Osmanlı Döneminde Latin Harfleriyle Türkçe Yazılan Eserler ve Yazarları

Year 2017, Issue: 73, 5 - 42, 04.05.2018

Yunus İnce Bayram Akça

https://doi.org/10.32704/erdem.471084

Cited By: 1

Abstract

Erken modern dönemde (1450-1750) Osmanlı Devleti ile ekonomik, siyasi ve askerî ilişkileri olan Avrupa toplumlarında Osmanlılara yönelik bir korkunun varlığı bilinmektedir. Türklerle askerî alanda baş edememekten kaynaklanan bu korku, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı merakına dönüşmüştür. Bu da giyimde, müzikte ve sanatta Osmanlıyı taklit şeklinde tezahür etmiştir. Türkçe öğrenme arzusu da bunun doğal yansımalarından birisidir. Türkçenin bu dönemde bir lingua franca, yani ortak dil olarak benimsenmesi dikkat çekicidir. Bu makalede, Osmanlı asırlarında Batılılar tarafından Latin harfleriyle Türkçe yazılan metinler üzerinde durulacak, ancak metinlerin dil araştırmalarında nasıl kullanılabileceği konusuna girişilmeyecektir. Türk korkusunun ve bunun doğurduğu Turquerie akımının Avrupa’da Türkçe öğrenme merakına etkileri ve bunun sonuçları tartışılacaktır. Türkçe öğrenmeyi ve yazmayı belirleyen dinamikler, Türkçe metinler ve ilgili eserler esas alınarak ortaya konulacaktır. Değerlendirmede metin yazarlarının milliyeti, Türkçe öğrenme nedenleri, eserlerin yazılış tarihleri de göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca matbaanın Latince dışındaki dillerin -bu arada Türkçenin öğrenilmesindeki etkisine de değinilmiştir. Çalışmanın erken modern dönemdeki Türkçe algısını temel sebepleriyle ortaya koyması beklenmektedir.

