Eleştirinin Eleştirisi: Bilgi Tanımı Bağlamında Hüsâm Çelebi’nin Hatibzâde Tenkidi

Year 2022, , 145 - 168, 20.03.2022

Mustafa Bilal Öztürk

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1052186

Cited By: 2

Abstract

İslam düşüncesinin erken döneminden itibaren kelâmcılar tarafından varlık, bilgi ve değer konusu hakkında çalışmalar yapılmıştır. Kimi kelâm-felsefe kitapları varlık konusu ile başlarken, kimileri de bilgi konusu ile başlatılmıştır. Bilginin iman ile yakın ilgisi bilinmektedir. Bu yakın irtibattan dolayı kelâmcılar; bilginin tanımı, sınırları, kaynakları, imkânı gibi başlıklar etrafında kendilerine özgü bilgi felsefesi inşa etmiştir. Öznel yönü ağır basan imanı tartışma konusu yapmak yerine daha nesnel bir alan olan bilgi alanı öne çıkarılmıştır. İmanın bilgiye aktarımı sayesinde insanlar rasyonel zeminde tartışmalarını yürütebilmiştir. İman tek başına tartışıldığında meselenin sonuçsuz kalacağı öngörülmüştür. Her insan doğru veya yanlış gözetmeksizin her şeye inanmakta özgürdür. Fakat aynı özgürlük bilgi alanında yoktur. Bilginin nesnel ve denetlenebilir bir yapısı vardır. İnancını başkalarına aktarmak gayretinde olan birinin mutlaka inancını rasyonel zeminde açıklaması gerekmektedir. İnancın paylaşımını yaygınlaştırmak için imanın bilgiye yaklaştırılması gerekmektedir. İnancı denetlemek olası değildir, ama bilgi denetimden çıkarılamaz. Bilginin inançla olan yakın ilgisi gözden kaçırılmamalıdır. Kelâmcılara göre inanç veya iman tasdikten ibarettir. Öyleyse bilgi nedir, bilmek ne demektir? Bilmek ile inanmak aynı mıdır? Bir şeyi bildiğini söyleyen kişi, bir şeye inandığını söyleyen kişiden farklı mıdır? Tüm bu sorular inanç kadar bilginin de tanımını yapmayı zorunlu kılmış gözükmektedir. İslam düşüncesinde ekollere ve düşünürlere göre bilginin tanımı değişmektedir. Mutlak bilgiyi bedihi sayarak tanımlanmayacağı iddiasında olan bir kesim vardır. Ancak kahir ekseriyete göre bilgi nazarîdir ve bu nedenle tanımı yapılabilir. Kelâm tarihinde farklı bilgi tanımları yapılmış ve eleştirilmiştir. Makalede bilginin “temyizi zorunlu kılan bir sıfat” şeklinde yapılan tanımı araştırılacaktır. Bu tanıma göre bilginin diğer önemli özelliği, temyizin çelişiğe ihtimali olmamasıdır. Nihai tahlilde bilginin kategorisi bir sıfattır. Bu sıfat sayesinde özne bilmektedir. Bilgi bir ayrıştırma faaliyetidir. Bilinen bir şey, bilgi sayılması için kesinlik taşımalı aksi ihtimal taşımamalıdır. Kesin olmayan bir idrak, kelâmcılara göre bilgi sayılmamaktadır. Müteahhir dönem kelâm kitaplarında kusursuz olarak takdim edilen bu bilgi tanımını Hatibzâde (öl. 901/1496) on açıdan eleştirmiştir. Buna karşı Hüsâm Çelebi (öl. 926/1520), Hatibzâde’nin on eleştirisinin tamamını farklı açılardan zayıf bulmuştur. Makalede ilk önce Hatibzâde’nin tenkitleri sırası ile izah edilecek, ardından Çelebi’nin karşı eleştirileri incelenecek ve tarafların açıklamalarındaki güçlü ve zayıf yönlere işaret edilecektir.

Keywords

Kelâm, Hüsâm Çelebi, Hatibzâde, Risâle fî ta‘rîfi’l-‘ilm, Bilgi.

