Şehre Sığmayan Topraklar: İstanbul Bostanları

Year 2024, Issue: 87, 1 - 36, 31.12.2024

Ahmet Hamdi Bülbül

https://doi.org/10.32704/erdem.2024.87.001

Abstract

İstanbul’un fethiyle birlikte, ülkenin çeşitli yerlerinden buraya
getirilen halkla bir imar ve iskân politikası izlenir. Şehrin çoğalan
nüfusuna bağlı olarak, artan gıda ihtiyacının bir bölümünü (günlük
sebze ve meyveler) karşılamasının yanı sıra şehrin tarihi ve kültürel
peyzajını tamamlayan alanlar olan bostanlar önemini son yıllara kadar
korumuştur. Bostanlar yalnızca sur içi ve kara surlarının etrafında değil
aynı zamanda Boğaz’ın her iki yakasında ve diğer mahallelerdeki dere
ve ırmak havzalarında yer almaktaydı.
İstanbul’u gezen seyyahlar tarafından “Yeşil İstanbul” diye anılan
şehir, yeşillikler içindeki mimari yapılarının yanı sıra bağ, bahçe
ve bostanlarıyla da öne çıkmaktaydı. Bu özelliğini 20. yüzyılın
başlarına kadar muhafaza eden şehirde, endüstrileşme ile birlikte göç
hareketliliğine bağlı olarak artan konut ihtiyacını gidermek için ilk
göz dikilen yerler bostanlar olmuştur.
Bir zamanlar İstanbul’la özdeşleşen bostanlar hem bir istihdam alanı
olması hem de üretime doğrudan katkı sağlaması nedeniyle şehrin 19.
yüzyılın ilk yarısına tarihlenen haritalarında önemli bir yer bulurken,
planlı şehircilik faaliyetlerinin başladığı 20. yüzyılın ilk yarısından
itibaren neredeyse yok sayılır olmuştur.
İstanbul’un planlanma çalışmaları kapsamında hazırlanan koruma
amaçlı uygulama imar planlarında, önceleri tanımsız bırakılarak göz
ardı edilen bostanlar, sonraki çalışmalarda da artan nüfus yoğunluğunun
yeşil alan ihtiyacını giderecek yerler olarak görülmüş, çevre ve peyzaj
düzenleme projeleri ile park ve kültürel park fonksiyonu verilerek asli
fonksiyonundan uzaklaşmıştır.
Her dönem su sorunu yaşayan İstanbul’da bostanların sulanmasında
da zorluklar yaşanır. Özellikle sur içinde ve sur dışında yer alan bostanların yakınında bir akar sunun olmaması, yeraltı sularının da
yetersiz kalması nedeniyle bostan sahipleri bostanlarını lağım suları
ile sulamaları sonucu artan bulaşıcı hastalıklar sorunu dönemin
basınında oldukça geniş yer aldı. Belediye tarafından sıkı bir
denetime tabi tutulan bostanlarla ilgili getirilen yasaklar ile şebeke
suyunun kullanılması mecburiyeti de çözüm olmayınca bostanların
şehrin dışına çıkarılması kararlaştırılır.
Önceleri plansızlık yüzünden düzensiz yapılaşmaya maruz kalan
bostanlar, hazırlanan koruma amaçlı uygulama imar planlarında da
hak ettiği yeri bulamaması bir yana bu planların da her dönem tadilata
uğramasıyla bitip tükenmek bilmeyen yapılaşmaya teslim olmuştur.
Bu makalede; İstanbul’un kültürel ve tarihi geçmişinde önemli bir
yeri olan bostanların şehre katkısı, arşiv kayıtları, tarihi harita, plan,
kroki, yazılı ve görsel belgeler eşliğinde ele alınarak, tarihsel gelişim
süreci içinde İstanbul’un planlama çalışmaları kapsamında geçirdiği
evrim incelenmeye gayret edilmiştir.

Keywords

Bostan, su dolabı, iaşe, İstanbul, Osmanlı, imar planları

Lands which didn’t fit into the City: The Market Gardens of Istanbul

Abstract

With the conquest of Istanbul, a reconstruction and settlement policy
was implemented, involving people brought from various parts of the
country. In addition to meeting a portion of the city’s increasing food
needs (daily vegetables and fruits) due to the growing population,
the gardens, which are areas completing the historical and cultural
landscape of the city, have maintained their importance until recent
years. These gardens were not only located inside the city walls and
around the land walls but also along both shores of the Bosphorus and
in the stream and river basins of other neighborhoods.
The city -called “Green İstanbul” by traveler visiting it- achieved
standout with its architectural structures surrounded by greenery
besides bağ, bahçe, boston which all refer to gardens in Turkish. The
city maintained those features until the beginning of 20th century.
Migration movement connected to industrialization caused mass
need of housing as a result market gardens were in the first place to
be dispensed with housing need.
Once synonymous with Istanbul, these gardens found a significant
place on maps dating back to the first half of the 19th century, as
they were both a source of employment and directly contributed to
production. However, starting from the first half of the 20th century,
when planned urbanization activities began, they were almost entirely
neglected.
In implementary development plan for proctection of İstanbul
prepared in terms of city’s urban planning, market gardens were in
long-standing state of neglect by remained undefined. In subseqent
studies, they were considered to meet increasing population’s need
of greenery in the meanwhile they served as parks or cultural parks
in the landscaping projects which caused market gardens to lose their
essential function.
İstanbul used to face water shortage in every age so the city had
trouble with watering market gardens. Especially due to fact that
there weren’t any streams near the market gardens located inside and
outside the Land Walls of İstanbul, gardeners used sewage to water
gardens as a result it caused infectious diseases which captured the
headlines at that time. Municipality kept watering tight control over market gardens, it forced gardeners to use mains water. Unfortunately
that wouldn’t help to solve the problem, Municipality drove market
gardens from the city.
At first market gardens suffered from unplanned urbanization due to
the absence of planning, then they were underrated in implementary
development plans for protection of the city. Moreover several
modifications of these plans led to never-ending constructions in
every period.
This article aims to examine the contributions of the gardens, which
hold a significant place in Istanbul’s cultural and historical past, to
the city. Using archival records, historical maps, plans, sketches, and
written and visual documents, the historical development process
and the evolution of Istanbul within the scope of planning studies are
explored.

