Osmanlı Aydınlarının Gözüyle Batılılaşma

Year 2009, Issue: 55, 1 - 32, 12.12.2009

Taner Aslan

Abstract

Osmanlı Batılılaşması tavandan tabana yayılan bir modernleşme sürecidir. Osmanlı Devleti ve aydınlarınca kurtuluşun çaresi olarak öngörülen Batılılaşma ile Osmanlı devlet ve toplum yapısı, siyasî ve sosyal gelişmelere göre yeniden şekillendirilmeye çalışıldı. Çalışmada; Osmanlı
fikir adamlarının gözüyle Batılılaşmanın mahiyeti ele alınmaktadır.

Keywords

Batılılaşma, modernleşme, Osmanlı aydınları, Batıcı aydınlar, Türkçü aydınlar

Westernization from the Ottoman Intellectuals’ Point of View

Abstract

The Ottoman westernization is a modernization process spreading
from above to the people. With the westernization considered as the
solution for salvation by the Ottoman bureaucrats and intellectuals,
the Ottoman state and public structure were reshaped according to
the political and social developments. This study deals with the nature of modernization from the perspective of the intelligentsia’s ideals.

Keywords

Westernization, modernization, Ottoman intellectuals, Westernizing intellectuals, Turkish intellectuals

References

• “Abdülhamit’e Hitap”, Osmanlı, nr. 62, 16 Safer 1318/2 Haziran 1316/15 Haziran 1900.
• “Ahvâl-i Umûmîye”, İbret, nr. 120, 21 Muharrem 1290/8 Mart 1289/21 Mart 1873.
• “Din-i İslâm ve Ulûm u Fûnûn”, Sırât-ı Müstakîm, cilt 3, nr. 74, Teşrîn-i Sâni 1325.
• “En-Nazar Fiil-Mezâlim”, Le Mukhbir, nr. 25, 29 Fevrier (Şubat) 1868.
• “İfade-i Mahsûsa, Kader”, Şûra-yı Ümmet, nr. 3, 30 Muharrem 1320 / 26 Nisan 1318(r) / 9 Mayıs 1902.
• “İkdâm Gazetesi İdârehânesine”, İkdam, nr. 5362, 10 Rebîülâhir 1327/18 Nisan 1325/1 Mayıs 1909.
• “Meşrût-i İdarenin Ezher-i Cihet-i Lüzûmunu İspat Beyanındadır”, Şûra-yı Ümmet, nr. 36, 14 Cemaziyelahir 1321/25 Ağustos 1319/7 Eylül 1903.
• “Muvazene-i Efkâr-ı Atika ve Cedîde”, Basiret, 3 Rebiu’l¯ Ahir 1289/11 Haziran 1822.
• “Sermaye Nasıl Tezâyûd Eder”, İştirak, nr. 20, 5 Recep 1330/7 Haziran 1328/20 Haziran 1912.
• “Ve şavirhüm fi’I-emr”, Hürriyet, nr. 4, 30 Rebiulevvel 1285/8 Temmuz 1284/20 Temmuz 1868.
• “Yarım Fakih Din Yıkar”, Ulum, cilt 2, nr. 17, 29 Muharrem 1287/19 Nisan 1286/1 Mayıs 1870.
• Abdullah Cevdet (1316), İki Emel, Mısır-el-Kahire: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti.
• Abdullah Cevdet, “Ayine-i Hak”, Hak, nr. 15, Cemâziyelâhir 1330.
• Abdullah Cevdet, “Dilimle İkrar Kalbimle Tasdik Ederim”, İçtihat, nr. 82, 28 Teşrin-i Sani 1329.
• Abdullah Cevdet, “Fas Hükümet-i İslamiyesinin İnkirazı”, İçtihat, nr. 3, Nisan 1905.
• Abdullah Cevdet, “İnkılap Şah Ayini”, İçtihat, nr. 114, 29 Recep 1332/10 Haziran 1330/23 Haziran 1914.
• Abdullah Cevdet, “Kastamonu’da Kurûn-u Vustâ”, İçtihat, nr. 58, 18 Rebiulahir 1331/14 Mart 1329/27 Mart 1913.
• Abdullah Cevdet, “Mutmain Değilim”, İçtihat, nr. 52, 31 Kanun-i Sânî 1328.
• Abdullah Cevdet, “Şapka-Fes”, İçtihat, nr. 169, 1 Eylül 1924.
• Abdullah Cevdet, “Şime-i Muhabbet”, İçtihat, nr. 89, 16 Kanun-ı Sânî 1329.