Critique of The Criticism: Ḥusām Çelebi’s Criticism of Khaṭībzāde in the Context of The Definition of Knowledge

Abstract

Since the early period of Islamic thought, studies on the subject of existence, knowledge, and value have been made by theologians. While some theology-philosophy books started with the subject of existence, some of them started with the subject of knowledge. It is known that knowledge is closely related to faith. Due to this close contact, theologians have built their philosophy of knowledge around titles such as the definition, limits, sources and possibilities of knowledge. Rather than discussing faith, which has a predominant subjective aspect, the field of knowledge, which is a more objective field, has been highlighted. Thanks to the transfer of faith to the knowledge field, people were able to conduct their discussions on rational grounds. It is foreseen that the issue will be inconclusive when faith is discussed alone. Every person is free to believe anything, regardless of right or wrong, but the same freedom does not exist in the field of knowledge. Knowledge has an objective and controllable structure. Therefore anyone who is trying to convey his or his/her belief to others should definitely explain his/her belief on a rational basis. Belief should be brought closer to knowledge in order to spread the sharing of faith. Belief cannot be examined, but knowledge cannot be ruled out. The close relationship of knowledge with belief should not be overlooked. On account of this for theologians faith and belief consist of affirmation. So what is knowledge, what does it mean to know? Is knowing the same as believing? Is the person who says he knows something different from the person who says he believes something? All these questions seem to necessitate the definition of knowledge as well as belief. The definition of knowledge changes according to schools and scholars in Islamic thought. Some scholars claim that absolute knowledge cannot be defined by counting its self-evident (badīhī). However, according to the great majority, knowledge is theoretical and therefore its definition can be made. In the history of kalām, many definitions of knowledge have been made and criticized. In the article, the definition of knowledge as “an adjective that obliges to differentiate” will be investigated. According to this definition, another important feature of knowledge is that differentiation is not likely to contradict. In the final analysis, the category of knowledge is an adjective. Through the agency of this adjective, the subject knows. Knowledge is a separate activity. For something known to be knowledge, it must be certain and not otherwise likely. An imprecise comprehension is not considered knowledge according to theologians. This kind of knowledge definition, which was presented perfectly in the theological books of the late period, was criticized by Khaṭībzāde (d. 901/1496) from ten aspects. Ḥusām Çelebi (d. 926/1520), on the other hand, found all ten criticisms of Khaṭībzāde weak in different aspects. Çelebi found all ten criticisms of Khaṭībzāde weak in different aspects. In the article, first Khaṭībzāde’s criticisms will be explained in order, then Çelebi’s counter-criticism will be examined and strengths and weaknesses in the statements of both will be pointed out.

Keywords

Kalām, Ĥusām Celebi, Hatībzāde, Risāla fī taʻrīfi’l-ʻilm, Knowledge.

