The naming of sects and classification technique in Abu Hatim Ahmad b. Hamdan al-Razi’s Kitab al-Zinah

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 2, 693 - 726, 31.12.2022

Hamza Yeşildal

https://doi.org/10.18403/emakalat.1205481

Öz

The first period source works written in the field of History of Islamic Sects have an important place in the understanding and interpretation of sects. Some of these works have not survived to the present day for various reasons. However, some of the works have reached the present time and have been an important factor in understanding the sects. Abu Hatim Ahmad b. Hamdan al-Razi’s (d. 322/933-934) Kitab al-Zinah is one of the most important examples of its kind that has survived to the present day and makes linguistic analyses, especially on the naming of sects. In addition to making linguistic analyzes about the names of the sects in his work, the author described and classified the sects without adhering by 73 sect hadiths.
Because Abu Hatim al-Razi was an Ismaili Da'i al-Mutlaq, he did not bring his sect identity to the forefront in the work. But when his method of examining and defining sects is well examined, it can be easily understood that he is part of the Shiite-Ismaili Sect. This study aims to reveal what kind of way Abu Hatim Ahmad b. Hamdan al-Razi followed in examination and classification of sects in his book Kitab al-Zinah, which is accepted as one of the main sources of the first period in the field of the History of Islamic Sects.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Abu Hatim al-Razi, Kitab al-Zinah, 73 Sects, İsmailiyyah

Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî’nin Kitâbu’z-Zîne Adlı Eserinde Mezhepleri İsimlendirme ve Tasnif Yöntemi

Öz

İslâm Mezhepleri Tarihi alanında yazılan ilk dönem kaynak eserler, günümüz dünyasında mezheplerin anlaşılmasında ve yorumlanmasında önemli bir konuma sahiptir. Bu eserlerin bir kısmı çeşitli nedenlerden dolayı günümüze ulaşmamıştır. Fakat bu eserlerin bir kısmı zamanımıza kadar ulaşmış ve mezheplerin anlaşılmasında önemli bir etken olmuştur. Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî’nin (ö. 322/933-934) Kitâbu’z-Zîne adlı eseri, günümüze ulaşan ve özellikle mezheplerin isimlendirilmesi konusunda dilsel analizler yapan türünün en önemli örneklerinden biridir. Müellif eserinde mezhep isimleri hakkında dilsel analizler yapmanın yanında 73 fırka hadisine bağlı kalmadan mezhepleri tarif ve tasnif etmiştir. Râzî, bir İsmâilî dâîsi olması dolayısıyla bu eserinde mezhebî kimliğini ön plana çıkarmamıştır. Fakat mezhepleri inceleme ve tanımlama yöntemi iyi irdelendiğinde onun Şiî-İsmâilî mezhebine mensup olduğu rahatlıkla anlaşılacaktır. Bu çalışma İslâm Mezhepleri Tarihi alanında ilk dönem temel kaynaklardan kabul edilen Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî’nin Kitâbu’z-Zîne adlı eserinde mezhepleri inceleme ve tasnifte nasıl bir yol izlediğini gün yüzüne çıkarmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi, Ebû Hâtim er-Râzî, Kiâbu’z-Zîne, 73 Fırka, İsmâiliyye

