TÜRKİYE’DE NEOLİBERALİZMİN İNŞA SÜRECİ ÜZERİNE EKONOMİ POLİTİK BİRDEĞERLENDİRME

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 189 - 214, 23.10.2025

Barış Kandeğer

https://doi.org/10.59274/enderun.1780850

Öz

Neoliberalizm bir düşünce ve yaklaşım olarak, kendisinden önce var olan yapıları değiştirip dönüştürerek doğasına uygun hale getirmeyi amaçlamaktadır. Neoliberalizmin doğası kuşkusuz piyasaya içkindir. Devletin piyasadan çekilmesi ve piyasa ile uyumlu bir devlet yapısına sahip olması bir gereksinim olarak görülür. 1980’lerden itibaren neoliberalizm ile teknolojik dönüşüm, küreselleşme ve yönetişim arasında yakın bir bağın varlığı, neoliberalizmin hegemonik gücünün artmasına ve yaygınlık kazanmasına önemli katkılar sağlar. Bu konjonktür içinde neoliberalizm, piyasa ile devlet arasında yakın bir ilişki inşa ederek sermayenin alanını genişletmekte; birinci kuşak reformlar ekseninde minimal devlet ve ikinci kuşak reformlar kapsamında düzenleyici devlet paradigmasına uygun araçları üretmektedir. Çalışmada betimsel bir yöntem kullanılmış, birincil ve ikincil kaynaklar analiz edilmiştir. Bu çalışmada kabul edilen, vurgulanan ve dikkat çekilen yaklaşım; devletin ekonomi politik tahayyülünün neoliberalizme denk düşebilecek bir yeniden inşasıdır. Bu bağlamda neoliberal hegemonyanın meşruiyet temellerini inşa eden bir söylemsellik içinde, somut politika araçlarıyla inşası söz konusudur. Bilhassa Türkiye’de bu inşa süreci bağlamında; 1980’lerden günümüze kadar geniş bir zaman diliminde, neoliberal yaklaşım ile uyumlu bir birliktelik içinde, sermayeye alan açan bir yaklaşım çerçevesinde, piyasa odaklı politikaların uygulanmaya çalışıldığı ekonomi politiğin irdelenmesi amaçlanmaktadır. Bu bağlamda, devletin zamanın ruhuna uygun bir biçimde yeniden yapılandırıldığı ve bu yapılanmanın neoliberalleşme ekseninde bir pozisyona denk düştüğü vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Neoliberalizm , Piyasa , Devlet , Küreselleşme , Özelleştirme

A POLITICAL ECONOMY ASSESSMENT ON THE CONSTRUCTION PROCESS OF NEOLIBERALISM IN TURKIYE

Öz

Neoliberalism alters and transforms the structures that existed before it and adapts them to its nature. The nature of neoliberalism is undoubtedly inherent to the market. It is seen as a requirement for the state to withdraw from the market and to have a state structure compatible with the market. Since the 1980s, the existence of a close link between neoliberalism and technological transformation, globalization, and governance has contributed significantly to the increase in the hegemonic power of neoliberalism and its spread. In this conjuncture, neoliberalism expands the sphere of capital by constructing a close relationship between the market and the state; it produces instruments suitable for the paradigm of the minimal state within the axis of first-generation reforms and the regulatory state within the scope of second-generation reforms. In study, a descriptive method was used and primary and secondary sources were analysed. The approach adopted, emphasized, and drawn attention to in this study is a reconstruction of the political economy imaginary of the state that can correspond to neoliberalism. In this regard, neoliberal hegemony is attempted to be constructed through concrete policy instruments within a discursivity that builds the foundations of legitimacy. In the context of this construction process, especially in Turkey, it is aimed to analyze the political economy in which market-oriented policies are tried to be implemented within the framework of an approach that opens space for capital, in harmony with the neoliberal approach, in a wide period from the 1980s to the present day. Within this context, it is highlighted that the state has been restructured by the spirit of the time and that this restructuring corresponds to a position on the axis of neoliberalization.

