Vergilemede mükellef haklarının anayasal ve yasal temelleri

Year 2025, Issue: 71, 99 - 108, 30.08.2025

Gazi Sonkur

https://doi.org/10.18070/erciyesiibd.1649232

Abstract

Vergileme işlemlerinde genel itibariyle kamu (vergi) alacaklısı sıfatıyla vergi idaresi, diğeri ise; vergi borçlusu sıfatıyla vergi mükellefi olmak üzere iki taraf söz konusudur. Vergi mükellefini, “ödev ve sorumlulukları olan vergi yükümlüsü” olarak tanımlamak mümkündür. Vergi mükellefinin ödev ve sorumluluğu kadar hakları da mevcuttur. 1990’lı yıllarda Uluslararası Maliye Birliği (International Fiscal Association – IFA) ile Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (The Organisation for Economic Co-operation and Development – OECD) başta olmak üzere birçok uluslararası kuruluş ve ülke mükellef odaklı vergileme anlayışına yönelmiştir. Bu çalışmada; mükellef haklarının anayasal ve yasal dayanaklarına yer verilmiştir. Bu bağlamda çalışmada; 1982 tarih ve 2709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nda (VUK) yer alan mükellef hakları incelenmiştir. Elde edilen bulgularda mükellef hakları ile ilgili somut, bütüncül bir düzenlemenin olmadığı görülmektedir. Bu yaklaşımdan hareketle bütünlük arz eden bir düzenlemeye ihtiyaç olduğu, bu sayede mükellefin gerek vergileme sürecine aktif katılımının gerekse vergiye gönüllü uyumun daha sağlıklı bir zeminde ilerleyeceği açıktır.

Keywords

Vergi mükellefi , Vergi idaresi , Mükellef hakları

Constitutional and legal foundations of taxpayer rights in taxation

Abstract

In tax transactions, there are generally two parties: the tax administration, which acts as the public tax creditor, and the taxpayer, who acts as the tax debtor. The taxpayer can be defined as “a taxpayer with duties and responsibilities.” Taxpayers have rights, as well as duties and responsibilities. In the 1990s, many international organizations and countries, particularly the International Fiscal Association (IFA) and the Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), moved toward a taxpayer-oriented approach to taxation. This study includes the constitutional and legal foundations of taxpayer rights. In this context, the study analyzes taxpayer rights in the 1982 Constitution of the Republic of Türkiye, numbered 2709, and the Tax Procedure Law (TPL), No. 213. The findings show that there is no concrete, holistic regulation on taxpayer rights. Based on these findings, it is clear that a holistic regulation is necessary. Thus, both the active participation of taxpayers in the taxation process and voluntary tax compliance will be more effective.