• Abdullah Cevdet, “Tahkikât-ı İlmiye”, İçtihat, nr. 1, 1 Eylül 1904.
• Abdurrahman Şeref (1306), Coğrafya-yı Umûmî, İstanbul: Matbaa-i Amîre.
• Abdurrahman Şeref (1334), Harb-i Hazırın Menşei, İstanbul: Matbaa-i Amîre.
• Abdülaziz Çaviş, “Alem-i İslâm Hastalıkları ve Çareleri, Medeniyetin Ruhunu Bırakarak Yalnız Zevahirinde Garplıları Taklit-i Beliyesi”, Sebilürreşâd, cilt 14, nr. 357, 8 Zilhicce 1334/23 Eylül 1332.
• Ağaoğlu, Ahmet (1928), Üç Medeniyet, İstanbul: Türk Ocakları Hars Heyeti Neşriyatı.
• Ahmet Cevdet Paşa (1309), Tarih-i Cevdet, İstanbul: Matbaa-i Amîre.
• Ahmet Muhtar (1913b), “Çare-i Halas”, İkdam, sayı 5719, 20 Janvier.
• Ahmet Muhtar (1913a), “Ya Batılılaşırız, Ya Mahvoluruz!”, İkdam, sayı 5716, 17 Janvier.
• Ahmet Naim, “Tefsîr-i Şerir”, Sebilürreşâd, cilt 1-8, nr. 23-205, 25 Şaban 1330/26 Temmuz 1328.
• Akgül, Mehmet (1999), Türk Modernleşmesi ve Din, Konya: Çizgi Kitabevi.
• Akşin, Sina (1998), Jön Türkler İttihad ve Terakki, Ankara: İmge Kitabevi.
• Akşin, Sina (2001), “Düşünce ve Bilim Tarihi”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, cilt 1, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akyıldız, Ali (1993), Tanzimat Döneminde Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, (1836-1856), İstanbul: Eren Yayını.
• Akyılmaz, Gül (2000), Osmanlı Diplomasi Tarihi ve Teşkilatı, Konya: yayl. y.
• Ali Haydar Emin, “Delâil-i Meşveret”, Sırât-ı Müstakîm, cilt 1, numara 2, 6 Şaban 1326/21 Eylül 1324/4 Eylül 1908.
• Ali Haydar Emin,“Payitaht”, Şûrâ-yı Ümmet, nr. 199, 2 Zilhicce1327/2 Kanun-ı Evvel 1325/15 Aralık 1909.
• Ali Kemal, “Avrupa’dan Asya’ya”, İkdam, sayı 5698, 30 Decembre 1912.
• Anayurt, Ömer (1998), “1876 Kanun-ı Esasisi ve 1909 Değişikliklerinde Temel Hak ve Hürriyetler”, Yeni Türkiye İnsan Hakları Özel Sayısı 1, sayı 2.
• Apak, Rahmi (1988), Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Ankara: T.T.K.
• Atatürk, Mustafa Kemal (1961), Nutuk, (1919-1920), İstanbul: Türk Devrim Tarihi Enstitüsü.
• Atay, Hüseyin (1983), Osmanlı’da Yüksek Din Eğitimi, İstanbul: Dergah Yayınevi.
• Avrupa’danDüvel-i Muazzamadan Fransa veRusya veİngiltereveAvusturya ve PrusyaDevletleri’nin ve Sair Zayıf ve Sagir Düvelin Ahval ve Keyfiyyet-i Mülkiyyelerine …(dair) Bir Kıta Risalenin Tercümesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, R.1615, varak 2.
• Azmizade Refik (1327), İttihad-ı İslam ve Avrupa, (Arapça’dan tercüme: İbrahim Halil), Konstantiniye: Matbaa-yi Ebuzziya.
• Bayur, Yusuf Hikmet (1983), Türk İnkılâp Tarihi, cilt II, kısım IV, Ankara.
• Bereketzade İsmail Hakkı, “Usul-ı Meşveret”, Sırât-ı Müstakîm, nr. 5, 29 Şaban 1326/11 Eylül 1324/24 Eylül 1908.
• Berkes, Niyazi (1978), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ankara: Doğu Batı Yay.
• Berman, Marshall (1992), “Modernlik: Dün Bugün ve Yarın”, Birikim, sayı 34.
• Bilgegil, M. Kaya (1979), Ziya Paşa Üzerine Bir Araştırma, c. I, Ankara: A.Ü.E.F.Y.
