19. Yüzyıl Dua Kitaplarına Bir Örnek: Düzdidil Kadınefendi Adına Hazırlanan Enꜥâm-ı Şerîf

Year 2025, Issue: 88, 49 - 80, 20.06.2025

Zeyneb Baysal

https://doi.org/10.32704/erdem.2025.88.049

Abstract

Enʿâm sûresinin başka sûre ve dualarla birlikte güzel bir hatla
yazılması ve tezyîn edilmesiyle hazırlanan Enꜥâm-ı Şerîfler,
Osmanlı toplumunda Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en çok okunan dua
kitaplarından olmuştur. 19. yüzyıl Enꜥâm-ı Şerîfleri, içeriklerinin ve
süsleme özelliklerinin farklılığıyla diğer dönem Enꜥâm-ı Şerîflerinden
ayrılmaktadır. Çalışmamızın konusu olan Enʿâm-ı Şerîf, 19. yüzyıl
Enꜥâm-ı Şerîflerinden olup I. Abdülmecid’in üçüncü kadını Düzdidil
Kadınefendi için hazırlanan, München Bayerische Staatsbibliothek’te
(Münih Bavyera Eyalet Kütüphanesi) Cod.turc.553 numarasıyla
yer alan, H.1261/M.1845 tarihli Enꜥâm-ı Şerîf’tir. Eserin içerisinde
Düzdidil Kadınefendi’nin kendi ağzından dua ve yakarışlar, şifa
talebine dair ayetler, dualar, virdler, tılsım özellikli mühürler ve vefkler
yer almaktadır. Düzdidil Kadınefendi, erken yaşta verem hastalığına
yakalanmış ve bu hastalık sebebiyle erken yaşta vefat etmiştir.
Muhtemelen bu dua kitabını hastalığı sebebiyle tertip ettirmiştir.
Haremdeki bir kadınefendinin vereme yakalanması ve bunun üzerine
içerisinde şifa talebine yönelik dualar barındıran bir dua kitabı tertip
ettirmesi, söz konusu yazma eseri özel ve farklı kılmaktadır. Eser
aynı zamanda tasavvufî bir karakter taşımaktadır. İçerisinde tasavvuf
büyüklerinin isimleri ve bu isimlerin geçtiği dualar yer almaktadır.
Eser, zengin süsleme özelliklerine sahiptir. Eserin tezhip üslübu
barok-rokoko tarzında olup sepet, vazo, gül, papatya gibi bitkisel
motifler yoğun olarak kullanılmıştır. Bitkisel motiflerde altın rengi
yoğunlukta olmakla birlikte geniş bir renk skalası kullanılmıştır.
Eserin barok-rokoko tarzındaki cildi, bitkisel bezeme özellikleri
göstermekte olup yekşâh tekniğiyle oluşturulmuştur. Eserin içerisinde
Hz. Muhammed’in eşyalarından oluşan kutsal emanetlerin ve
Mescid-i Harâm, Mescid-i Nebî gibi kutsal mekanların minyatürleri
yer almaktadır. Kutsal emanetlerin minyatürleri iki boyutlu olarak
resmedilmişken, Mescid-i Harâm, Mescid-i Nebî gibi mekanların
minyatürleri ortografik ve paralel perspektifte resmedilmiştir.
Eserin müzehhibi Hüseyin Efendi, hattatı Seyyid Muhammed Tâhir
Efendi’nin öğrencisi Hafız Hasan Râşid Efendi’dir. Eseri üreten
hattat ve müzehhibin isimleri bilinmekle birlikte eserin müzehhibinin
kimliği konusunda bir karışıklık söz konusudur. Bu makalenin amacı,
19. yüzyılda Osmanlı haremindeki bir kadınefendi adına hazırlanan bu
Enʿâm-ı Şerîf’i, hâmi-sanatkâr-içerik temelinde çok yönlü bir bakış
açısıyla hem içeriği hem de süsleme özellikleri açısından inceleyerek,
eseri üreten sanatçıların kimliğini ortaya çıkararak bu eserin Türk
kitap sanatları tarihi içerisindeki yerini ortaya koymaktır. Çalışma,
hem 19. yüzyıl dua kitaplarına dair yapılacak olan çalışmalara katkı
sağlayacak hem de harem kadınlarının kitap hâmîliğine dair, Osmanlı
haremindeki bir kadınefendinin mâli gücü ve tasavvufî eğilimine dair
ileride yapılacak yenilikçi araştırmalara öncü olacaktır.

