Muhammad Bin Haytham in The Tradition of Maqalat and The Haythamiyya Sect

Yıl 2021, Cilt: 14 Sayı: 2, 987 - 1019, 31.12.2021

Abdylkader Durguti

https://doi.org/10.18403/emakalat.984782

Öz

Abstract
One of the most important theological sects that continued their activities in the geography of Khorasan from the third century to the sixth century is Karramiyya. For these three centuries, the Karramiyya represented Islam with its lifestyle, mystical attitude, and educational institutions, received support from the people, and dominated Nishapur, one of the important cities of Khorasan. The Karramites were known for their sufistic and mystical views in their first period and gained many followers. The leader of the Karramites, Muhammad ibn Karram (d. 255/869) has been criticized for his creed views in the maqalat (Islamic Heresiographical) tradition. After Ibn Karram, the most important person raised by the Karramiyya sect is Muhammad bin Haytham. The period of Ibn Haytham (d. IV/X.-V/XI.) was the golden age of the Karramites. Because he first gathered the society under the Karramiyya sect, and then tried to respond to the criticisms directed against the Karramites. In this study, after giving information about Ibn Haytham's life and works, his role in the formation of the Haythamiyya sect will be emphasized. In addition, the sect's understanding of divinity; its views on the relationship between God's essence and attributes, the issue of the Divine throne and vision of God (ru'yatallah) will be given.

Anahtar Kelimeler

Ibn Karram, Karramiyya, Ibn Haytham, Haythamiyya, Khorasan

MAKÂLÂT GELENEĞİNDE MUHAMMED B. HEYSEM VE HEYSEMİYYE MEZHEBİ

Öz

Hicrî III. asırdan VI. asra kadar Horasan coğrafyasında faaliyetlerini sürdüren en önemli mezheplerden biri Kerrâmiyye’dir. Üç asır boyunca Kerrâmiyye yaşam tarzıyla, mistik tavrıyla, eğitim kurumlarıyla İslam’ı temsil etmiş; halktan destek görmüş ve Horasan’ın önemli kentlerinden biri olan Nîşâbur’a hâkim olmuştur. Kerrâmîler, ilk dönemde sûfî ve mistik görüşleriyle tanınmış ve çok sayıda taraftar kazanmışlardır. Kerrâmîlerin lideri olan Muhammed b. Kerrâm (ö. 255/869) makâlât geleneğinde itikadî görüşlerinden dolayı eleştirilmiştir. İbn Kerrâm’dan sonra Kerrâmiyye mezhebinin yetiştirdiği en önemli kişi Muhammed b. Heysem’dir. İbn Heysem (ö. IV/X.-V/XI.) dönemi, Kerrâmîlerin altın çağı olmuştur. Çünkü o; ilk olarak toplumu Kerrâmiyye mezhebi altında toplamış, daha sonra Kerrâmîlere yöneltilen eleştirilere cevap vermeye çalışmıştır. Bu çalışmada İbn Heysem’in hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra onun, Heysemiyye’nin oluşumundaki rolü üzerinde durulacaktır. Ayrıca mezhebin ulûhiyyet; zât-sıfat ilişkisi, istivâ meselesi ve ru’yetullah hakkında görüşlerine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