• Celal Nuri (1327), 1327 Senesinde Selanik’te Münakid İttihat ve Terakki Kongresine Takdim Olunan Muhtıradır, İstanbul: Müşterekü’l- menfa Osmanlı Şirketi Matbaası.
• Celal Nuri (1331), Tarihi-i Tedenniyât-ı Osmânîye ve Mukaddesât-ı Tarihiyye, İstanbul.
• Çağrıcı, Mustafa (1999), “Hürriyet”, T.D.V.İ.A., cilt 18, Ankara: T.D.V.
• Çelik, Hüseyin (1992), “Türkiye’de İlk Laiklik Teklifi ve Arka Planı”, Türkiye Günlüğü, sayı 19, Yaz.
• Çelik, Hüseyin (1994), Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul: İletişim Yay.
• Çetinsaya, Gökhan (2001), “Kalemiyeden Mülkiyeye Tanzimat Zihniyeti”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası, cilt 1, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Danişmend, İsmail Hami (1942), Ali Suavi’nin Türkçülüğü, İstanbul: C.H.P. Genel Sekreterliği, Vakit Matbaası.
• Emil, Birol (1979), Mizancı Murat Bey Hayatı ve Eserleri, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Emil, Birol (1980), “Ziya Paşa’da İslâmiyet ve Meşveret Fikri”, 1. Türkoloji Kongresi 6-9 Şubat 1978 Teblîğler, İstanbul: Kervan Yayınları.
• Eşref Edip, “Hasbıhal: Anlaşamadık, Hala da Anlaşamıyoruz”, Sırât-ı Müstakîm, cilt 1, nr. 10, 1 Şevval 1330/14 Teşrini evvel 1324.
• Ferid Vecdi, “Müslümanlıkta Medeniyet”, Sırât-ı Müstakîm, cilt 7, nr. 163, 6 Teşrîn-i Evvel 1327.
• Gevgili, Ali (1990), Türkiye’de Yenilik Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Gözler, Kemal (2000), Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları.
• Gözübüyük, A. Şeref (1993), Açıklamalı Türk Anayasaları, Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• Hanioğlu, M. Şükrü (1982), “Genesis of the Young Turk Revulation of 1908”, Osmanlı Araştırmaları, sayı 3.
• Hanioğlu, M. Şükrü (1985), Bir Siyasal Düşünür Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: İletişim Yay.
• Hayreddin Paşa (1296), Mukaddime-i Akvem el-Mesalik fi Ma’rifet fi Ahval fi Memalik, (müt.
• Ceride-i Askeriye Muharriri Abdurrahman Efendi), İstanbul: Elcevaip Matbaası.
• Hocaoğlu, Durmuş (1995), Laisizmden Millî Sekülerizme, İstanbul: Selçuk Yayınları.
• Hürriyet-i Fikriye, nr. 1, 3 Şubat 1329.
• İhsan, “Hakimîyet-i Millet”, İslâm Mecmûası, numara 1, 20 Şaban 1326/4 Eylül 1324/17 Eylül 1908.
• İmamet ve Hilafet Risalesi (1315), Kahire: Kanun-ı Esasi Matbaası.
• İnalcık, Halil (1992), Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul: Eren Yay. İştirak, nr. 20, 20 Haziran 1912
• İtzkowitz, Norman (1989), Osmanlı İmparatorluğu ve İslamî Gelenek, (çev. İsmet Özel), İstanbul: Şule Yayınları.
• Kabacalı, Alpay (1994), Türk Basınında Demokrasi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kara, İsmail (1989), Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi I, İstanbul: Risale Yay.
• Karal, Enver Ziya (1954), “Devrim ve Laiklik”, Laiklik-I, İstanbul.
• Karal, Enver Ziya (1988), Osmanlı Tarihi, c. 5, Ankara: T.T.K.
• Kardaş, Ümit (2000), “Ülkeler ve Seçimlerin Tarihsel Sürecinden Çağdaş Parlamentarizme Doğru”, Karizma.
• Kaynar, Reşat (1985), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Ankara: T.T.K.
