Victoria ve Albert Müzesi Koleksiyonundaki Medînetü’z-Zehrâ’ya Ait Mimari Eserler

Year 2025, Issue: 89, 1 - 38, 20.12.2025

Zeynep Al , Tuğba Diri Apaydın

https://doi.org/10.32704/erdem.2025.89.001

Abstract

Medînetü’z-Zehrâ, Kurtuba’nın 5 km kuzeybatısında, Cebelülarus (Sierra Morena) Dağı’nın güney eteklerinde 936-976 yılları arasında Endülüs Emevî hanedanlığı tarafından inşa ettirilmiştir. Yapı, mimari ve süsleme üslubu itibariyle gerek Irak Samarra’daki Abbasi başkentinden gerekse aynı dönemdeki İslam topraklarının başka bölgelerinde inşa edilen yapılardan kayda değer ölçüde ayrılmaktadır.
Medînetü’z-Zehrâ’da ilk kapsamlı kazı 1910 yılında İspanyol mimar Ricardo Velázquez Bosco tarafından gerçekleştirilmiştir. Victora ve Albert Müzesi (Victoria and Albert Museum) bünyeside yer alan Medînetü’z-Zehrâ’ya ait tüm sütun başlıkları ve mimari parçaların bağışçısı ise Dr. Walter Leo Hildburgh isimli bir koleksiyonerdir. 1914 yılı itibariyle Hildburgh aracılığıyla kazılardan çıkarılan eserlerin küçük (bununla birlikte İspanya dışındaki en büyük) bir kısmı İngiltere’deki bu müzeye bağışlanmıştır. Makale, Medînetü’z- Zehrâ saray-şehrinden çıkartılarak müze koleksiyonuna dâhil edilen mimari eserler ve bu eserlerin bezemeleri üzerinde durmaktadır.
Victoria and Albert Museum’daki Medînetü’z-Zehrâ koleksiyonunda bulunan tamamı yetmiş üç parça olan mimari eser makalede incelenmiştir. Eserler, Medînetü’z-Zehrâ kazı alanından elde edilip çalışılmış diğer bulgularla ve saray-şehrin çağdaşı ve ötesi farklı İslam yapılarındaki süsleme programları ile karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Bezeme unsurlarından özellikle bitkisel motifler Salon Rico’da yapılan çalışmalarda bulunan taş süsleme parçalarındaki motiflerle, Doğu Emevî eseri olarak adlandırılan Hırbetü’l-Mefcer sarayı ve Mescid-i Aksâ’daki örneklerle karşılaştırılmıştır. Öncülleri ile yapılan karşılaştırma, Anadolu’daki ardıllarıyla da yapılmıştır. Bunun için de Anadolu Selçuklu örnekleri seçilmiştir. Böylece müze koleksiyonunda yer alan mimari eserlerin üzerinde görülen karakteristik Endülüs bezemeleri geniş bir coğrafya ve zamanda incelenmiştir.
Victoria and Albert Museum koleksiyonunda yer alan Medînetü’z- Zehrâ’ya ait mimari parçalardaki palmet, yarı palmet ya da rumî ve rozet gibi motifler, karakteristik Endülüs bezemelerindeki örneklerle örtüşmektedir. Süslemede kullanılan akantus, asma ve kıvrımlı sap gibi bitki unsurları Suriye ve Mısır Hristiyan sanatından alınmış, devşirme kökenli bezemelerdir. Diğer yandan Sasanî etkileri taşıyan dalgalanan kurdele, tesbih tanelerinden çember içerisine alınmış gülbezek ya da üçgen motiflerini aynı şekilde Emevî süslemelerinde ve buna paralel olarak koleksiyonda görmek mümkündür. Sarayda hayvan figürlü süslemeler çağdaşları olan yapılarda görülmesine rağmen bu komplekste kullanılmamıştır. Ayrıca koleksiyondaki sütun başlığı örnekleri dışarı taşan akantus ile dantel süslemeli temel tipleri de kapsamaktadır. Bununla beraber koleksiyondaki eserlerde, Emevî iktidarı döneminde yapılan çeşitli eserlerde görülen süslemelerde dantel gibi derin işlenmiş doğal görünümlü detaylı bitkisel motifler ile arabesk tezyinatın bir özelliği olan boşluk korkusunun (horror vacui) hâkim olduğu genel bir Emevî tarzından bahsetmek de mümkündür.

