Ahmed İhsan (Tokgöz) in Turkish Printing, and His Printing House

Year 2009, Issue: 54, 149 - 188, 01.08.2009

Fatih Rukancı , Hakan Anameriç

Abstract

The printing press which caused important changes in the history of
science became became started in the Ottoman Empire in 1494 during the reign of Sultan Beyazıt II. The printing press was first used by
non-moslems in the Empire and became widespread because of westernization efforts during the Tulip Period between 1718-1730. These
efforts were completed whit the Tanzimat and Reform edicts in 1839
and 1856. However, printing and publishing remained under the control of the Ottoman government and strict censorship was of a normal procedure until the end of the 19th century. This study provides information on Turkish printing and publishing activities at the end of the 19th
century. It further eleborates the founding of the Ahmed İhsan Printing
Press in 1888 and its publishing adventures. Ahmed İhsan was an important figure of this time and also the founder of a current in Turkish
literature, the Servet-i Fünun.

Keywords

Ahmed İhsan Tokgöz, the Ottoman printing press, Turkish printing press, Servet-i Fünun

Türk Matbaacılığının Önemli İsimlerinden Ahmed İhsan (Tokgöz) ve Matbaası

Abstract

Bilim tarihinde önemli değişimlere neden olan matbaanın Osmanlı
devletinde ilk kez kullanımı II. Beyazıt döneminde, 1494 tarihinde gerçekleşmiştir. Osmanlı topraklarında ilk olarak gayri müslimler tarafından kullanılan matbaanın yaygınlaşması Lale Devri (1718-1730) ile birlikte Batı’ya açılma yönelişiyle mümkün olabilmiştir. Bu açılım, 1839
Tanzimat ve 1856 Islahat fermanları ile tamamlanmıştır. Ancak Osmanlı devletinde matbaacılık ve yayın dünyası, 19. yüzyılın sonlarına kadar devlet kontrolünde olmuş uzun süre sansür ve yasaklamalara maruz kalmıştır. Osmanlılarda 19. yüzyılın sonlarındaki matbaacılık ve yayın faaliyetleri hakkında açıklayıcı bilgiler verilen çalışmada, söz edilen
dönemin önemli simalarından ve Servet-i Fünun’un da kurucusu olan
Ahmed İhsan Bey’in 1888’de kurmuş olduğu matbaanın yayıncılık serüveni, orijinal belgeler ışığında ele alınarak dönemin siyasi otoritesinin
yayıncılığa bakış açısı ortaya konulmaktadır.

