Mustafa Rahmi Balaban’s Civilization of Human and Divine Emotions

Year 2025, Issue: 89, 73 - 92, 20.12.2025

Özge Çukurluöz , Levent Bayraktar

https://doi.org/10.32704/erdem.2025.89.073

Abstract

Mustafa Rahmi Balaban (1888-1953), despite having an important place in the Turkish intellectual life of the Republican period, is an intellectual who is not sufficiently recognized. He played a key role in the institutionalization of educational and cultural initiatives that began during the late Ottoman period and continued into the Republican era. Throughout his career, he worked in various state institutions, contributing to the intellectual and cultural development of the period. He collaborated with Ziya Gökalp at the Copyright and Translation Office, participated in national education congresses, and represented Turkey at international educational conferences. Balaban attracted attention with his ideas on education, civilization, and society during a time of modernization. He aimed to raise public awareness and promote modernization through his articles published in newspapers and journals. He also engaged in direct dialogue with the public through his work at the İzmir Halkevi. While primarily known as an educator, Balaban’s interests extended beyond pedagogy, as he developed a unique approach the civilization and society.
Having witnessed the Balkan War and both World Wars, Balaban’s views on civilization were deeply influenced by the devastation caused by these conflicts. The destruction and suffering caused by these wars led him to envision a civilization based not only on technical advancement but also on love, solidarity, and spiritual depth. Although he recognized the importance of scientific and technological progress, he believed such development was insufficient on its own for the sustenance of civilization. Balaban argued that civilization must integrate both material and spiritual dimensions. He articulated this view through the concept of a “civilization of human and divine emotion” which emphasizes the union of technical progress with human emotions, moral values, and transcendent principles.
The civilization of human and divine feeling is an understanding of civilization in which technical progress is integrated with feelings, values and spiritual principles. This approach shows that in addition to material development, moral, emotional and spiritual development plays an important role in the construction of civilization. Balaban showed particular interest in the question of civilization during his time. He evaluated the human, divine and emotional aspects of civilization as inseparable parts and brought these three elements together to form a whole. This understanding occupies a unique position both in the civilization discourses of the Republican era and within the context of civilization philosophy.

Keywords

Mustafa Rahmi Balaban , Civilization , Human and Divine Emotions , Civilization of Emotion , Philosophy of Civilization

Ethical Statement

This study is based on the doctoral dissertation entitled “Mustafa Rahmi Balaban’s Life, Philosophy and Educational Thought” supervised by Prof. Dr. Levent Bayraktar.

Mustafa Rahmi Balaban’ın İnsani ve İlahi Duygu Medeniyeti

Abstract

Mustafa Rahmi Balaban (1888-1953), Cumhuriyet dönemi Türk düşünce hayatında önemli bir yere sahip olmasına rağmen, yeterince tanınmayan bir aydındır. Osmanlı Devleti’nin son döneminde başlayan eğitim ve kültür hareketlerinin Cumhuriyet’le birlikte sistematik bir yapıya kavuşturulmasına öncülük etmiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında çeşitli kurumlarda görev almış ve dönemin aydınlanma hareketine katkıda bulunmuştur. Ziya Gökalp ile Telif ve Tercüme Bürosu’nda çalışmış, eğitim alanında gerçekleştirilen ulusal kongrelerde aktif olarak yer almış ve uluslararası eğitim kongrelerinde Türkiye’yi temsil etmiştir. Balaban, Cumhuriyet dönemi modernleşme hareketlerinin bir parçası olarak, eğitim, medeniyet ve toplum alanlarındaki düşünceleriyle dikkat çekmiştir. Gazete ve dergilerde yayımladığı yazılarla Türk milletinin bilinçlenmesi ve çağdaşlaşması için çaba göstermiştir. Ayrıca, İzmir Halkevinde görev alarak düşüncelerini halkla doğrudan paylaşmayı tercih etmiştir. Eğitimci kimliğiyle tanınan Balaban, çalışmalarını sadece eğitimle sınırlı tutmamış, aynı zamanda medeniyet ve toplum konularında özgün görüşler geliştirmiştir. Cumhuriyetin aydınlanma mefkûresine katkı sağlayan Mustafa Rahmi, dönemin entelektüel ortamında önemli bir figür olmuştur. Bu çalışmanın amacı, Mustafa Rahmi Balaban’ın medeniyet düşüncesini incelemektir.
Mustafa Rahmi Balaban, Balkan Savaşı ve I. ile II. Dünya Savaşlarına tanıklık etmiş ve bu deneyimler, onun medeniyet anlayışını şekillendirmiştir. Savaşların yarattığı yıkım ve acı, Balaban’ın sevgi ve dayanışmaya dayanan bir medeniyete özlem duymasına neden olmuştur. Bu yıkıcı toplumsal gerçeklik, onun düşünce dünyasını şekillendirmiş ve medeniyetin yalnızca teknik ilerlemeye dayanarak varlığını sürdüremeyeceğini savunmuştur. Balaban, teknik ilerlemenin medeniyetin inşasında önemli bir yer tuttuğunu kabul etmekle birlikte, bunun tek başına insanlık için yeterli olmadığını düşünmüştür. Ona göre, medeniyetin inşası ve devam etmesi için, teknik gelişmenin insani ve ilahi duygularla bütünleşmesi gerekir. Bu düşüncesini “İnsanî ve İlahi Duygu Medeniyeti” kavramıyla somutlaştırmış ve medeniyetin hem maddi hem de manevi boyutlarıyla şekillenmesi gerektiğini savunmuştur. İnsani ve ilahi duygu medeniyeti, teknik ilerlemenin insani duygular, değerler ve manevi ilkelerle bütünleştiği bir medeniyet anlayışıdır. Bu yaklaşım, medeniyetin inşasında maddi kalkınmanın yanı sıra ahlaki, duygusal ve ruhsal gelişimin de önemli bir rol oynadığını gösterir. Balaban, kendi çağı içinde medeniyet konusuna özel bir ilgi duymuş ve kendi medeniyet tasavvurunu insani ve ilahi duygu medeniyeti olarak ortaya koymuştur. O, medeniyetin insani, ilahî ve duygu boyutunun olduğunu düşünmüş ve bu boyutları bir bütün teşkil edecek şekilde bir araya getirmiştir. Bu anlayış hem Cumhuriyet dönemi medeniyet tasavvurlarında hem de medeniyet felsefesi bağlamında kendine özgü bir yer işgal etmektedir.