Keywords

Taxpayer , Tax administration , Taxpayer rights

References

• Akdoğan, A. (2008). Vergi hukuku ve Türk vergi sistemi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Akyol Bulut, Ö. (2020). Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru mükellef hakları, başvuru süreci ve kararların analizi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Alp, E. (2024). 1982 Anayasası’nda verginin yasallığı ilkesi ve istisnaları. Ünye İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(2), 46-54.
• Alpsoy, Z. (2021). Vergi hukukunda arama işlemi. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 29(1), 405-467.
• Apalı, İ. (2017). Amme Alacaklarının Tahsil Usulu Hakkında Kanun hükümleri çerçevesinde ödeme emri ve ödeme emrine karşı dava açılması. Mali Çözüm Dergisi, 27(142), 257- 272.
• Arıkan, Z. (2004). Vergi borçlarında tecil. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları(46), 13-33.
• Arslan, M. (2002). Vergi hukuku. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Arslan, M., & Biniş, M. (2016). Türk vergi sisteminde tebligat ve elektronik tebligat. Journal of Management and Economics Research, 14(1), 300-3177.
• Atak, O. (2022). Türkiye’de vergi mükelleflerinin haklarının geliştirilmesine yönelik çözüm önerileri. Maliye Postası Dergisi, 43(957), 96-105.
• Avcı, O. (2019). Türkiye’de ve seçilmiş ülkelerde vergi inceleme sürecinde mükelleflerin hak ve ödevleri. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
• Aydemir, E., & Bahçe, A. B. (2024). Covid-19 dönemi vergi yönetimi ve mükellef hakları gözetimi. Ekonomi Politik Araştırmalar Dergisi, 1(3), 16-29.
• Aydoğar, M. (2022). Vergi incelemesinde mükellef hakları ve seçilmiş bazı ülke örnekleri. Vergi Dünyası Dergisi, 41(485), 63-77.
• Ayyıldırım, K. (2021). Türk vergi hukukunda elektronik tebligat uygulamasının değerlendirilmesi. B. Bozdoğanoğlu içinde, Maliye Araştırmaları - 4 (s. 40-60). Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Bak, H., & Bedir, M. (2019). Mükellef hakları bağlamında vergi incelemelerinde dilekçe hakkının kullanımı. Vergi Raporu Dergisi, (244), 56-65.
• Bakmaz, Z. (2022). Vergi incelemesinde uyulması gereken bir kural olarak “incelemenin yapılacağı yer”. International Journal of Public Finance, 7(2), 463-486.
• Baran, T. (2024). Türk vergi icra hukukunda kamu alacaklarının korunmasına ve tahsilatına ilişkin yöntemlerin mükellef hakları kapsamında incelenmesi ve değerlendirilmesi (Doktora Tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Batı, M. (2025). Vergi hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi.
• Bentley, D. (2020). Taxpayer rights and protections in a digital global environment. İçinde R. F. van Brederode (Eds.). Ethics and Taxation (ss. 251-294). Springer.
• Biniş, M. (2013). Vergi uyuşmazlıklarında alternatif çözüm yolları ve Türkiye’de uygulanabilirliği. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 5(2), 15-30.
• Bozdoğan, M. N., & Bıyık, G. (2017). Vergi uyuşmazlıklarının yargısal aşamada çözümlenmesinde mükellef hakları: Ödeme emrine itiraz özelinde değerlendirilmesi. İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(6), 11-27.
• Buhur, S. (2013). Danıştay kararları ışığında ödeme emri ve ödeme emrine itirazın incelenmesi. Vergi Dünyası Dergisi 32(381), 111-114.
• Buyrukoğlu, S., & Erasa, İ. (2012). Vergi bilincinin oluşmasında mükellef haklarının yeri ve önemi. Vergi Dünyası Dergisi 31(375), 116-127.
• Coşkun Karadağ, N., & Karabuğa, F. (2019). Tecil müessesesinin 6183 sayılı kanuna hâkim olan ilkeler açısından değerlendirilmesi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28(2), 375-387.
• Çavdar, F. (2022). Türkiye’de vergi denetimini etkileyen faktörler: Uzlaşma müessesi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24(2), 751-770.
• Çelik, M., & Yüce, M. (2020). Vergi hukukunda tebligat usulleri; muhatabın önemi. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi(16), 139-162.
• Çetin, G., & Gökbunar, R. (2010). Mükellef haklarına vergi idaresi çalışanlarının bakışı. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 17(1), 23-46.
• Çetin Gerger, G. (2011). Mükellef hakları ve vergiye gönüllü uyum. Legal Kitapevi.
• Durdu, M. (2019). Mükellef verilerinin korunması ve vergi mahremiyeti. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 27(3), 589-623.
• Egeli, H., & Dağ, M. (2012). Türk vergi hukuku açısından mükellef haklarının değerlendirilmesi. Maliye Dergisi(163), 130-146.
• Er, S. (2011). Mükellef hakları ve kamuda faiz uygulamaları. Sayıştay Dergisi(81), 3-32.
• Ergür, O. K. (2021). Türk vergi hukukunda terkin müessesesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 11(1), 191-207.
• Ergür, O. K. (2024). Vergi hukukunda zamanaşımı kavramı. Euroasia Journal of Social Sciences & Humanities, 11(38), 102-114.
• Fazla, A. (2021). Türk vergi sisteminin vergi iadesi ve vergi mahsubu yönünden incelenmesi ile iade işlemlerinde yetki ve iade sonrası muhasebe işlemleri. Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 1-6.
• Gerçek, A. (2006). Vergilemede mükellef hakları ve Türkiye’deki durumun incelenmesi. Vergi Sorunları(209), 121-149.