Keywords

Market gardens, animal driven water pumps, provisions, İstanbul, Ottoman, urban planning

References

• Ahmet Refik (1930). Hicri 12, Asırda İstanbul Hayatı, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Akdal, Ayşe Nur (2016). Provisioning the Ottoman Capital: Istanbul’s Market Gardens between the Seventeenth and Nineteenth Centuries, Master’s Thesis, Boğaziçi University.
• Alus, Sermet Muhtar (1951). “Langanın Hıyarı”, Akşam, 22 Mayıs, s.4. Arbad, Burhan (1976). Hesaplaşma, İstanbul: May Yayınları.
• Aslanoğlu-Evyapan, Gönül (1972). Eski Türk Bahçeleri ve Özellikle Eski İstanbul Bahçeleri, Ankara: ODTÜ Yay.
• Aşık Paşazade (2003). Osmanoğullarının Tarihi, Çev. Kemal Yavuz- M.Yekta Saraç, İstanbul: Koç Kültür Sanat.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Yayına Haz. Niyazi Ahmet Banoğlu, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Bezmialem Valide Sultan Vakfiyeleri (2020). Yayına Haz. Arzu Terzi, İstanbul: Bezmialem Vakıf Üniversitesi Yay.
• Bilgin, Arif (2010). “Osmanlı Dönemi İstanbul Bostanları, Bir Giriş Denemesi”, Yemek ve Kültür, S. 20, İstanbul: s. 86-97.
• Bülbül, Ahmet Hamdi (2024). İstanbul’da Osmanlı Dönemi Endüstri Yapıları, İstanbul Ticaret Odası Yayını, İstanbul.
• Costas N. Constantinides (2002). “Byzantine Gardens And Horticulture in the Late Byzantine Period, 1204-1453: The Secular Sources,” In Byzantine Garden Culture, Edit. By Antony Littlewood, Henry Maguire, And Joachim Wolschke-Bulmahn, Washington D.C: Dumbarton Oaks Research Library and Collection: 87-103.
• Cumhuriyet Dönemi İstanbul Planlama Raporları 1934-1995 (2020). Derleyen Şener Özler, İstanbul: TMMO İstanbul Büyükkent Şubesi Yayınları.
• Du Loir Seyahatnamesi, IV Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları(2016). Çev. Mustafa Daş, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Dufferin, Hariot Lady (1916). My Russiarı and Turkish Journals, London. Eldem, Sedat Hakkı (1976). Türk Bahçeleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erdoğan, Muzaffer (1958), “Osmanlı Devrinde İstanbul Bahçeleri,” Vakıflar Dergisi, S. 4, Ankara, s. 149-182.
• Ergin, Osman Nuri (1995). Mecelle-i Umur-i Belediyye, C.4, C.8, C.9, İstanbul: İBB Yay.
• Gülersoy, Çelik (1983). İstanbul Estetiği, İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası. Güran, Tevfik (2011). “Süleymaniye Camii ve İmareti Vakfı”, İstanbul, İmparatorluk Başkentinden Megakente, İstanbul: Kitap Yayınevi, s.238.
• Kala, Eyüp Sabri – Akarçeşme, İdris (2019). Mihrişah Valide Sultan Vakfı, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Koçu, Reşat Ekrem (1963). “Bostan”, İstanbul Ansiklopedisi, C.6, İstanbul, s.2971-2973.
• Koçu, Reşat Ekrem (1968). ”Dolap, Bostan Dolabı”, İstanbul Ansiklopedisi, C.9, Koçu Yayınları, İstanbul: Koçu Yay. s.4660-61.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi (1988). İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul, Tercüme ve tahşiye eden: Hrand D.Andreasyan, Yayına Haz. Kevork Pamukciyan, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Necip Bey (1340). İstanbul Rehberi İstanbul Ciheti, İstanbul: Ahmet İhsan Şürekası
• Shopov,Aleksandar (2022). “When Istanbul Was a City of Bostans”, A Companion to Early Modern Istanbul, Edit: Shirine Hamadeh-Çiğdem Kafescioğlu, Leiden: Brill, s.279-307.
• Sönmez, Serpil (2022). “XVIII. Yüzyılda İstanbul’un Sur Dışı Bostanları (Yedikule-Ayvansaray, Eyüp ve Hasköy”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.47, İstanbul, s. 385-414.
• Teall, John L. (1971), “The Byzantine Agricultural Tradition”, Dumbarton Oaks Papers 25, 33-59.
• Türkiye Seyahatnamesi 1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul (1977). Çev. Oğuz Gökmen, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1984). “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu”, Vakıflar Dergisi, S.18, Ankara: s.5-41.