İbn Kerrâm, Kerrâmiyye, İbn Heysem, Heysemiyye, Horasan

Kaynakça

• Ammâdî, Muhammed Hassan. Horasan fi’l-asri’l-Gaznevî. Ürdün: Mektebetu’l-Vataniyye, 1997.
• Aydın, Salih. Bir Ehl-i sünnet okulu Kerrâmiyye: Kerrâmiye’nin kelam teorisi, iman anlayışı ve din politikası. Viyana: Viyana Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Aydin, Hüseyin. “İbn Teymiye’de Allah Tasavvuru -Eleştirel Bir Yaklaşım-”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 4/2 (25 Ocak 2009), 0-86.
• Bağdâdî, ‘Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed (ö. 429/1037) el-. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Bağdâdî, ‘Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed (ö. 429/1037) el-. Usûlu’d-Dîn. thk. Ahmed Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• Bâherzî, Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasen (ö. 467/1075) el-. Dumyetu’l-kasr ve usretu ehlil-asr. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Bulut, Ali. “Arthur Jeffery’nin yayınladığı ‘Kitâbu’l-Mebânî’nin Müellifi Üzerine Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/15 (2005), 181-198.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebû’l-Me’âlî Abdülmelik b. Muhammed (ö. 478/1085). eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr. İskenderiyye: el-Meârif, 1969.
• Dımeşkî, İbn Nâsreddin Şemsuddîn Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Kaysî (ö. 842/1438) ed-. Tavzîhu’l-müştebih fi zabti esmâi’r-ruvâti ve ensâbuhum ve elkâbuhum kinâhum. nşr. Muhammed Naim el-‘Arkûsî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1993.
• Doğan, Hüseyin. Kerrami söylem ve yansımaları Horasan ve Maveraaünnehir’de ılımlı bir İslam politikası. Rağbet Yayınları, 2016.
• Durguti, Abdylkader. Muhammed b. Kerrâm ve Kerrâmiyye mezhebi. Konya: Aybil Yayınları, 2020.
• Durguti, Abdylkader. “Muhammed B. Kerrâm ve Taraftarlarına Ait Eserlerin Genel Bir Tahlili”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/1 (30 Haziran 2019), 112-146. https://doi.org/10.18403/emakalat.562282
• Erdem, Erol. Kerrâmiyye mezhebî ve itikadî görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Amr b. Hasan b. Hüseyn et-Temîmî er-Râzî (ö. 606/1210). Esâsû’t-takdîs fi ‘ilmi’l-Kelâm. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: 1986, ts.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Amr b. Hasan b. Hüseyn et-Temîmî er-Râzî (ö. 606/1210). İ’tikâdâtu fırâki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. nşr. Taha Abdurra’ûf Sa’d. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye Li’t-Turas, 2008.
• Feyruzabâdî, Ebû Tâhir Muhamed b. Ya’kûb el- (ö. 817/1415). Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: er-Risâle, 2015.
• Gilliot, Claude. “Les sciences coraniques chez les karrāmites du Khorasan : le Livre des Fondations”. Journal Asiatique 288 (2000), 15.
• Huleyf, Fethullah. Fahruddîn er-Râzî ve mevkifuhu mine’l-Kerrâmiyye. İskenderiyye: İskenderiyye Üniversitesi, Yüksek Lisans, 1959.
• İbn ‘Asâkîr, Ebû’l-Kâsım Sikatüddin Ali b Hasan b Hibetullah (ö. 571/1175). Târîhu Medîneti Dımeşk. Beyrut: Dârü’l- Fikr, 1995.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzuddîn b. Muhammed b. El-Medâinî (ö. 656/1258). Şerhu nehci’l-belâgâ. thk. Muhammed Ebû’l-Fudayl İbrahim. Dâru’l-İhya, ts.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihâuddîn Ahmed b. ‘Alî b. Muhammed İbn Hacer (ö. 852/1449). en-Nuket ‘ala kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rebi‘ b. Hadi’. Medine: İhyai’t-Turâsi’l-İslamî, 1984.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihâuddîn Ahmed b. ‘Alî b. Muhammed İbn Hacer (ö. 852/1449). Lisânu’l-Mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. Beyrut: Mektebetu’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihâuddîn Ahmed b. ‘Alî b. Muhammed İbn Hacer (ö. 852/1449). Tabsîru’l- muntebih bi’t-tahrîr’l-muştebih. thk. Muhammed Ali en-Neccâr - Ali Muhammed el-Becavî. Beyrut: el- Mektebetu’l-‘İlmiyye, 1967.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b Muhammed İbn. (ö. 681/1282) Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâ’u ebnâi’z-zamân. thk. İshâk Abbas. Beyrut: Dâru’s-Sadır, 1978.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa’îd b. Hazm Endelusî el-Kurtubî ez-Zâhirî (ö. 456/1064). el-Fasl fi’l- milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İmâduddîn İsmail b Ömer (ö. 774/1373). el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. Mısır: Hicr, 1998.