• GİB. Gelir İdaresi Başkanlığı. (2008). Vergi hatalarında düzeltme işlemleri ile pişmanlık ve ıslah hükümlerinin uygulanması. Ankara: (Yayın No: 066).
• GİB. Gelir İdaresi Başkanlığı. (2025, Mayıs 16). Mükellef Hakları Genel Bilgi: https:// www.gib.gov.tr/mukellef-haklari adresinden alındı.
• Gümüşkaya, G., & Aksu Selçok, E. (2023). Türk vergi hukukunda ihtirazi kayıt. Maliye Çalışmaları Dergisi(69), 99-128.
• Hepaksaz, E., & Avcı, O. (2018). Vergi uyuşmazlıklarında alternatif çözüm yolları (izaha davet müessesesi ve mükellef hakları bağlamında değerlendirmeler). Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 23(Geybulla Ramazanoğlu Özel Sayısı), 759-772.
• Hepaksaz, E., & Avcı, O. (2020). Seçilmiş ülkeler kapsamında mükellef haklarının değerlendirilmesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15(3), 1061-1080.
• Hepaksaz, E., Çevikcan, F., & Öz, E. (2011). Aramalı vergi incelemesi ve işlerliği. Vergi Dünyası Dergisi(354), 149-157.
• İnci, Z. Ö. (2010). Kamu icra hukukunda mal bildirimine ilişkin yükümlülükler ve bu yükümlülüklere uymamanın cezaî sonuçları. İzmir Barosu Dergisi, 75(1), 65-117.
• Kaba, H., & Beşel, F. (2018). Vergi Usul Kanunu’nda yer alan hakları konusunda mükelleflerin farkındalığı. Maliye Araştırmaları Dergisi, 4(1), 39-58.
• Kalyon, A. (2024). Vergi mükellefinin itibarının unutulma hakkı. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(1), 69-80.
• Karaca, C., & Demirgil, B. (2014). Vergilemede mükellef hakları ve vergi inceleme elemanlarının mali sorumlulukları. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15(1), 365-381.
• Karakuş Büyükben, N., & Bayraklı, H. H. (2023). Kamu icra hukukundaki mal bildirimi yükümlülüğünün İsviçre hukuku ile mukayeseli değerlendirilmesi. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 27(2), 485-522.
• Kılıç, S. (2018). Kamu alacaklarının korunması yöntemlerinden ihtiyati haciz kavramı ve süreci. Vergi Raporu Dergisi, (223), 114-124.
• Kükrer, C. (2017). Türk vergi sisteminde mükellefin hakları. Nobel Bilimsel Eserler.
• Mazlum, M. S. (2018). Vergi denetiminde mükellef hakları ve vergi incelemesinden kaynaklanan hakların Danıştay kararları ışığında değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi). Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mutlu, E. (2017). Mükellef haklarına ilişkin üst hukuk normlarında doğrudan veya dolaylı olarak yer alan düzenlemeler. Vergi Dünyası Dergisi, 36(432), 95-102.
• Ömercioğlu, A. (2024). Vergi kaçakçılığı suçlarında etkin pişmanlık, uyarlama yargılamaları ve yapılandırma kanunlarının bu yargılamalar üzerindeki etkileri. Adalet Dergisi (73), 63-83.
• Öncel, M. (1978). Türk vergi hukukunda takas. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 35(1), 9-16.
• Öncel, M., Kumrulu, A., Çağan, N., & Göker, C. (2023). Vergi hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Öner, E. (2018). Vergi hukuku. Ankara: Seçkin Yayınevi.
• Öz, E., & Baran, T. (2025). Kamu alacaklarının korunması ve cebren tahsili sürecinde mükellef hakları. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi(61), 31-64.
• Pehlivan, O. (2024). Vergi hukuku (Genel hükümler ve Türk vergi sistemi). Trabzon: Celepler Matbaacılık.
• Sökmen Gürçam, Ö. (2016). Vergiye gönüllü uyum bağlamında mükellef hakları üzerine amprik bir çalışma (Doktora Tezi). Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şenyüz, D., Yüce, M., & Gerçek, A. (2025). Vergi hukuku (Genel hükümler). Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı. (2024, Mayıs 23). Mükellef Hakları Bildirgesi: https:// vdk.hmb.gov.tr/mukellef-haklari-bildirgesi adresinden alındı.
• Tamzok, H. (2018). Mükellef hakları bildirgesi. Vergi Dünyası Dergisi, 37(441), 35-43.
• Taşkan, Y. Z. (2023). Vergi hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Tekin, A., & Can Avşar, G. (2019). Türk vergi hukukunda uzlaşma müessesesi. Avrasya Sosyal Ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6(5), 506-518.
• Tepe, B. (2014). Mükellef hakları ve dünya uygulamaları. Vergi Raporu Dergisi, (181), 9-27.
• Tosun, A. N., & Özden, E. (2014). Vergi denetiminde arama yönteminin mükellef hakları yönünden değerlendirilmesi: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi yaklaşımı ve Türkiye örneği. Maliye Dergisi, (166), 286-298.
• Tosuner, M., & Arıkan, Z. (2023). Vergi usul hukuku. Kanyılmaz Matbaası.
• Türkay, İ. (2020). Mükellef hakları kapsamında izaha davet müessesesinin mükelleflere sağladığı hakların değerlendirmesi. Vergi Dünyası Dergisi, 40(471), 113-135.
• Uygun, E. (2024). Vergi suçlarıyla mücadelede on küresel ilke: Türk hukuk sistemi açısından bir değerlendirme. International Journal of Social Inquiry, 17(3), 637-664.
• Üyümez, M. E., & Bişgin, A. (2016). A Comparative analysis Of taxpayer rights in Turkey and the USA. Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 66-75.
• Yurtsever, H. (2016). Vergi hukukunda tebligatta yeni bir uygulama: Elektronik tebligat. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 23(2), 451-466.
• Yüce, M. (2023). Vergi yargılama hukuku. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.