Keywords

Türkçe, Latin alfabesi, matbaa, erken modern dönem, lingua franca

References

• Adamović, Milan (2009). 16. Yüzyıl Türkçesi: Floransalı Filippo Argenti’nin Notlarına Göre (1533), Çev.: Aziz Merhan, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alarslan, Burcu (2005). “Türk İmajının Görsel Yansımaları”, Dünya’da Türk İmgesi, Ed.: Özlem Kumrular, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Akar, Ali (2014). “Kuzey Bozkırlarından Ön Asya’ya Beş Bin Yıllık Serüven: Türk Dilinin Tarih İçindeki Yolculuğu”, Türkler-Uzun Bir Serüvenden Kısa Notlar, Ed.: Reha Bilge, İstanbul: Arvana Yayınları.
• Arıkan, Zeki (1984). “Guillaume Postel ve “De la République des Turcs”, Tarih İncelemeleri Dergisi II, İzmir.
• Balta, Evangelia (2014). Gerçi Rum İsek de Rumca Bilmez Türkçe Söyleriz, Karamanlılar ve Karamanlıca Edebiyat Üzerine Araştırmalar, Haz.: M. Fatih Uslu-Fatih Altuğ, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Barker, William Burckhardt (1854). A Practical Grammar of the Turkish Language: With Dialogues and Vocabulary, London.
• Bottéro, Jean (2012). Mezopotamya Yazı, Akıl ve Tanrılar, çev. Mehmet Emin Özcan, Ayten Er, Ankara: Dost Yayınları.
• Bevilacqua, Alexander – Helen Pfeifer (2013). “Turquerie: Culture in Motion, 1650–1750”, Past & Present, CCXXI/1.
• Bianchi, Thomas Xavier (1843). Dictionnaire Français-Turc I, Paris.
• Bloom, Jonathan M. (2003). Kâğıda İşlenen Uygarlık Kâğıdın Tarihi ve İslâm Dünyasına Etkisi, Çev.: Zülal Kılıç, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Boboivus, Albertus; /Santuri Ali Ufki Bey (2002). Albertus Boboivus ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları, Topkapı Sarayı’nda Yaşam, Çev.: Ali Berktay, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Boboivus, Albertus; /Santuri Ali Ufki Bey Mecmua ou allbum de poésies turques, la plupart sans aucun nom d’auteur, quelques-unes de Necâtî, dans les marges duquel, ainsi que sur les pages restées en blanc, un possesseur de ce livre a écrit des extraits de la Jérusalem délivrée, des notes médicales ou botaniques, en italien, de la musique italienne et allemande, et la notation, quelquefois avec transcription, de chansons turques, par ‘Ali Beg Bobowski, dit ‘Ali Ufkî,
• Bibliothèque Nationale de France, Turc 292. Breydenbach, Bernhard von (1486). Prefatio in Opus Transmarine Peregrinationis ad Venerandu[m] et Gloriosum Sepulcru[m] Dominicu[m] in Iherusale[m], Yale University Library Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Object ID: 2057980, Mainz.
• Burman, Thomas E. (2013). Latince Kur’an Çevirileri 1140-1560, Çev.: Nisan Alıcı, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Carbognano, Cosimo Comidas (1993). 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul, Çev.: Erendiz Özbayoğlu, İstanbul: Eren Yayınları.
• Carbognano, Cosimo Comidas (1794). Primi Principi Della Grammatica Turca, ad uso Dei Missionari Apostilici di Constantinopoli, Roma.
• Catergian, P. Samuel (1855). Guide de Conversation Turc-Français-Allemand, Vienne.
• Casale, Giancarlo (2014). “Geçmişi Görmek”, Osmanlı Sarayında Tarih Yazımı, Çev.: Mete Tunçay, drl. H. Erdem Çıpa-Emine Fetvacı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Codex Cumanicus Bibliothecae ad Templum Divi Marci Venetiarum (1880), Ed. Comes Géza Kuun, Scient Academi/e Hung., Budapestini. [Türkçesi: Codex Cumanicus (2015), Haz.: Mustafa Argunşah-Galib Güner, İstanbul: Kesit Yayınları.]
• Clodii, Johannis Christiani (1730). Compendiosum Lexicon Latino-Turcico- Germanicum: In Quo Non Solum Voces Et Phrases Usitatae Continentur, Sed Etiam Illarum Lectio, Adjectis Ubique Observationibus Variis, Ad Statum Ecclesiasticum, Politicum, Et Militarem Pertinentibus: Cum Prefatione De Lingua Et Litteratura Turcarum, Corruptisque Vulgari Pronuntiatione, Nominibus Ministrorum Aulae Turcicae, Accesit Triplex Index. Grammatica Turcica, I, II, Lipsia [Leipzig].
• Dilaçar, Agop (1970). “1612’de Avrupa’da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerinin Özellikleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Marsigli, Luigi Fernando Comte de (1732). L’Etat Militaire de L’empire Ottoman, Ses Progrès et sa Décadence II, Hague – Amsterdam.
• Donado, Giovanni Battista (1688). Della Letteratvra de’ Turchi. Osservationi fatte da Gio: Battista Donado senator veneto, fù bailo in Costantinopoli, Venetia.
• Dursteler, Eric R. (2012). İstanbul’daki Venedikliler Yeniçağ Başlarında Akdeniz’de Millet, Kimlik ve Bir Arada Varoluş, Çev.: Taciser Ulaş Belge, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Duru, Necip Fazıl - Rıza Duru (2010). “La Croix Paitis’in 1665’te Latin Harfleriyle Yazdığı Türkçe Bir Gazel”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi III/11, Ordu.
• Erden, Yahya (1995). “Avrupa’da Arap Harfleriyle Basılan Arapça ve Türkçe Kitaplar (1514-1700)”, Kebikeç I/2, Ankara.
