III. Ahmed Kitaplığındaki Katı’ Tekniğinde Yapılmış Yazma Eser Kapak İçlerinin İncelenmesi

Year 2025, Issue: 88, 81 - 100, 20.06.2025

Şener Küçüktepe

https://doi.org/10.32704/erdem.2025.88.081

Abstract

Cilt; bir kitap veya mecmuanın yapraklarını dağılmaktan korumak
için yapılan koruyucu kapağa denilmektedir. Ön ve arka kapaklar,
miklep, sertab, sırt, iç kapaklar ve şiraze cildin bölümlerini oluşturur.
Cilt kapakları kullanılan malzemeye göre sınıflandırılır ve süsleme
tekniklerine göre incelenirler. Derinin ince ince oyularak altın zemin
üzerine yapıştırılması suretiyle yapılan süsleme müşebbek veya katı’
şemse adını alır. Cilt kapak içleri deri oyma olarak karşımıza çıkar ve
sonraları kâğıt oymacılığı şeklinde devam eden katı’ sanatı ile ilgili
yapılan araştırmalarda genellikle kâğıt oymalar üzerinde durulmuş,
deri oymacılığı araştırmalar yeterince yer bulamamıştır.
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkiye’nin en zengin
yazmalarına sahip bir ihtisas kütüphanesidir. III. Ahmed Kitaplığı
da bu kütüphane içerisinde yer almaktadır. Bu makalenin konusu III.
Ahmed Kitaplığında bulunan katı’ tekniğinde yapılmış yazma eser
kapak içleridir. III. Ahmed Kitaplığında yer alan 15 ve 16. yüzyıl
tarihli olan 5 cildin (TSMK, A.242, A.3169, A.1357, A.21, A.1585)
kapak içi bezemesinde katı’ sanatı tespit edilmiş ve betimsel araştırma
yöntemi kullanılarak tezyinatları açısından incelenmiştir. III. Ahmed
Kitaplığındaki ciltlerin niteliği, cilt sanatı açısından bilimsel olarak
tanıtılması amaçlanmıştır. Cilt sanatının önemli bir bölümünü
oluşturan kapak içi süslemeleri açısından yapılan çalışmalardaki
eksiklikleri gidermek, dönem özelliklerini belgelemek, Türk sanatı
açısından oldukça önemlidir.
Yazma eserlerin katı’ sanatlı kapak içlerinde mühür ya da mücellitlerle
ilgili bilgiye rastlanmamıştır. Ciltlerin kapak içleri kahverengi ve vişne
çürüğü renk deri ile kaplanmıştır. Kapak içlerinde bordür, köşebent,
şemse, salbek, miklep, sertab bölümlerinde katı’ tekniği görülür.
Ayrıca iç kapak üzerinde yer alan şemse ve miklepteki dendanlı form
uygulaması, köşebentlerde Baba Nakkaş üslubunda içeriye doğru
kıvrımların yer alması, Fatih döneminin özelliklerindendir. Şemseler
dışında tam zeminli ciltler de bulunmaktadır. Kitapların kapak içleri
genellikle lacivert, mavi, yeşil, altın, sülyen, siyah zemin üzerinde
derinin oyulması ile yapılmış katı’ tekniği tezyinata sahiptir. Katı’
uygulamalarının deri üzerinde geleneksel motiflerin nasıl bir tasarımla
uygulanmış olduğunun bilinmesi adına yapılan tespitlerde ayrıca
önem arz etmektedir. Desenlerde Selçuklu tezyinatını devam ettiren
rumi motifi, bitkisel motif kullanılmış ve 15. yüzyılda kullanılmaya
başlanan bulut motifi de rumi motifinin yanına eklenmiştir. Yazma eser
iç kapaklarının diğer kütüphanelerdeki örneklerle de karşılaştırması
yapılmıştır. 15 ve 16. yüzyıl cilt iç kapak bezemelerinde yüzyıllar
arası geçişler çok keskin değildir. Her yüzyılda bir önceki yüzyılın
geleneğinin devamıyla birlikte şekil ve bezeme bakımından katı’
sanatlı yazma iç kapaklar, dış kapak tarzında yapılmış, dönemin cilt
üslubu ve tezyinat programını yansıtmaktadır.