Keywords

Mustafa Rahmi Balaban , Medeniyet , İnsani ve İlahi Duygular , Duygu Medeniyeti , Medeniyet Felsefesi

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Levent Bayraktar danışmanlığında 2024 tarihinde tamamladığımız ‘‘Mustafa Rahmi Balaban‘ın Hayatı , Felsefesi ve Eğitim Düşüncesi’’ başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

References

• Akyol, Y. (2008). İzmir Halkevi (1932-1951), İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
• Akbulut, T. (2001). Mustafa Rahmi’nin Eğitim, Din ve Din Eğitimiyle İlgili Görüşleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Balaban, M. (1339). Halk Tekâmülü, İzmir: İnkılâp Matbaası.
• Balaban, M. (1923, Kanunusani 25). “Muhabbet-Medeniyet”, İkdam, s. 3.
• Balaban, M. (1928, Teşrinievvel 15). “Osmanlı Tarihinde Teceddüd Teşebbüsleri ve Teceddüdde Terbiyenin Rolü”, Fikirler, s. 2-4.
• Balaban, M. (1931, Birinci Kânun 31). “Konuşma: Bilgi ve Sevgi”, Fikirler, s. 1-2.
• Balaban, M. (1933, Ağustos 14). “Büyük Anketimiz 6: İnkılâp ve İnkılâp Gençliği”, Yeni Asır, s. 1-3.
• Balaban, M. (1934, Temmuz 09). “İki Telâkki”, Anadolu, s. 1-2.
• Balaban, M. (1938, Birinci Teşrin 1). “Konuşma: İş Aşkı”, Fikirler, s. 1.
• Balaban, M. (1946, Temmuz 1). “Barış Meselesi 1”, Fikirler, s. 4-9.
• Balaban, M. (1950, Mart 03). “Tanrı Kitabından: Atom Karşısında”, Müslüman Sesi, s. 5-6.
• Balaban, M. (1969). İlim Ahlâk İman, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Balaban, R. (1939, Mayıs 15). “Bugünkü Dünya”, Fikirler, s. 1.
• Balaban, R. (1939, Birinci Kânun 31). “Medeniyetin Hali”, Fikirler, s. 1-2.
• Balaban, R. (1947, Nisan). “Felsefe ve Bugünkü Dünya Durumu”, Fikirler, s. 4-6.
• Balaban, M. (1949a, Ocak 1). “Din Hakkında Tarihin Sözü”, Müslüman Sesi, s. 4-5.
• Balaban, M. (1949b, Ocak 26). “İnsan İki Taraflı Bir Aynadır”, Müslüman Sesi, s. 4-7
• Bayraktar, L. (2005). “Cumhuriyet Dönemi Türk Düşüncesi”, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet Cevizci, 3, s. 349-375.
• Bayraktar, L. (2023). Cumhuriyetin Düşünürleri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Birinci Maarif Şurası (17-29 Temmuz 1939): Çalışma Programı, Konuşmalar, Lahikâlar, (1939), Ankara: Maarif Vekilliği Neşriyat Müdürlüğü.
• Bulut, A. (2013). Mustafa Rahmi Balaban’da Ahlaki Düşünce, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rize.
• Erdem, H. (2015). “Mustafa Rahmi Balaban”, Tanzimattan Günümüze Türk Düşünürleri 5: Tanzimattan Günümüze Ahlakî ve Edebî Düşünce Temsilcileri, Ed. Süleyman Hayri Bolay, Ankara: Nobel Yayınları, s. 3449-3459.
• Huyugüzel, Ö. (2000). İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karal, E. (1986). Atatürk’ten Düşünceler, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı. (1929, 6 25). www.meb.gov.tr: https://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2025_04/30114318_ fihrist_1929.pdf
• Nice Yeni Terbiye Kongresi. (1932). Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA). 30-57-5.
• Saruhan, M.S. (2015). “Mustafa Rahmi Balaban ve Ahlak Kitabı”, İslami Araştırmalar Dergisi, 26 (2), s. 75-92.
• Şahin, M. (2005). Hayatı ve Düşünceleriyle Mustafa Rahmi Balaban, Ankara: Phoenix.
• Tanır, E., & Aslan, C. (2019). “Birinci Heyet-i İlmiye ve Çalışma Esasları”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 52(1), s.251-276.
• Tanpınar, A. (1988). 19 Uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Üçüncü Milli Eğitim Şurası (2-10 Aralık 1946): Çalışma Programları, Komisyon Raporları, Konuşmalar, (1990), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Yılmaz, A. (2023). Mustafa Rahmi Balaban’da Din ve Ahlak Anlayışı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kastamonu.