Kaynakça

• Avcu, Ali. Horasan-Mâveraünnehir’de İsmâilîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2016.
• Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslâm Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hitit Kitap, 2008.
• el-Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhir b. Tahir b.Muhammed et-Temîmî. Mezhepler Arasındaki Farklar: el- Fark beyne’l-Fırak ve beyânü’l-Fırkati’n-Nâciye minhum. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Benli, Gazi. Din Dili Bağlamında 73 Fırka Hadisinin Değerlendirilmesi. Samsun: Yüksek Lisans Tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Bezzâr, Ebû Bekir el-. el-Bahru’z-Zehhâr, el-Ma’rûf bi Müsnedi’l-Bezzâr. thk. Mahfûzur’r-Rahmân Zeynullah, Beyrut: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, 1414/1993.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Literatur: (GAL). Kahire: Hey’etü’l-Mısriyyetü’l Âmme li’l- Kütüb,1993.
• Çevik, Ahmet. Ebû Hâtim er-Râzî’nin Kitâbu’z-Zîne fi’l-Kelimâti’l-İslâmiyye Adlı Eserinin Tercüme ve Tahlili. Şanlıurfa: Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Dalkıran, Sayın. “Yetmişüç Fırka Hadisi ve Düşündürdükleri”. Ekev Akademi Dergisi, 1/1, Kasım 1997.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. İstanbul: 1401/1981.
• Ebû Temmâm. Bâbu’ş-Şeytân min Kitâbi’ş-Şecera. thk. Wilferd Madelung-Paul E. Walker, (An İsmâilî Heresiography: The Bâb al-Shaytan’ from Abu Tammâm’s Kitâb al-Shajara içinde), Leiden: Brill, 1998.
• Eren, Muhammet Emin. Fırkalaşma Olgusu Bağlamında 73 Fırka Rivayetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• el-Eş’ârî, Ebû’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. nşr. Hellmut Ritter, Wiesbaden: 1980.
• Galib, Mustafa. A’lâmü’l-İsmâiliyye. Beyrut: Dâru’l-Yekaza,1964.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Bursa: Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/2, (2005), 147-160.
• Hatib el-Bağdâdî. Şerefu Ashâbi’l-Hadîs. thk. Mehmd Said Hatipoğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl. Lisânü’l-Mîzân. thk. M. Abdurrahman el-Mar’aşli, Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türasi’l-Arabî, 1416/1996.
• İbn Nedîm, Ebû’l-Ferec. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İbn Hazm, el-Endülüsî. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal. Beyrut: 1986.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, V/190-194. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1992.
• el-İsferâyînî, Ebû’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-Din. thk. Kemal Yusuf el-Hût, Lübnan: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilk İlişkisi. Ankara: Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Karabiber, Namık Kemal. Fahrettin er-Râzî’ye Göre İslâm Mezheplerinin Tasnifi. Şanlıurfa: Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1996.
• Kaya, Mahmut. “Ebû Bekir er-Râzî İle Ebû Hâtim er-Râzî Arasında Geçen Tartışma”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İslâm Tetkikleri Dergisi, (1995), IX/51-76.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife Dergisi, Yıl 5, Sayı 3, (2005), 25-45.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-Müellifîn. Dımaşk: Mektebetü’l-Müsenna, 1377/1958.
• Kubat, Mehmet. “73 Fırka Hadisini Yeniden Düşünmek”. Malatya: İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/2, (2012), 9-45.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2010.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu, İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi”. Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantıları: 1-15, İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, Ensar Neşriyat, (2005), 391- 440.
• Madelung, Wilferd. “İsmâ’îlîlik: Eski ve Yeni Davet”. çev. Muzaffer Tan, Dini Araştırmalar Dergisi, (2006), 9/25, 281-294.
• Madelung, Wilferd. “The Fatimids and the Qarmatis of Bahrayn”. ed. Farhad Daftary, (Mediaeval İsmaili History and Thought içinde), Cambridge: 1996.
• el-Makdisî, Şemsuddîn Ebû Abdullah. Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm. thk. M. J. De Geoje, Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Nâşi el-Ekber, Ebû’l-Abbâs el-Enbârî. Mesâilü’l-İmâme ve Muvafakât mine’l-Kitâbi’l-Evsât fi’l Makâlât. thk. Josef van Ess. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1971.
• en-Nesefî, Ebû Muti’ Mekhûl b. Fazl. Kitâbu’r-Red ale’l-Bida’ ve’l-Ehvâ’. thk. Marie Bernand, Annales Islamlogiges, (16) 1980.
• Nizâmülmülk, Ebû Abdillah Hasen b. İshâk et-Tûsî. Siyâsetnâme. çev. Mehmet Taha Ayar, Los Angeles: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1941.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Anlayışı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010. es-Sâmerrâî, Abdullah Sellûm. el-Ġulüv ve’l-fıraḳu’l-Ġāliyye fi’l-Haḍâreti’l-İslâmiyye: Kitâbu’z Zîne Mukaddimesi. Bağdad: Dâru’l-Vâsıt,1982.
• es-San’ânî, Abdurrazzak b. Hemmâm Ebû Bekr es- el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-A’zamî, Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî,1403/1983.
• eş-Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Seyyid Kilânî, Beyrut: 1395/1975. et-Taberânî, Ebû’l-Kâsım. el-Mu’cemu’l-Kebîr. thk. Hamdi b. Abdilmecîd es Selefî, Kahire: Mektebetü’l Ulûm, 1415.
• Tan, Muzaffer. İsmâiliyye’nin Teşekkül Süreci. Ankara: Doktora Tezi, Ankara Üniversites Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmâilîlik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”. Elazığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2, (2012), 111-145.
• Tan, Muzaffer. İsmâilî Davet Yapılanması: Teori ve Pratik. Ankara: Yayın Evi Yayınları, 2015. Teyfur, Mansur. Ebû Hâtim er-Râzî ve Kitâbu’z-Zîne Adlı Eserinin Arap Anlambilim Tarihindeki Yeri ve Önemi. Bursa: Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Teyfur, Mansur. “Ebû Hâtim Ahmed b.Hamdân er-Râzî’nin Hayatı, Eserleri ve İsmâiliyye Mezhebi ile Olan İlişkisi”. Bursa: Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/1, (2016), 129-150.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. es-Sünen. İstanbul: 1401/1981.
• Türkoğlu, İbrahim. Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî, Hayatı, Eserleri ve Arap Dilbilimindeki Yeri. Erzurum: Yüksek Lisan Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Türkoğlu, İbrahim. “Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî ve Kitâbu’z-Zîne Adlı Eseri Bağlamında Dilbilim Alanındaki Görüşleri”. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1, (2015), 157-180.
• el-Uşeyrî, Muhammed b. Riyâd. et-Tasavvuru’l-Lüğaviyye inde’l-İsmâiliyye. İskenderiyye: Münşeâtü’l-Meârîf, 1985.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Birleşik Yayıncılık, 1998. (2. Baskı).
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b.Hamdân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, X/148- 150. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm ve’l-Esmâ. Dâru’l-İlm, y.y., 2002.