References

• Akkuş, Süleyman - Erdinç, Ziya. “Sa’düddîn Teftâzânî’de Bilgi Teorisi”. Usûl: İslam Araştır-maları 21 (2014), 7-38.
• Alper, Ömer Mahir. “‘Eş’arîlerin Kavâidi ve Felâsifesinin Gavâili’ Ötesinde: Osmanlı Dönemi Mâtürîdî Kelâmcısı Mevlânâ Mehmet İzmîrî’de Bilginin Mâhiyeti Sorunu”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdiyye Geleneği: Tarih, Yöntem, Doktrin Prof. Dr. Bekir Topaloğlu Anısına. ed. Hülya Alper. 257-303. İstanbul: Marmara İlâhiyat Fakültesi Vakfı Ya-yınları, 2018.
• Alper, Ömer Mahir - Apaydin, Yasin. Molla Lutfi ve Fütûhât’i. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2021.
• Apaydın, Yasin. Metafiziğin Meselesini Temellendirmek: Tecrîd Geleneği Bağlamında Umûr-ı Âmme Sorunu. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Apaydın, Yasin - Orkhan, Musakhanov. Kelâm ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde ve Kader Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Attâr, Hasan b. Muhammed. et-Tezhîb: Şerhu’l-Habîsî ala Tehzîbi’l-mantık ve kelâm. Kahire: Matbaat-i bâbi’l-Halebî, 1355.
• Baloğlu, Adnan Bülent. “Doğru Bilgi Tanımına Ulaşma Çabası: Ebu’l-Mu‘în en-Nesefi Örneği”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2003), 3-20.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “Hatibzâde Muhyiddin Efendi’nin Hâşiye ʿale’l-Mukaddimâti’l-Erbaʿa Adlı Hâşiyesinin Tahkik ve Tahlili”. Tahkik İslami İlimler Araş-tırma ve Neşir Dergisi 4/2 (31 Aralık 2021), 209-346. https://doi.org/10.5281/ zenodo.5803745
• Bozkurt, Mustafa. “Kelamcılarda Bilginin Tanımı Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2008), 253-274.
• Cîzâvî, Muhammed Ebu’l-Fadl er-Revvâkî. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi muḫtaṣari’l-müntehâ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi muḫtaṣari’l-müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Tür-kiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Tesdîdü’l-kavâid fî şerhi Tecrîdi’l-akāid (Hâşiye-i Tecrîd içinde). thk. Altaş Eşref. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı: -İlk Dönem Sünnî Kelâm Örneği-. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2012.
• Erdinç, Ziya. Teftâzânî’de Bilgi Teorisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Erdinç, Ziya. “Teftâzânî’nin Bilginin Tanımlanması Problemine Yaklaşımı”. Harran Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/42 (2019), 257-286. https://doi.org/10.30623/ harranilahiyatdergisi.641126
• Erdinç, Ziya. “Teftâzânî’nin Düşünce Sisteminde İnsanî Nefsin Varlığı ve Hakikati”. Naza-riyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 7/2 (2021), 157-194. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.7.2.M0137
• Ferhârî, Ebû Abdurrahman Abdulaziz b. Ahmed b. Hamîd. en-Nibrâs: Şerhu şerhi’l-akāid. İs-tanbul: Âsitâne Kitabevi, 2009.
• Haklı, Şaban. “Fahreddin er-Râzî’nin Bilgi Teorisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 423-452. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2013.
• Hasan Çelebi, Muhammed Şah Fenârî. Hâşiye ‘ala Şerḥi’l-Mevâḳıf (Şerḥu’l-Mevâḳıf içinde). 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• Hatibzâde, Muhyiddin Mehmed. Risâle fî ta‘rîfi’l-‘ilm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1459, 188b-190a.
• Hüsâm Çelebi, Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman. Hâşiye ala şerhi’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2214, 1b-28a.
• Hüsâm Çelebi, Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman. Hâşiye ala şerhi’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2844, 115a-132b.
• Hüsâm Çelebi, Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman. Hâşiye fî mâ yeteallak bi-ta‘rîfi’l-‘ilm min def‘i ‘itirâzât-ı Hatîbzâde. 3244, İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, 49a-55a.
• Îcî, Adudüddin. Şerḥi muḫtaṣari’l-müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi. İs-tanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/3 (2018), 49-81. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.3.M 0061
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay -Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Özbakir, Mebrure Hanife. “Hatîbzâde’nin el-Mevâkıf’ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri”. Kilitbahir 18 (21 Mart 2021), 81-100. https://doi.org/10.5281/ zenodo. 4625777
• Özervarlı, Mehmet Sait. “Alâeddin el-Üsmendî’nin Kelâmcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâverâünnehir Kelâm Düşüncesine Bir Katkı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 10 [Doç. Dr. Ahmet Gürtaş Hatıra Sayısı] (2003), 39-63.
• Özturan, Mehmet. “Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Risâle fi Taksîmi’l-İlm Adlı Eserinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi I/2 (2015), 101-138.
• Öztürk, Levent. “Hüsâm Çelebi (ö. 926/1520)’nin Hayatı ve Eserleri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 453-468.
• Öztürk, Levent. “Hüsâm Çelebi’nin (ö. 926/1520) Risâle Ma’mûle li-Beyâni Ahvâli’l-Kenâisi Şer‘an Adlı Eseri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 5 (2001), 135-156.
• Polat, Murat. “Amasya Müftüsü Hüsâm Çelebi’nin (ö.926/1520) ‘Risâle fî Raksi’l-Mutasavvıfa’ adlı Eserinde Mûsikî ve Semaya Fıkhî Açıdan Bakış”. ed. Şuayip Öz-demir - Ayşegül Gün. 597- 612. Ankara: Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu Başkent Klişe ve Matbaacılık, 2017.
• Polat, Murat. “Tahkîku risâle fî Raksi’l-Mutasavvıfe li-Hüsâm Çelebî”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 131-170. https://doi.org/ 10.26570/isad.513168
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-‘ukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Said Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
• Risâle fî ta‘rîfi’l-‘ilm. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin, 3270, 118a-127a.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Eş-şakā’iku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin). ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-makāsıd. thk. İbrahim Şemseddin. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2011.
• Türker, Ömer. İbn Sînâ Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: İslam Araştır-maları Merkezi Yayınları, 2010.