Keywords

Ahmed İhsan Tokgöz, Servet-i Fünun, Osmanlı matbaacılığı, Türk matbaacılığı

References

• Ahmed İhsan (1889), Asya-yı Şarkiye Seyahat. İstanbul: Alem Matbaası.
• Ahmet İhsan (1909), Tuna’da Bir Hafta. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekası.
• Ahmed İhsan (1912), Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi: Servet-i Fünun. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi.
• Ahmet İhsan (2007), Avrupa’da Ne Gördüm: Tuna’da Bir Hafta. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ahmet İhsan Tokgöz (1996), Haz: Bilge Ercilasun. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Burke, Peter (2000), Gutenberg’den Diderot’a Bilginin Toplumsal Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• “Dersaadet ve bilad-ı selasede mevcud matbaaların belli bir düzene sokulması”. (1856). DAGM. BOA. 356/15604, İradeler/Meclis-i Vala, 12 Zilka‘de 1272 (15 Temmuz 1856).
• “Dersaadet’de neşredilen resimli servet-i Fünun gazetesinin muhtaç olduğu muavenet akçesiyle Avrupa’dan getirilecek hakkak ücretinin tesviyesi”. (1891). DAGM. BOA. DH..MKT. 1903/107, 19 Cemazi’ül-evvel 1309 (21 Aralık 1891).
• “Dersaadet’de neşrolunmakta olan resimli Servet-i Fünun gazetesi için tab olunacak resimlerin burada yapılması ve bu alanda ustalar yetiştirilmek üzere Avrupa’dan bir üstat getirilerek Sanayi-i Nefise Mektebi’nde hakkak sınıfı teşkili ve gazetenin imtiyazının Ahmed ihsan Bey’e verilmesi ile bu iş için gerekli paranın ne şekilde tesviye edileceği”. (1891). DAGM. BOA. DH..MKT. 1909/112, 11 Cemazi’ül-evvel 1309 (13 Aralık 1891).
• “Dersaadet’te Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Şirketi’nin bastırıp satışa sunduğu İzdivaç Mektupları adlı risalenin dini ve milli adaba aykırı konuları ihtiva ettiğinden yazarı ve yayımcısı hakkında kanuni takibat ve muamele yapılması”. (1911). DAGM. BOA. DH..MKT. 9/52, 6 Rebi’ül-evvel 1329 (7 Mart 1911).
• Ersoy, Osman (1959), Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Gövsa, İbrahim Alaettin [19..], Türk Meşhurları Ansiklopedisi, [y.y.], [yayl.y.].[Tokgöz, Ahmet İhsan maddesi].
• Harris, Michael (1987), London Newspapers in the Age of Walpole: A Study of the Origins of the Modern English Press, Cranbury, NJ: Associated University Presses.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (1987), “Modernleşme Süreci İçinde Osmanlı Devletinde İlmi ve Mesleki Cemiyetleşme Hareketlerine Genel Bir Bakış”. Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri I. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 1987 içinde (1-31). Yay. Hazl: Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Kabacalı, Alpay (2000), Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın. İstanbul: Literatür Yayınları. Laberre, Albert [19..], Kitabın Tarihi, Çev: Galip Üstün. İstanbul: İletişim Yayınları.
• “Litoğrafya tezgahları hakkında hazırlanan matbaa nizamnamesinin uygulamaya konulması”. (1857). DAGM. BOA. İ..MVL. 367/6095, 12 Cemazi’ül-ahir 1273 (8 Ocak 1857).
• “Masör Jerot Feton Gazetesi imtiyazı sahibi Ahmed İhsan Bey’in matbaası için Avrupa’dan İstanbul Gümrüğü’ne gelen harflerin kendisine teslimi hususunun Rüsumat Emaneti’ne bildirildiği”. (1903). DAGM. BOA. DH..MKT. 650/52, 12 Zilka‘de 1320 (10 Şubat 1903).
• “Matbaacı Ahmed İhsan Bey’in matbaası için Almanya’dan getirdiği mürekkeplerin gümrükten geçişine izin verilmesi hususunun rüsumat Emaneti’ne yazıldığı”. (1903). DAGM. BOA. DH..MKT. 627/76, 6 Şevval 1320 (6 Ocak 1903). Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul: Cami, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe, Hamam, Kütübhane, Matbaa, Mahalle ve Selâtin İmaretleri (2003), Hazırlayan: Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları.
• “Polis mecmuasının birinci ve ikinci seneleri münderecatını havi fihristinin otuzdokuzuncu sayısına ilave olarak basılması için gereken paranın Servet-i Fünun Matbaası Müdürü Ahmed İhsan Bey’e havale için gerekenin yapılması”. (1915). DAGM. BOA. DH..EUM.PMC 8/14, 21 Rebi’ül-ahir 1333 (8 Mart 1915).
• “Polis mecmuasının tab ve tertib masrafının Servet-i Fünun Matbaası Müdürü Ahmed İhsan Bey ve şürekasına ödenmesi talebi”. (1915). DAGM. BOA. DH..EUM.MH. 96/4, 16 Safer 1333 (3 Ocak 1915).
• “Polis mecmuasının yirmidokuzuncu nüshasının çoğaltılıp basılması için gereken paranın Servet-i Fünun Matbaası Müdürü Ahmed İhsan Bey’e verilmesi”. (1915). DAGM. BOA. DH..EUM.PMC. 8/12, 12 Rebi’ül-ahir 1333 (27 Şubat 1915).
• “Resimli Servet-i Fünun Gazetesi sahibi Ahmed İhsan Bey’in cam üzerine resim hakk ve tabı sanatını tahsil için matbaasına mensup bir ustanın Paris’e gönderilmesi ve sair istekleri hakkında”. (1893). DAGM. BOA. İ..HUS. 12/1310/Za-55, 21 Zilka‘de 1310 (6 Haziran 1893).
• “Sanayi-i Nefise Mektebi’nde hakkaklık muallimi olan Fransız Mösyö Napye’nin görev süresinin uzatılması”. (1895). DAGM. BOA. İ..MF. 3/1313/M-2, 19 Muharrem 1313 (12 Temmuz 1895).
• “Sanayi-i Nefise Mektebi’nde hakkaklık sanatı tedris etmekde olan Fransa erbab-ı sanayiinden Mösyö Nan’ın mukavele müddetinin uzatılması”. (1895). DAGM. BOA. İ..MF. 3/1303/R-02, 8 Rebi’ül-ahir 1313 (28 Eylül 1895).
• “Servet-i Fünun gazetesi sahibi Ahmed İhsan Bey’in Almanya’dan getirttiği matbaa makinesinin vergisiz gümrükten geçişi”. (1903). DAGM. BOA. İ..HUS. 109/1321/ C-089, 21 Cemazi’ül-ahir 1321 (14 Eylül 1903).
• “Servet-i Fünun matbaası Sahib-i İmtiyazı Ahmed İhsan Bey namına Almanya’dan gönderilen matbaa harflerinin muayenesinden sonra sahibine teslimi”. (1906). DAGM. BOA. DH..MKT. 912/21, 21 Ramazan 1324 (10 Ekim 1906).
• “Servet-i Fünun matbaası imtiyaz sahibi Ahmed İhsan Bey’in matbaacı Ekene Fon Efendi’den satın aldığı ve matbaasında kullanacağı Litoğrafya Makinesinin taşınmasının engellenmemesi”. (1907). DAGM. BOA. DH..MKT. 1144/14, 19 Zilhicce 1324 (3 Şubat 1907).
• Tokgöz, Ahmed İhsan (1993), Matbuat Hatıralarım, Yay. Hazl: Alpay Kabacalı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Topdemir, Hüseyin Gazi (2002), İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı. Türk Parlamento Tarihi TBMM - IV. Dönem 1931-1935 II. Cilt IV. Dönem Milletvekillerinin Özgeçmişleri (1996), Haz: Fahri Çoker. Ankara: T.B.M.M. Vakfı Yayınları.
• Weber, Johann (2006), “Strassburg 1605: The Origins of the Newspaper in Europe”, German History 24 (3): 387-421.