• Kılıçzâde Hakkı (1329a), “Dinsizler”, İçtihat, nr. 65, 9 Mayıs.
• Kılıçzâde Hakkı, “Pek Uyanık Bir Uyku”, İçtihat, nr. 55, 21 Şubat 1328.
• Kılıçzâde Hakkı (1329b), İ’tikadat-ı Batılaya İlan-ı Harb, İstanbul: Sancakcıyan Matbaası.
• Kodaman, Bayram (1987), “Mustafa Reşit Paşa’nın Paris Sefîrlikleri Esnasında Takip Ettiği Genel Politikası”, M. Reşit Paşa ve Dönemi Semineri (Bildiriler), 13-14 Mart 1985, Ankara: T.T.K. Yay.
• Köprülüzade Mehmet Fuad, “Türklük, İslâmlık, Osmanlılık”, Türk Yurdu, cilt 4, nr. 9, 1329.
• Kuran, Ercüment (1994), Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler, (der. Mümtaz’er Türköne), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kurdakul, Şükran (1977), Namık Kemal, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Leskovikli Mehmet Rauf (1327), İttihat ve Terakki Cemiyeti Muhteremesine¯ İttihat ve Terakki Cemiyeti Ne İdi?, Dersaadet: Ahmet Saki Bey Matbaası.
• Lewis, Bernard (1953), “The İmpact of The French Revolution on Turkey”, Journal of The World History, volume 1, Number 1, Paris.
• Lewis, Bernard (2000), Modern Türkiye’nin Doğuşu, (çev. Metin Kıratlı), Ankara: T.T.K.
• M. Safvet, “Meşrutiyetin Sûret-i Tecellisi”, Beyanülhak, cilt 4, nr. 138, 19 Zilhicce 1329/28 Teşrîn-i Sânî 1327/12 Aralık 1912.
• Mantran, Robert (1994), “Prelude Aux Tanzimat: Presse et Enseignement, Deux Domaines de Reforme de Mahmut II”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara 31 Ekim - 3 Kasım 1989, Ankara: T.T.K.
• Mardin, Şerif (1994), Türk Modernleşmesi, (yay. haz. Mümtazer Türköne - Tuncay Önder), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mehmet Akif, “Tefsîr-i Şerir”, Sebilürreşâd, cilt 2-9, nr. 27-209, 23 Ramazan 1330/23 Ağustos 1328.
• Mehmet Atıf (İskilipli), “Medeniyyet-i Şeriyye, Terakkiyyât-ı Diniyye”, Beyanülhâk, nr. 141, 11 Muharrem 1320/9 Kanun-ı Evvel 1327/2 Ocak 1911.
• Mehmet Şemseddin (1331), Zulmetten Nûra, İstanbul: Tevsî’i Tabâat Matbaası.
• Meriç, Cemil (1985), “Batılılaşma”, C.D.T.A., c.I, İstanbul: İletişim Yay.
• Mumcu, Ahmet (1982), Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Musa Kazım (1332), Külliyat-ı Şeyhülislam Musa Kazım: Dini İçtimaî Makaleler, İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
• Musa Kazım, “Hürriyet-Mûsâvât”, Sırât-ı Müstakîm, nr. 1-2, 30 Şaban 1326/14 Ağustos 1324/27 Ağustos 1908.
• Musa Kazım, “Sûre-i Şûrâ”, Sırât’ı Müstakîm, cilt 1, nr. 1-2, 30 Şaban 1326/14 Ağustos 1324/27 Ağustos 1908.
• Mustafa Sabri (1332), Dini Müceddîdler Yahut Türkiye İçin Necat ve İtila Yollarında Bir Rehber, İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
• Mustafa Sabri, “Taşrada İrâd Olunmuş Bir Nutuktan”, Beyanül¯ Hak, cilt 2, 7 Rebiûl Ahir 1328/5 Nisan 1326/18 Nisan 1910.
• Mustafa Sami Efendi, Avrupa Risalesi, İstanbul: Takvim-i Vakayi Matbaası.
• Münif Paşa (1301), Telhîs-i Hikmet-i Hukuk, İstanbul: Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası.
• Münif Paşa (1326), “Hukuk-ı Hürriyet”, Bedayi-i Edebîye, (derl. Bulgurluzâde Rızâ), İstanbul: Sancakyan Matbaası.