Keywords

Medînetü’z-Zehrâ , Endülüs , Victoria ve Albert Müzesi , Bitkisel Bezeme , Süsleme

Ethical Statement

Bu çalışma Dr. Öğr. Üyesi Tuğba Diri Apaydın danışmanlığında 26/03/2024 tarihinde tamamladığımız ‘‘Victoria & Albert Museum Koleksiyonundaki Medînetü’z-Zehrâ’ya Ait Mimari Bezemeler: Erken İslam Yapılarındaki Süsleme Programıyla Bir Karşılaştırma’’ başlıklı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Architectural Works of Madinat al-Zahra in the Victoria and Albert Museum Collection

Abstract

Madinat al-Zahra was built by the Andalusian Umayyad dynasty between 936 and 976 on the southern slopes of Mount Jabal al-Arab (Sierra Morena), 5 km northwest of Cordoba (Qurtuba). The structure differs significantly in its architectural and decorative style from the Abbasid capital in Samarra, Iraq, and from structures built in other parts of the Islamic world during the same period. The first comprehensive excavation of Madinat al-Zahra was carried out in 1910 by the Spanish architect Ricardo Velázquez Bosco. The donor of all architectural pieces from Madinat al-Zahra that were held at the Victoria and Albert Museum (V&A), UK, was a collector named Dr. Walter Leo Hildburgh. As of 1914, a small portion (although the largest outside Spain) of the excavated artifacts was donated by Hildburgh to the museum.
This article examines ornaments on seventy-three pieces of architectural works held at the V&A Museum. The parts were evaluated comparatively with other findings obtained from the Madinat al-Zahra excavation site and with the ornamentation programs in different Islamic structures contemporary to the palace city and also dating to later periods. Ornamental elements, especially the vegetal motifs, were compared with ornaments found in the renowned Salon Rico of Madinat al-Zahra, two samples from Eastern Umayyad, namely Khirbet al-Mafjar and Masjid al-Aqsa, as well as with their successors in Kayseri, Anatolia. Hence, it was possible to study the characteristic Andalusian ornaments observable in the architectural works in the museum collection in a wide spectrum of geography and time.
The motifs such as palmettes, half-palmettes, or rumi and rosettes on the architectural pieces from the collection coincide with the characteristic Andalusian ornaments. The vegetal elements such as acanthus, vines, and curved stems used in the decoration are taken from Syrian and Egyptian Christian art. Examples of ribbons, rosettes encircled in beads, and triangular motifs bearing Sassanid influences, common in various Umayyad works, were also evident in the collection. Animal figures, on the other hand, while found in various contemporary structures, were not observed on any of the pieces from the palace city complex. Samples of capitals in the collection included basic types with protruding acanthus leaves and deep-drilled lace-like patterns. It is possible to speak of a general Umayyad style dominated by the fear of emptiness (horror vacui), a characteristic of arabesque decoration, accompanied by deeply carved natural-looking detailed vegetal motifs in the decorations as exhibited in many works made during the Umayyad rule.

Keywords

Madinat al-Zahra , Al-Andalus , Victoria and Albert Museum , Vegetal Decoration , Ornament

Ethical Statement

This study is based on the master’s thesis entitled “Ornamentation of Architectural Artifacts from Madinat Al-Zahra Collection at Victoria & Albert Museum: A Comparison with Early Islamic Architectural Decoration Programs” supervised by Asst. Prof. Dr. Tuğba Diri Apaydın.