• Febvre, Lucien -Henri Jean Martin (2000). Kitabın Doğuşu, Çev.: Gül Batuş, İstanbul: Avcıol Basım Yayın.
• Fischer, Steven Roger ( 2003). A History of Reading, Reaktion Books, London.
• Gallotta, Aldo (1986). “Latin Harfleri ile Yazılmış Bir Kaç Osmanlı Atasözü”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XXIV, İstanbul.
• Georgieuiz, Bartholomao (1558). De re Tvrcarvm Moribvs Epitome, Basım yeri yok.
• Giacomo E. Carretto (1992). Akdeniz’de Türkler, Çev.: Durdu Kundakçı- Gülbende Kuray, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Guillaume Postel (1575). Des Histoires Orientales et Principalement des Turkes ou Turchikes et Schitiques ou Tartaresques et Aultres qui en Sont Descendues, Oeuvre Pour la Tierce Fois Augmenté, Paris.
• Harsany, Jacobus Nagy De (1672). Colloquia Familiaria Turcico-Latina: Seu Status Turcicus Loquens, Branderburg. [Almancası: György Harzai (1973). Das Osmanisch-Türkische im XVII. Jahrhundert: Untersuchungen an den Transkriptionstexten von Jakab Nagy de Harsány, Akademiai Kiado, Budapest.]
• Hazai, Georgy (1971). “Jakab Harsányi-Nagy’ın Latin Harfleriyle Yazılmış Türkçe Metinleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 338, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hazai, Georgy(1967). “Kiril Harfleriyle Yazılı Bir Türkçe Metin Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 255, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hitzel, Frédéric (1995). Enfants de Langue et Drogmans/Dil Oğlanları ve Tercumanlar, Çev.: Mehmet Sert, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Holderman, Jean Baptiste D. (1730). Grammaire Turque, ou Méthode Courte et Facile Pour Apprendre la Langue Turque: Avec un Recueil des Noms, des Verbes et des Manières de Parler les Plus Necessaires a Sçavoir, Avec Plusieus Dialogues Familiers, Constantinople.
• Klaproth, Heinrich Julius (1820). Abhandlung über die Sprache und Schrift der Uiguren, Paris.
• Kumrular, Özlem (2012). “16. Yüzyılda Akdeniz’de ‘Türk’ İmgesinin Yaratılması: Antipropagandaya Karşı Özdüşünüm”, Hayallerdeki “Türk”, Ed.: Božidar Jezernik, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Loir, Clausier de, (2016). De Loir Seyahatnamesi IV. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları, Çev. Mustafa Daş, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Lubenau, Reinhold (2012). Reinhold Lubenau Seyahatnamesi (Osmanlı Ülkesinde, 15871589), I, Çev.: Türkis Noyan, ed. Stefanos Yerasimos, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Luigi Bassano (1545). I Costumi et i Modi Particolari de la Vita de Turchi, Rome. [Türkçesi:
• Luigi Bassano (2015) Kanuni Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat, Çev.: Sibel Cangi, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.]
• Mallouf, Nassif (1856). Dictionnaire Français-Turc, Avec La Prononciation Figurée, Paris.
• Manguel, Alberto (2010). Okumanın Tarihi, Çev. Füsun Elioğlu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Megiser, Hieronymus (1612). Institutionum Linguae Turcicae Libri Quatuor, Leipzig.
• Melling, Antoine-Ignace (1819). Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rives du Bosphore, Paris [Türkçesi-İngilizcesi: Antoine-Ignace Melling, İstanbul ve Boğaz Kıyılarına Pitoresk Seyahat (A Picturesque Voyage to Constantinople and the Shores of the Bosphorus- Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rives du Bosphore), ed. Rezan Benatar, trans. İvrin Cemil Schick, çev. Ece Zerman, İstanbul, Denizler Kitabevi,2012.]
• Meral, Yasin (2016). İbrahim Müteferrika Öncesi İstanbul’da Yahudi Matbuatı (1493-1729), Ankara: Divan Kitap.
• Meninski, Francisci Mesgnien (1680). Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae, Vienne [Türkçesi: Franciscus à Mesgnien Meninski, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae - Arabicae - Persicae = Lexicon Turcico - Arabico–Persicum/ Sözlük, Türk Dili, Türkçe, Dilbilim, Türk Dilleri, I, II, III, IV, V, VI, İstanbul, Simurg Yayınları, 2000.]
• Meyer, Eve R. (1974). “Turquerie and Eighteenth-Century Music”, Eighteenth-Century Studies, VII/4.
• Molino, Giovanni (1641). Dittionario Della Lingua Italiana, Turchesca, Roma.
• Montagu, Lady Mary Wortley (1861). The Letters and Works of Lady Mary Wortley Montagu, I, ed. Lord Wharncliffe, London. [Türkçesi: Lady
• Mary Montagu (2014). Şark’tan Mektuplar, Haz.: Selçuk Ünlü, Konya: Palet Yayınları.]
• [Mour, Jean Baptiste Van] (1714), Recueil de Cent Estampes Representant du Differentes Nations du Levant, tirées d’après nature en 1707 et 1708, Ed.: De M. De Ferriol, Paris.
• Nasir al-Din al-Tusi (1594). Kitab Tahrir Usul li-Uqlidis Min Ta’lif Khwaja Nasir al-Din alTusi. Euclidis Elementorum Geometricorum Libri Tredecim. Ex Traditione Doctissimi Nasiridini Tusini. Nunc Primum Arabice İmpressi, (in Typographia Medicea), Romae.