Keywords

Enʿâm-ı Şerîf , Düzdidil Kadınefendi , harem , yazma eser , rokoko , kitap patronajı

An Example of 19th Century Prayer Books: Enʿām-ı Sharı̄f Commissioned for Düzdidil Kadınefendi

Abstract

The Enʿām-ı Sharı̄fs which were prepared by writing the sūrah of
En’âm together with other sūrahs and prayers in beautiful calligraphy
and ornamentation, became one of the most widely read prayer
books in Ottoman society after the Qur’ân. 19th-century Enʿām-ı
Sharı̄fs differ from the Enʿām-ı Sharı̄fs of other centuries with their
different contents and decorative features. The Enʿām-ı Sharı̄f, which
is the subject of our study, is a 19th-century Enʿām-ı Sharı̄f dated
H.1261/M.1845 in the Bavarian State Library, prepared for Düzdidil
Kadınefendi, the third woman of Abdülmecid I. The manuscript
includes prayers and supplications from Düzdidil Kadınefendi’s
mouth, verses on the request for healing, prayers, and talismanic
seals. Düzdidil Kadınefendi suffered from tuberculosis at an early
age and died at an early age due to this disease. She probably had this
prayer book commissioned because of her illness. The fact that a lady
in the harem contracted tuberculosis and had a prayer book compiled
containing prayers for healing makes this manuscript special and
distinctive. The manuscript also has a Sufistic character. It contains
the names of Sûfî greats and the prayers in which these names appear.
The manuscript has rich decorative features. The illumination style
of the manuscript is baroque-rococo style, and floral motifs such as
baskets, vases, and roses are used extensively. Although gold color
is predominant in the floral motifs, a wide range of colors is used.
The manuscript’s binding features floral decoration and is arranged
in yekşâh style. The manuscript includes miniatures of the holy relics
of the Prophet Muhammad and sacred places. While the miniatures
of holy relics were painted in two dimensions, the miniatures of
sacred places such as Masjid al-Harām and Masjid al-Nabı̄ were
painted in orthographic projection and parallel view. The illuminator
of the manuscript is Hüseyin Efendi and the calligrapher is Hafız
Hasan Râşid Efendi. Although the names of the calligrapher and the
illuminator are known, there is confusion about the identity of the
illuminator. This article aims to reveal the place of this prayer book
in the history of Turkish book arts and to reveal the identity of the
artists who produced this enʿām-ı sharı̄f by examining the content
and ornamental features of this manuscript. This article will not only
contribute to future studies on 19th-century prayer books, but will
also pioneer future research on the financial power of a woman in
the Ottoman harem, her Sufi tendencies, and the book patronage of
harem women.

Keywords

Turkish rococo , Düzdidil , Enʿām-ı Sharı̄f , Ottoman manuscript , book patronage