• Namık Kemal, “Ahvâl-i Umûmîye”, İbret, nr. 120, 21 Muharrem 1290/8 Mart 1289/21 Mart 1873.
• Namık Kemal, “Avrupa’da Cumhuriyet Fikirleri”, İbret, nr. 115, 14 Muharrem 1290/1 Mart 1289/14 Mart 1873.
• Namık Kemal, “Hürriyet”, Hürriyet, nr. 37, 24 Zilkade 1285/24 Şubat 1284/8 Mart 1869.
• Namık Kemal, “Maarif”, Hürriyet, nr. 45, 21 Muharrem 1286/21 Nisan 1285/3 Mayıs 1869.
• Namık Kemal, “Sadâret”, Hürriyet, nr. 36, 3 Zilhicce 1285/5 Mart 1285/17 Mart 1869.
• Okumuş, Ejder (1999), Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ongunsu, A. Hamid (1940), “Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bakış”, Tanzimat I, İstanbul: Maarif Vekaleti.
• Ortaylı, İlber (2001), “Osmanlı’da 18. Asır Düşünce Dünyasına Dair Notlar”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimleri, c. 1, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Osmanlı, nr. 62, 15 Haziran 1900.
• Ozankaya, Özer (1981), Atatürk ve Laiklik, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Öz, Mehmet (2005), Osmanlı İmparatorluğunda Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özdalga, Elisabeth (1998), Modern Türkiye’de Örtünme Sorunu Resmi Laiklik ve Popüler İslâm, (çeviren: Yavuz Alogan), İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Özer, Atilla (1981), Batı Demokrasilerinde ve Türkiye’de Hükümetin Kuruluş Yöntemleri, Ankara: İktisadi ve İdari İlimler Akademisi.
• Özkaya, R. Yücel (1994), “Tanzimat’ın Siyasî Yönden Meşrutiyete Etkileri ve Cemiyeti İslamiyye Reîs Vekîli Muhiddin Efendi’nin Meşrutiyet Hakkındaki Düşünceleri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu’ndan ayrı basım, Ankara: T.T.K.
• Özkorkut, Nevin Ünal (1994), Osmanlı Siyâsi Belgelerinin Temel Hak ve Özgürlükler Yönünden Getirdiği Yenilikler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Paris’ten Bir Mektup, Sultan Abdülaziz Han’a Paris’te Cemiyet-i Ahrar Reisi Mısırlı Mustafa Fazıl Paşa Merhûm Tarafından Gönderilen Mektub (1326), Dersaadet: Artin Asadoryan Matbaası. Mektubun Türkçesi için bkz; Ebuzzîya Tevfîk (1973), Yeni Osmanlılar Tarihi, cilt I-II-III, (terc. Şemseddin Kutlu), İstanbul: Kervan Yayınları.
• Safa, Peyami (1938), Türk İnkılâbına Bakışlar, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Safa, Peyami (1978a), Doğu Batı Sentezi, İstanbul: Yağmur Yayınları.
• Safa, Peyami (1978b), 20 Asır Avrupa ve Biz, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Said Halim Paşa, “İslâmda Teşkilât-ı Siyasîye”, (terc. M. Akit), Sebilürreşâd, cilt 19, nr. 493, 4 Mart 1338.
• Said Halim Paşa, “İslamlaşmak 1”, Sebilürreşâd, cilt 15, nr. adet 378, Teşrîn-i Evvel 1334.
• Samizade Süreyya, “Alem-i İslâm da İntibâh”, Sırât-ı Müstakîm, cilt V, nr. 126, 20 Kanun-ı Sânî 1326.
• Savaş, A. İbrahim (2005), Mustafa Hatti Efendi’nin Viyana Sefâretnâmesi, Ankara.
• Seyyid Bey, “İçtihat ve Taklit”, İslâm Mecmûası, nr. 4, 28 Rebiu1-ahir 1332.
• Sezen, Yümni (1993), Türk Toplumunun Laiklik Anlayışı, İstanbul: İ.F.A.V.