• İbn Mâkûla, Ebû Nasır Ali b. Hibatallah b. Ca’fer (ö. 475/1082). el-İkmâl fi raf’il-irtiyab ‘ani’l-mü’telif ve’lmuhtelif fi’l-esmâ’ ve’l-kuna ve’l-ensâb. Kahire: Dârul’Kitabi’l-İslamî, 1993.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim (ö. 728/1328). Mecmû’u’l fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed Kâsım. Medine: Mecm’ el-Melik Fehd, 1995.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim (ö. 728/1328). Minhacü’s-sünneti’n-nebeviyye fî nakzi kelâmi’ş-Şîa ve’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Reşad Salim. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1986.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö. 630/1223). el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Amr Abdusselam Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1997.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö. 630/1223). el-Lubâb fî tehzîbi’l-ensâb. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbnu’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlhî el-Hanbelî (ö. 1089/1679). Şezerâtu’z- zeheb fi ahbâri men zeheb. thk. Mahmud el-Arnavutî. Beyrut: Dâru’l-İbn Kesîr, 1986.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhîr b. Muhammed el-İsfahânî (ö. 471/1078). et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzu’l-firkati’n-nâciyeti ‘ani’l-fıraki’l-hâlikîn. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: Mektebet’ü-l Ezheriye li’t- Turas, tsz.
• Karadaş, Cafer. “Kerrâmiye ve İtikâdı”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 5/2 (25 Ocak 2009), 0-62. https://doi.org/10.18317/kader.21313
• Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed (ö. 775/1373) el-. el-Cevâhiru’l-mudiyye fi tabakâti’l-Hanefiyye. Mir Muhammed Kutubhane, Karaçi., ts.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-296. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Massignon, Louis. İslam Tasavvufu / Doğuş Devrinde. çev. Mehmed Ali Ayni. Ataç Yayınları, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (ö. 333/944). Kitâbü’t-tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2005.
• Muhtâr, Süheyr Muhammed. et-Tecsim ‘inde’l-Müslimîn: “Mezhebü’l-Kerrâmiyye”. İskenderiye: Şeriketü’l- İskenderiyye, 1971.
• Nâşî’ el-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullâh b. Muhammed b. Abdillâh (ö. 293/906). Mezhepler tarihi yazmalarında aidiyet problemi: “Usûlu’n-nihal ve el-fıraku’l-İslamiyye” örneği ve eserlerin edisyon kritiği. thk. Seyi Bahcıvan. Konya, 2007.
• Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. Fadl (ö. 318/930) en-. Kitâbu’r-red ‘alâ ehli’l-bida‘ ve’l-ehvâi’d-dâlle. thk. Seyit Bahcıvan. İstanbul: Hikmet, 2013.
• Nesefî, Ebû’l-Mu’in Meymûn b. Fazl (ö. 508/1115) en-. et-Temhîd likavâidi’t-Tevhîd. thk. Cîbullah Hasan Ahmed. Kahire: Dâru’t-Tıbâeti’l-Muhammediyye, 1986.
• Nesefî, Ebû’l-Mu’in Meymûn b. Fazl (ö. 508/1115) en-. Tabsıratu’l-edille fi usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• Neşşâr, Ali Sami-en. İslâm’da felsefî düşüncenin doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed b Muhammed b Hüseyin (ö. 493/1099). Usulü’d-din. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Sâbûnî, Nûreddin es-. el-Bidâye fi usûli’d-dîn. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Bakanlığı, 8. Baskı., 2005.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh (ö. 764/1363) es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut - Tezki Mustafa. Beyrut: Dâru’l-İhyai’t-Turâth el-Aarabî, 2002.
• Saffâr, Ebû İshak İbrahim b. İsmail el-Buhari (ö. 534/1139) es-. Telhîsu’l-edille likavâi‘di’t-Tevhîd. thk. Angelika Brodersen. Beyrut: Muessesetu’l-Beyân, 2011.
• Sem’ânî, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (ö. 562/1166) el-Ensâb. thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dârü’l-Cenân, ts.
• Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (ö. 562/1166) es-. et-Tahbîr fi’l-muʿcemi’l-kebîr. thk. Munîre Nâcî Sâlim. Bağdad: Riâse Dîvânu’l-Evkâf, 1975.
• Subkî, Tacuddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb (771/1380) es-. Tabkâtu’ş-Şâfiî’yyeti’l-Kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed Tanahi - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1992.
• Sürmeli, Zeynep Alimoğlu. Ehl-i Sünnet’in Kerrâmiyye eleştirisi. Kayseri: Kimlik, 2018.
• Şankîtî, Sâlim Muhammed Mahmûd Ahmed eş-. Kitâb el-mebânî lem yeud mechûl el-mellif. Shamile, ts.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm (ö. 548/1154). el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Abdulkâdir el-Fâdilî. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2008.
• ‘Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr (ö. 427/1036). Kitâbu’l-yemînî. thk. Abdullatif es-Sâmirî. Beyrut: Dâru’t-Tuley’a, 2004.
• Van Ess, Josef. Ungenützte texte zur Karrāmīya: eine Materialsammlung. Heidelberg: C. Winter, Universitätsverlag.
• Yücedoğru, Tevfik. “Tekvin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/388-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz (ö. 748/1347) ez-. Târîhu’l-islâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l- a’lâm. thk. Amr Abdusselâm Tedmirî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-Arabî, 1987.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris (ö. 1396/1976). el-‘A‘lâm. Dâru’l-‘İlm Li’l-Melâyin, 2002.
• Zysow, Aron. “Karrāmiyya”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. Oxford University Press, 2016. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199696703.001.0001
• Mukaddimetân fi ‘ulûmi’l-Kur’ân ve humâ mukaddimetu kitabi’l-mebânî (fi nazmi’l-meânî) ve mukaddimetü İbn ‘Atiyye (fi ulûmi’l-Kur’ân). thk. Arthur Jeffery. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1954.