Anahtar Kelimeler

Neoliberalism , Market , State , Globalization , Privatization

Kaynakça

• Danışma Meclisi Tutanakları, Yasama Yılı: I, Cilt 5, Birleşim 94, 13.05.1982, 114 sıra sayılı ek.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 22, Yasama Yılı: 2, Cilt 41, 18.02.2004.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi İçişleri Komisyonu Raporu, Esas No: 1/731, Karar No: 57, 14.1.2004.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Plan ve Bütçe Komisyonu Raporu, Esas No: 1/731, Karar No: 71, 15.1.2004.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa Komisyonu Raporu, Esas No: 1/731, Karar No: 18, 16.1.2004.
• Adaklı, G. (2010). Neoliberalizm ve medya: dünyada ve Türkiye’de medya endüstrisinin dönüşümü. Mülkiye Dergisi, 34(269), 67-84.
• Aksoy, Ş. (1998). Yeni sağ, kamu yönetimi ve yerel yönetim: eleştirel bir yaklaşım. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 7(1), 3-13.
• Aksoy, S. (2006). Küreselleşme ve Çok Uluslu Şirketler Çerçevesinde Türkiye’de Özelleştirme. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Aksu, C. (2015). Neoliberal toplumda öznellik. Artvin Çoruh Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (1), 66-89.
• Ataay, F. (2007). Neoliberalizm ve Devletin Yeniden Yapılandırılması: Türkiye’de Kamu Reformu Üzerine İncelemeler, Ankara: De Ki Yayınevi.
• Ataay, F. (2015). Neoliberal reformlar, devletin yeniden yapılandırılması ve kamu hizmetlerinde dönüşüm. Akdeniz Üniversitesi İİBF Dergisi, (30), 20-39.
• Ataay, F. ve Kalfa, C. (2009). Neoliberalizmin krizi ve AKP’nin yükselişi. Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (Der.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (s. 308-339). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Balseven, H. ve Önder, İ. (2009). Türkiye’de kamu kesiminde neoliberal dönüşüm. Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (Der.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (s. 80-132). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bayramoğlu, S. (2003). Düzenleyici devlet” düzenlenirken: OECD Türkiye raporu üzerine eleştirel bir çözümleme. Praksis, (9), 143-162.
• Bayramoğlu, S. (2005). Yönetişim Zihniyeti: Türkiye'de Üst Kurullar ve Siyasal İktidarın Dönüşümü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bayramoğlu, S. (2009). Türkiye’de devletin dönüşümü: parlamenter popülizmden piyasa despotizmine. Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (Der.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (s. 264-307). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Boratav, K. (1974). 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Brown, W. (2011). Yükselen Duvarlar, Zayıflayan Egemenlik. (Çev.) Emine Ayhan, İstanbul: Metis Yayınları
• Brown, W. (2018). Halkın Çözülüşü: Neoliberalizmin Sinsi Devrimi. (Çev.) Barış Engin Aksoy, İstanbul: Metis Yayınları.
• Chul Han, B. (2020). Psikopolitika: Neoliberalizm ve Yeni İktidar Teknikleri. (Çev.) Haluk Barışcan, İstanbul: Metis Yayınları.
• Dardot, P. ve Laval, C. (2012). Dünyanın Yeni Aklı: Neoliberal Toplum Üzerine Deneme. (Çev.) Işık Ergüden, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Dikmen, A. A. (2003). Kamu mali yönetimi ve kontrol kanunu tasarısı üzerine değerlendirmeler. Kamu Yönetimi Reform İncelemeleri: Mülkiye’den Perspektifler-Tartışma Metinleri, (59), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Doğan, M. G. (2020). Neoliberalizm, İşçiler ve Direniş. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ekzen, N. (2009). Türkiye Kısa İktisat Tarihi: İliştirilmiş Ekonomi, IMF-Dünya Bankası Düzeninde 62 Yıl. Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
• Friedman. M. (1988). Kapitalizm ve Özgürlük. İstanbul: Altın Kitaplar.
• Friedman, M. ve Friedman, R. (2021). Tercih Özgürlüğü: Kişisel Bir izah. Ankara: Serbest Kitaplar.
• Foucault, M. (2016). Güvenlik, Toprak, Nüfus. (Çev.) Ferhat Taylan, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Foucault, M. (2019). Biyopolitikanın Doğuşu. (Çev.) Alican Tayla, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Foucault, M. (2000). Entelektüelin Siyasi İşlevi. (Çev.) Işık Ergüden, Osman Akınhay ve Ferda Keskin, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gambetti, Z. (2009). İktidarın dönüşen çehresi: neoliberalizm, şiddet ve kurumsal siyasetin tasfiyesi. İstanbul Üniversitesi SBF Dergisi, (40), 145-166.
• Gökce, G. ve Gökce, O. (2022), Neoliberalizmin siyasal, yönetimsel ve toplumsal olana etkileri. Türk İdare Dergisi, 94(494), 135-157.
• Güler, B. A. (2005). Devlette Reform Yazıları: Dünya’da Türkiye’de Ekonomik Liberalizasyondan Siyasi-İdari Liberalizasyona. Ankara: Paragraf Yayınları.
• Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press.
• Harvey, D. (2007). Neoliberalism as creative destruction. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, (610), 22-44.
• Hayek, F. (1995). Kölelik Yolu. (Çev.) T. Feyzioğlu ve Y. Arsan, Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları.