References

• Algar, Hamit (1997). “Halidiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi- XV, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arık, Rüçhan (1976). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara: İş Bankası Yayınları.
• Atalar, Münir (1981). “Osmanlı Padişahları”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 24.
• Atasoy, Nurhan (2005). Derviş Çeyizi: Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bain, Alexandre (1999). The Late Ottoman En’am-ı Şerif: Sacred Text And İmages in an Islamic Prayer Book, University of Victoria, Doktora Tezi.
• Başağaoğlu, İbrahim (2003). “Maltepe Asker Hastanesi”, IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi-Kongreye Sunulan Bildiriler (18-20 Eylül 1996), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bozhüyük, Mehmet Emin (1998). “Hurûf”. TDV İslam Ansiklopedisi-XVIII, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Brookes, Douglas Scott (2008). The Concubine, The Princess, And The Teacher: Voices From The Ottoman Harem, Texas, University of Texas Press.
• Çakmak, Yasin (2021). “Türk Cilt Sanatında Yazma Kavramı”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 13, 221-248.
• Çelebi, İlyas (1997). “Havas İlmi”. TDV İslam Ansiklopedisi-XVI, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çelebi, İlyas (2012). “Vefk”. TDV İslam Ansiklopedisi-XXXXII, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Derman, Fatma Çiçek (2013). “Osmanlı İstanbul’unda Bezeme Sanatı”, I. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri (29 Mayıs-1 Haziran 2013), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Derman, Uğur (1988). “Abdullah Zühdi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-I, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Derman, Uğur (1994). “Sultan II. Abdulhamid Devri’nde Hat ve Tezyini Sanatlarımız”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri Bildirileri (27-29 Mayıs 1992), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Derman, Uğur (2021). “Ravza-i Mutahhare’nin Hattatı: Abdullah Zühdî Efendi”. Fikriyat Dergisi.
• Devellioğlu, Ferit (2012). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Göloğlu, Sabiha (2018). Depictıng The Holy: Representations Of Mecca, Medina, And Jerusalem In The Late Ottoman Empire, Koç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Gruber, Christian (2014). “The Rose of the Prophet: Floral Metaphors in Late Ottoman Devotional Art”, Envisioning Islamic Art and Architecture, Leiden, Brill.
• Güler. Semra (2017). Türkiye Kütüphanelerindeki Delâʾilü’l-Hayrât’larda Münyatür, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Bursa.
• Harun Açba. 2007. Kadınefendiler (1839-1924), İstanbul: Profil Yayınları. Huart, Clément (1908). Les Calligraphes et Les Miniaturistes De L’orient Musulman, Paris.
• Hülagü, Mehmet Metin; Batmaz, Şakir ve Alan, Gülbadi (2011). Devr-i Hamid: Sultan II. Abdülhamid, C. 5, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Işık, Emin (1995). “En’âm Sûresi”. TDV İslam Ansiklopedisi-XI, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kınlı, Süleyman (2007). Hat ve Hattâtân’da Osmanlı Hattatları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Konyalı, İbrahim Hakkı (1977). Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, C. 1, İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları.
• Memiş, Mehmet (2021). “Sanatlı Yazma Kitaplardan En’âm-ı Şerîfler ve Özellikleri”, Sadırlardan Satırlara Hat Sanatı ve Hattatlar, İstanbul: Divan Kitap.
• Özkeçeci, İlhan ve Özkeçeci, Şule Bilge (2022). Türk Sanatında Tezhip, İstanbul: Yazıgen Yayınları.
• Parladır, H. Saim (2014). “19. Yüzyıla Ait El Yazma bir Dua Kitabı Bağlamında Büyü-Din İlişkisi”. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi 12.
• Rebhan, Helga (2010). Die Wunder der Schöpfung: Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek aus dem islamischen Kulturkreis, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Sakaoğlu, Necdet (2015). Bu Mülkün Kadın Sultanları, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Sami, Şemseddin (1899). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: İkdam Matbaası.
• Sŭbev, Orlin (2006). İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Süreyya, Mehmed (1996a). Sicil-i Osmânî. C. 1, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Süreyya, Mehmed (1996b). Sicil-i Osmânî. C. 5, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şapolyo, Enver Behnan (1964). Mezhepler ve Tarikatler Tarihi, İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Tanındı Zeren (2009). “Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı”, Hat ve Tezhip Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tanman, Baha (1991). “Bâlâ Külliyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi-IV, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Topaloğlu, Nuri (2003). “Hazreti Peygamber’in Zatı ve Eşyası ile Teberrük Meselesi”, Hadis Tetkikleri Dergisi 1.
• Uluçay, Mustafa Çağatay (1980). Padişahın Kadınları ve Kızları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (1997a). “Halidiyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi-XV, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (1997b). “Hasan-ı Basri”. TDV İslâm Ansiklopedisi-XVI, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (2019). “Câmî, Ahmed-i Nâmekî”. TDV İslâm Ansiklopedisi-VII, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uzluk, Şehabettin (1924). “Türk Ressamları (Tevfik Paşa)”, Milli Mecmua 13. Ünver, Ahmet Süheyl (1955). Ustası ve Çırağiyle Hezargradlı Zâde Ahmed Ataullah Hayatları ve Eserleri, İstanbul: Kemal Matbaası.
• Ünver, Ahmet Süheyl (1981). “Geçen Asırda Türk Süsleme Sanatımızın Mümtaz Simalarından Mücellitbaşı Salih Efendi” 13, 237-53.
• Yavaş, Doğan (2012). “Bursa Ulu Cami”. TDV İslam Ansiklopedisi-XXXXII, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yazıcı, Tahsin (1994). “Ebû Saîd Ebu’l-Hayr”. TDV İslam Ansiklopedisi-X, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldız, Abdulvahap (2022). “Sultan Abdülmecid’in Ahmed Kuddûsî ve Dönemin Sûfîleriyle Münasebetler”, Harran İlahiyat Dergisi 48, 131-46.
• Yücer, Hür Mahmut (2003). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektûbî Kalemi, Nezâret ve Devâir Yazışmalarına Ait Belgeler, (A.MKT.NZD.), 270/49.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektûbî Kalemi, Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM.), 169/68.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektûbî Kalemi, Umum Vilâyet Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT.UM.), 497/27.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vâlâ (MVL), 766/63.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.), 486/22041.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Defter (TSMA.d), 334.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Evkaf (C.EV.), 51/2535.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri Mustafa III (AE.SMST.III.), 11/1079.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri Mustafa III (AE.SMST.II.), 137/10767.
• Münih, Bavyera Eyalet Kütüphanesi, Cod.turc.553.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal Valide Sultan.33. İnternet Kaynakları
• https://www.ketebe.org/sanatkar/osman-yumni-efendi-708
• https://www.fikriyat.com/yazarlar/ugur-derman/2021/03/19/ravza-i-mutahhareninhattati- abdullah-zuhdi-efendi
• https://www.fikriyat.com/yazarlar/ugur-derman/2021/03/19/ravza-i-mutahhareninhattati- abdullah-zuhdi-efendi.
• https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb00039219.