• Nicolay, de Nicolas (2014). Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğunda, ed. Marie-Christine Gomez-Geraud, Stefanos Yerasimos, Çev.: Şirin Tekeli-Menekşe Tokyay, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Offenberg, Adri K. (1996). “The printing history of the Constantinople Hebrew İncunable of 1493: a Mediterranean Voyage of Discovery”, The British Library Journal XXII.
• Pamukciyan, Kevork (2002). Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar IIErmeni Harfli Türkçe Metinler, Haz. Osman Köker, İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Pamukciyan, Kevork (2003). Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar-IV, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul: Aras Yayınları.
• Pedani, Maria Pia (2015). Doğu’nun Kapısı Venedik, Çev. Gökçen Karaca Şahin, İstanbul: Küre Yayınları.
• Pedersen, Johannes (2012). İslam Dünyasında Kitabın Tarihi, Çev.: Mustafa Macit Karagözoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Pektaş, Nil (2015). “The Begginings of Printing in Ottoman Capital: Book Production and Circulation in Early Modern İstanbul”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları XVI/2, İstanbul.
• Perot, Jaques - Frédéric Hitzel-Robert Anhegger (2001). Hatice Sultan ile Melling Kalfa Mektuplar, Çev.: Ela Gültekin, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Pianzola, Bernardino (1789). Dizionario Grammatiche, E Dialoghi Per Apprendere Le Lingue Italiana, Greca-Volgare, e Turca, e Varie Scienze, IV, Padova.
• Pianzola, Bernardino (1777). Kyssa Christoneaghan Vartabedutiunun Muktaseri Stambolda ve Edrinede Surp Andonun Kilisesinde P. Bernardinos Pianzola Öjrettijine Göre, Podova.
• Podestà, Giovanni Battista (1677). Assertiones De Principiis Substantialibus, Accidentalibus Proximis & Remotis, Diversisque Differentiis Linguarum: de Turcica, Arabica & Persica in Communi & Particulari, de in Fluxu Arabicae in Persicam, Utriusque in Turcicam, Deque Eorum Arithmetica, Viennae, 1669; Dissertatio Academica Continens Specimen Triennalis Profectûs in Linguis Orientalibus, Arabica Nempè, Persica et Turcica, Viennae.
• Podestà, Giovanni Battista (1692).Cursus Grammaticalis Linguarum Orientalium, Arabicae Scilicet, Persicae et Turcicae I, Viennae.
• Schiltberger, [Jo]Han[ne]s; Reisebuch, Universitätsbibliothek Heidelberg, Cod. Pal. Germ.
• 216. [Türkçesi: Schilberger, Johannes (1997). Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), Çev.: Turgut Akpınar, İstanbul: İletişim Yayınları.]
• Seaman, William (1670). Grammatica Linguæ Turcicæ, in Quinque Partes Distributa, Basım yeri yok.
• Speelman, Rainero (2002). “Uno sconosciuto ‘West-Östlicher Divan’ di Pietro Della Valle” Electronic Journal of Oriental Studies, V, Utrecht.
• Şakiroğlu, Mahmut H. (1992). “Balyos”, İslam Ansiklopedisi V, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şakiroğlu, Mahmut H. (1992). “Alessio Bombaci”, İslam Ansiklopedisi VI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Şakiroğlu, Mahmut H. (1995). “Batı Ülkelerinde Yapılan Arap Harfli Basımın Kaynağı ve Etkisi”, Kebikeç I/2, Ankara.
• Tekin, Talat (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Teotig (Teotoros Lapçinciyan) (2012). Baskı ve Harf Ermeni Matbaacılık Tarihi Ermeni Alfabesinin 1600. ve Ermeni Matbaacılığının 500. Yılında Dib u Dar, Çev.: Sirvart Malhasyan-Arlet İncidüzen, İstanbul: Bir Zamanlar Yayıncılık.
• Toderini, Giambattista (1787). Letteratura Turchesta, I, II, III, Venezia, [Eserin kısmen yapılmış Türkçe çevirisi: Giambattista Toderini (2012). Türklerin Yazılı Kültürü (Türklerin Edebiyatı), Çev. Ali Berktay, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.]
• Toparlı, Recep ve Hanifi Topal, Recep Karaatlı (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 3, İctima 2, V, 1 Teşrin-i sâni 1928, ss. 1-13.
• Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazetesi, 3 Teşrîn-i evvel 1928, 1030, Kanun nu.: 1353, ss. 5998-6003.
• Vallé, Pietro Della (2011). Osmanlı Topraklarında Bir İtalyan Gezgin Pietro Della Valle’nin Çalışma Defteri, Haz. Nevin Özkan, Raniero Speelman, Mustafa Çiçekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vallé, Pietro Della (1745). Voyages de Pietro de Vallé Gentilhome Romain Dans la Turquie, l’Egypte, la Palestine, la Perse, les Indes Orientales, & autres lieux, I, Nouvelle Edition, Paris.
• Vaughan, Thomas (1709). Grammar of The Turkish Language, London.
• Verhaaren, Christine Isom (2015). Kâfirle İttifak, 16. Yüzyıl Osmanlı-Fransız Anlaşması, Çev. Ayla Ortaç, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Viguier, Pierre François (1790). Élémens De La Langue Turque, Ou Tables Analytiques De La Langue Turque Usuelle, Avec Leur Développement, Constantinople.
• Williams, Haydn (2015). Turquerie 18. yüzyılda Avrupa’da Türk Modası, Çev. Nureddin Elhüseyni, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Wood, Alfred C. (2013). Levant Kumpanyası Tarihi, Çev. Çiğdem Erkal İpek, Ankara: Doğu Batı Yayınları.