• Hayek, F. A. (1997) Hukuk, Yasama ve Özgürlük. (Çev.) A. Yayla., M. Erdoğan ve M. Öz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Hayek, F. A. (2009). Liberalizm. (Ü. Çetin, Çev.), Liberal Düşünce Dergisi, 14(55), 197-224.
• Headey, B., Goodin, R. E. and Muffels, R. (1999), Real Worlds of Welfare Capitalism. Cambridge: Cambridge University Press.
• Heywood, A. (2013). Siyasal İdeolojiler. (Çev.) A. K. Bayram, Ö. Tüfekçi, H. İnaç, Ş. Akın ve B. Kalkan, Ankara: Adres Yayınları.
• İnsel, A. (2015). Neoliberalizm: Hegemonyanın Yeni Dili. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kamu Yönetimi Araştırması Genel Rapor. (1991). Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları.
• Kamu Yönetiminde Yeniden Yapılanma 1: Değişimin Yönetimi İçin Yönetimde Değişim. T.C. Başbakanlık.
• Kandeğer, B. (2024a). Reform Söylemleri Üzerinden Devleti Okumak. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Kandeğer, B. (2024b). An evaluation on the construction of the neoliberal state in Turkiye. International British Congress On Interdisciplinary Scienrific Researh & Practices (pp.344 351). 27-29 June, London.
• Karahanoğulları, Y. (2019). Türkiye’de neoliberalizmin kuruluş süreci: 1980-1994. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 74(2), 429-464.
• Kaya, R. (2009). Neoliberalizmin Türkiye’ye siyasal etkileri üzerine değerlendirmeler ve tartışma ögeleri. Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (Der.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (s. 238-263). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kurmuş, O. (2010). Türkiye’de neoliberalizm. Mülkiye Dergisi, 34(268), 9-41.
• Leblebici, D. N., Kurban, A. ve Sadioğlu, U. (2012). Türk yönetim sisteminde bağımsız düzenleyici kurullar üzerine kuramsal tartışmalar. Hacettepe Üniversitesi İİBF Dergisi, 30(2), 81-109.
• Merken, A. (2008). Özelleştirme Kapsamındaki KİT’lerin Finansal Analizi, Özelleştirme Sonrası Ekonomiye Uzun Vadeli Etkisi: Örnek Bir Çalışma (Erdemir). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ökçün, A. G. (1981). Türkiye iktisat kongresi 1923-İzmir (haberler- belgeler-yorumlar), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Öniş, Z. and Şenses, F. (2007). Global dynamics, domestic coalitions and a reactive state: major policy shifts in post-war Turkish economic development. METU Studies in Development, 34(2), 251-286.
• Özal, T. (1985). Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj, Beyanat ve Mülakatları (13.12.1984-12.12.1985), Başbakanlık.
• Özal, T. (1993). Değişim: Belgeler. Ankara: Kazancı Matbaacılık.
• Özkazanç, A. (2005). Türkiye’nin neo-liberal dönüşümü ve liberal düşünce. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Tartışma Metinleri, (85), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Öztan, G. G. (2025). Merkez’den Uç’lara Neoliberal Dönemde Türkiye’de Sağ Siyaset 1983-2002. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Read, J. (2012). Homo economicus’un bir soykütüğü: neoliberalizm ve öznelliğin üretimi. (Çev.) Şeyda Öztürk, Cogito, (70-71), 82-95.
• Saraçoğlu, C. (2015). 1980-2002: Tank paletiyle neoliberalizm. (G. Atılgan., C. Saraçoğlu ve A. Uslu, (Der.). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat (s. 747-870). İstanbul: Yordam Yayınları.
• Sönmez, S. (2009). Türkiye ekonomisinde neoliberal dönüşüm politikaları ve etkileri. Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (Der.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (s. 27-79). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Şen, A. (2005). Washington konsensüsü ve gelişmekte olan ülkeler sorunları: eleştirel bir değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, 10(2), 181-200.
• Tan, T. (2002). Bağımsız idari otoriteler veya düzenleyici kurullar. Amme İdaresi Dergisi, 35(2), 11-37.
• Taylor-Gooby, P. (2004). New risks and social change. (Peter Taylor-Gooby (Eds.). In New Risks, New Welfare: The Transformation of European Welfare State (pp. 1-28.). Oxford: Oxford University Press.
• Teo, T. (2018). Homo neoliberalus: From personality to forms of subjectivity. Theory & Pyschology, 28(5), 581-599. Tüleykan, H. ve Erden, B. (2023). Türkiye’de özelleştirme üzerine bir inceleme. Uluslararası İktisadi ve İdari Çalışmalar Dergisi, 1(1), 29-49.
• Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı. (2000). Devletin Düzenleyici Rolü. İstanbul: TESEV Yayınları.
• Toksöz, G. (2009). Neoliberal piyasa ve muhafazakâr aile kıskacında Türkiye’de kadın emeği. Nergis Mütevellioğlu ve Sinan Sönmez (Der.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (s. 209-237). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Toprak, Z. (1995). Türkiye’de Toplum ve Ekonomi (1908-1950): Milli İktisat-Milli Burjuvazi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Uçkaç, A. (2019). Neoliberalizm ve küreselleşmenin eğitim üzerindeki etkisi. Mülkiye Dergisi, 43(4), 785-809. Ulagay, O. (1984). 24 Ocak Deneyimi Üzerine. İstanbul: Hil Yayınları.
• Yayla, A. (2000). Liberal Bakışlar. Ankara: Liberte Yayınları.
• Zafir, C. Z. (2009). Neoliberalizmin minimal devleı yaklaşımına bir eleştiri. Yönetim Bilimleri Dergisi, 7(2), 65-82.