• Sezer, Baykan (1985), Türk Sosyolojisinin Ana Başlıkları, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fak. Yay.
• Sultanzade Ahmet, “Hukuk-ı Beşerin İlânı, Hakimiyet-i Milletin Tasdîki”, İslâm Mecmûası, numara 1, 20 Şaban 1326/4 Eylül 1324/4 Eylül 1324.
• Şemsettin Sami (1998), Kamûs-ı Türkî, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Şeyh Abdülhak Bağdadî (1328/1331), İslâm’ın Avrupa’ya Son Sözü, (mütercimi Şeyh Muhsin-i Fânî [Hüseyin Kâzım Kadri]), İstanbul: Tanin Matbaası.
• Şeyh Muhsin-i Fanî [Hüseyin Kâzım Kadri] (1329), İstikbâle Doğru, İstanbul.
• Şişman, Adnan (2004), Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri (1839-1876), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şûra-yı Ümmet, nr. 3, 9 Mayıs 1902; nr. 36, 7 Eylül 1903.
• Takvîm-i Vekayi, nr. 51, 21 Aralık 1831; nr. 4, 4 Kasım 1831; nr. 46, 16 Aralık 1831; nr. 56, 26 Aralık 1831; nr. 61, 31 Aralık 1831.
• Tanör, Bülent (1996), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri 1789-1980, İstanbul: Cogito, Yapı Kredi Yayınları.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (1996), 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Çağlayan Yay.
• Tatar, Hüsniye Canbay (1998), “Batı Medeniyeti ve Cumhuriyet Dönemi Türk Aydını”, Türk Yurdu, cilt 18.
• Timur, Hıfzı (1940), “Matternich’ten İstanbul’a Baron Von Stürmer’e”, Tanzimat 1, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Tunaya, Tarık Zafer (1991), İslamcılık Cereyanı, İstanbul: Baha Matbaası.
• Tunaya, Tarık Zafer (1996), Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul: Arba Yayınları.
• Tuncer, Huner- Tuncer Hadiye (1998), Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler, İstanbul: Ümit Yay.
• Turhan, Mümtaz (1987), Kültür Değişmeleri, İstanbul: İ.F.A.V.
• Türkdoğan, Orhan (1982), Kemalist Modelde Fert Devlet İlişkileri, İstanbul: İstanbul Kitabevi.
• Türköne, Mümtaz’er (1994), Bir Siyasal İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Unat, Faik Reşit (1968), Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, (yayl. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara: T.T.K.
• Ülken, Hilmi Ziya (1992), Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları.
• Vakit, nr. 347, 29 Şevval 1293/5 Teşrîn-i Sânî 1292/17 Teşrîn-i Evvel 1876.
• Yalçın, Hüseyin Cahit (1946), Benim Görüşümle Olaylar, cilt 1, Ankara: Ulus Basımevi.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, “İdare-i Örfiye mi var?”, Tanin, numara 81, 24 Ramazan 1326/7 Teşrîn-i Evvel 1324/20 Ekim 1908.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, “Vekâfi-i Hükümete Müdâhale”, Tanin, numara 15, 17 Recep 1326/2 Ağustos 1324/15 Ağusros 1908.
• Ziya Gökalp (1976), Türkleşmek İslâmlaşmak Muasırlaşmak, (haz. İbrahim Kutlu), Ankara: K.B.Y.
• Ziya Gökalp (1986), Türkçülüğün Esasları, (haz. Mehmed Kaplan), Ankara: K.B.Y.
• Ziya Gökalp, “İctimâiyyât: İçtihâd ve Mücâhede”, Yeni Mecmûa, nr. 56, 8 Ağustos 1918.
• Ziya Paşa (1875), Harabat, c. 1, önsöz, İstanbul: Matbaa-i Amire.