Keywords

Cilt , Sanat , Kapak İçi , Katı’ , III. Ahmed Kitaplık

Manuscript in Katı’ Technique in The Library of Ahmed III. Examination of Book Cover Insides

Abstract

Binding: is the protective cover that holds a book or a magazine
together. The front and back covers, miklep, sertab, the spine, the
inner covers and the headband, form the parts of the binding. Book
covers are classified by the material used and analyzed according to
their ornamentation techniques. The decoration made by delicately
carving the leather and pasting it onto a gold background is called
müşebbek or katı’ şemse. The inner covers of bindings appear as
leather carvings, on the inner parts of the binding covers and later
continued in the form of paper carving, paper carvings were generally
emphasized, and leather carving researches were not sufficiently
focused on.
The subject of this article Is the covers of manuscripts made in the
katı’ technique in The Library of Ahmed III. The art of Katı’ was
observed on the inner cover decoration of 5 manuscripts dated 15th
and 16th centuries (TSMK, A.242, A.3169, A.1357, A.21, A.1585) in
the The Library of Ahmed III. and analyzed in terms of their ornaments
using the descriptive research method. To correct the deficiencies
in the studies conducted in terms of inner cover decorations, which
constitute an important part of bookbinding art, and to document the
period characteristics are very important for Turkish art.
There is no information about the seal or the bookbinders on the katı’
art interior covers of the manuscripts. The inner covers of the bindings
are bound in brown and cherry-maroon leather. Katı’ technique is
seen in the application of borders, brackets, şemse, salbek, miklep,
and sertab on the inner covers. In addition, sections of the dendan
form in şemse and miklep on the inner cover and the inward folds in
the style of Baba Nakkaş on the gussets are characteristics of the Fatih
period. A comparison of manuscript interior covers with examples in
other libraries was also done. The transitions between centuries in the
decoration of the inner covers of 15th and 16th century bindings are
not very clear. In each century, the tradition of the previous century
continues, and the manuscript inner covers with katı’ art in terms of
shape and ornamentation are made in the style of the outer cover,
reflecting the binding style and ornamentation program of the period.

Keywords

Binding , Art , Inside Cover , Katı’ , Ahmed III. Library

References

• Arıtan, Ahmet Saim (1993). “Ciltçilik”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul, s.551-557.
• Arıtan, Ahmet Saim (2008). Türk Kitap Medeniyeti, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Arseven, Celal Esat (1983). “Cild”, Sanat Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul: Maarif Basımevi, s.341-348.
• Aşıcı, Seher (2015). “Kitap Dostu Bir Sultan: Fatih”, Hat ve Tezhip Sanatı, Ankara, s.301-319.
• Atbaş, Zeynep (1989). “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 41, Ankara, s.263-264.
• Boydak, Fatma Şeyma (2016). “Fatih Dönemi Cild Sanatı”, V. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi, Bildiriler Kitabı III.
• Boydak, Fatma Şeyma (2019). “16. Yüzyıl Osmanlı Cild Sanatı ve Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Tam Zemin Tezyinatlı Örnekleri”, Osmanlı Dönemi Bursa ve Sanat Tarihi Yazıları, Konya: Palet Yayınları.
• Coşkun, Berrin (2004). Klasik Türk Kitap Kapaklarının Süsleme Özellikleri ve Katı’ Sanatının Bunlar İçindeki Yeri, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Çağman, Filiz (2002). “Katı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 25, Ankara, s.32-35.
• Çığ, Kemal (1958). “Türk Oymacıları (Katığları) ve Eserleri”, Yıllık Araştırmalar Dergisi 2, s. 160.
• Edis, Arife (2006). Tire Necip Paşa Kütüphanesi’ndeki Cild Örnekleri, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Güleç, Ayla (2007). Topkapı Sarayı Kütüphanesindeki Seçilmiş Klasik Şemse Cilt Kapakları, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Kara, Hacer (2015). Konya Mevlâna Müzesi Müzelik Eserler Bölümünde Bulunan Osmanlı Dönemi Ciltler, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Mahir, Banu (2014). “Anadolu Selçuklu Döneminde Kitap Sanatları”, Anadolu Selçuklu Uygarlığının İzinde, Kayseri, Kayseri Büyükşehir Belediyesi, s.133-154.
• Oral, Fatma Zehra (2008). Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Yazmaları’ındaki Bazı Kat’lı Cildler, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Özbek, Yıldıray (2005). Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesindeki Kitap Kapakları, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Özen, Mine Esiner (2017). Türk Cilt Sanatı, Ankara: İşaret Yayınları.
• Tanındı, Zeren (2012). “Türk Sanatında Kitap”, Sakıp Sabancı Müzesi Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu, İstanbul, s.9-29.
• Tanındı, Zeren (2016). “Topkapı Sarayı Kitap Hazinesi’nin Nadide Eserlerinden Bir Diğeri: Hazine 2166 Numaralı Safevi Albümü Hakkında”, Sanat Tarihi Yıllığı 25, s.187-238.
• Türkmen, Emel (2020). Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Koleksiyonundaki Süleymanname Eserinin Cildi ve Yeni Uygulamalar, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• TSMK, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Cu’fi el-Buhari, Camiu’s- Sahih, Hazine, 1338.
• TSMK, Hasan el-Kari, Kamilü’t-Tabir, Hazine, 1432.
• TSMK, Mevlâna Celaleddin Rumi, Mesnevi, Hazine, 1434.
• TSMK, İbn Rafieddin Fazlullah, Tefsir-i Mevahib-i Aliye, Hazine, 1519.
• TSMK, Külliyat-ı Cami, Hazine.