References

• Adıgüzel, Cumhur Ersin (2020). “Endülüs’ün Görkemli Hilâfet Şehri: Medînetüzzehrâ”. History Studies International Journal of History 12 (3): s. 807-826. https://doi.org/10.9737/hist.2020.855.
• Antun, Thallein (2016). The Architectural Form of the Mosque in the Central Arab Lands, from the Hijra to the End of the Umayyad Period, 1/622–133/750. Oxford: British Archaeological Reports.
• Arnold, Felix, Alberto Canto García, ve Antonio Vallejo Triano (2015). Munyat ar-Rummānīya: ein Islamischer Landsitz bei Córdoba. Madrider Beiträge, Band 34. Wiesbaden: Reichert Verlag.
• Baramki, Dimitri (1947). Guide to the Umayyad Palace at Khirbat al Mafjar. Kudüs: Government of Palestine, Department of Antiquities.
• Beksaç, Engin (1998). “Hırbetü’l-Mefcer”. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/ hirbetul-mefcer.
• Chehab, Maurice (1963). “The Umayyad Palace at’Anjar”. Ars Orientalis, s. 17-25.
• Creswell, Keppel Archibald Cameron (1932). Early Muslim Architecture: Umayyads AD 622-750 - II. C. 2. 2 c. Oxford: Oxford University Press.
• Davies, Nikolas ve Erkki Jokiniemi (2008). Dictionary of Architecture and Building Construction. Oxford: Elsevier.
• Demiriz, Yıldız (1984). “Acanthus; Türkiye’nin Arkeoloji ve Sanat Tarihi Terminolojisine Yanlış Adla Girmiş Bir Bitki Motifi”. Sanat Tarihi Dergisi 3 (3).
• Dodds, Jerrilynn (1992). “The Arts of Al-Andalus”. The Legacy of Muslim Spain, ed. Salma Khadra Jayyusi, s. 599-620. Leiden: E. J. Brill.
• Ewert, Christian (1996). Die Dekorelemente der Wandfelder im Reichen Saal von Madinat az-Zahra. Deutsches Archäologisches Institut.
• Finster, Barbara (2005). “Vine Ornament and Pomegranates as Palace Decoration in Anjar”. The Iconography of Islamic Art, ed. Bernard O’Kane, s. 143-158. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Gülcan, Enes (2019). “Medinetü’z-Zehra Sarayı”. İslam Düşünce Atlası, 3. bs, 1: s. 400-401. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Hamilton, Robert William (1959). Khirbat al-Mafjar, An Arabian Mansion in the Jordan Valley. Oxford.
• Harris, Cyril M., ed. (2006). Dictionary of Architecture and Construction. 4. bs. New York: McGraw-Hill.
• Hillenbrand, Robert (1999). “Umayyad woodwork in the Aqsa Mosque”. Bayt al-Maqdis: Jerusalem and Early Islam, Oxford, Oxford University Press (Oxford Studies in Islamic Art 9.2), s. 271-310.
• Küçüksipahioğlu, Birsel (2003). “Medînetüzzehrâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 28: s. 320-322. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Menendez De Luarca Navia Osorio, Jose Ramon, José Escudero Aranda, ve Juan Manuel Becerra García (2018). “Proposal for Inscription on the World Heritage List: The Caliphate City of Medina Azahara”. Cordoba: Conjunto Arqueológico Madinat al-Zahra (CAMA).
• Meyer, Franz (1974). A Handbook of Ornament. London: Gerald Duckworth & Company Ltd.
• Mülayim, Selçuk (1984). “Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi”. Anadolu, sy 20, s. 141-153.
• Ögel, Semra (1987). Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. 2. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özdemir, Mehmet (2012). Endülüs Müslümanları: Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Rosser-Owen, Mariam. t.y. “Collecting Madinat al-Zahra: W.L. Hildburgh and the V&A”.
• Safran, Janina (2000). The Second Umayyad Caliphate: The Articulation of Caliphal Legitimacy in Al-Andalus, C. 33, Cambridge: Harvard CMES.
• Tay, Lokman (2010). “Orta Çağ Taş İşçiliğinde Palmet Motifi: Kayseri Örneği”. Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks 2 (3): s. 279-291.
• Vallejo Triano, Antonio (1992). “Madīnat al-Zahrāʾ: The Triumph of the Islamic State”. Al-Andalus: The Art of Islamic Spain, ed. Jerrilynn Dodds, New York: The Metropolitan Museum of Art, s. 27-39.
• Vallejo Triano, Antonio (1994). “Problemas de gestión y administración de Madinat al-Zahra desde el inicio de su recuperación”. Arqueología y territorio medieval, sy 1, s. 17-29.
• Vallejo Triano, Antonio (2004). “Un elemento de la decoracion vegetal de Madinat al-Zahra: la palmeta”. Al-Andalus und Europa: zwischen Orient und Okzident, ed. Martina Müller-Wiener ve Christiane Kothe. Petersberg: Imhof.
• Vallejo Triano, Antonio (2007). “Madinat Al-Zahra: Transformation of a Caliphal City”. Revisiting Al-Andalus, ed. Glaire D. Anderson ve Mariam Rosser-Owen, çev. Mariam Rosser-Owen, s. 3-26. Leiden: Brill.
• Vallejo Triano, Antonio (2010). La ciudad califal de Madīnat al-Zahrā̓: arqueología de su excavación, Cordoba: Almuzara.
• Woods, Alexandra (2014). “Relief”, A companion to ancient Egyptian art, s. 219-248.
• Yazar, Nadide Ebru ve Tuğrul Yazar (2018). “Re-Generating continuous rumî compositions”, s. 23-30.
• Yetkin, Suut Kemal (1965). İslâm Mimarisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Yetkin, Suut Kemal (1984). İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul: Cem Yayınevi.