İbn Âbidîn’in Vehhâbîler Hakkındaki Görüşlerinin Hind Alt Kıtası Hanefilerine Etkisi

Year 2023, , 563 - 590, 30.06.2023

Adem Arıkan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1227971

Abstract

Hanefî âlim Muhammed Emîn İbn Âbidîn (1198-1252/1784-1836), yaşadığı dönemde Vehhâbîler’in tarihi için önemli olan gelişmelere şahit olmuştur. Vehhâbîler Hicaz’ı ele geçirmiş ancak Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa ve oğulları Tosun Paşa ile İbrahim Paşa Hicaz’ı geri almış, Vehhâbîler’in kurdukları ilk Suûdî yönetimini ortadan kaldırmıştır. İbn Âbidîn Reddü’l-Muhtâr adlı kitabında, Vehhâbîleri devlete karşı isyan etmiş olan bağîler olarak değerlendirir. Onları Halife Hz. Ali’ye karşı isyan etmiş Hâricîler gibi görür ve onlardan “zamanı-mızda Hâricîler” diye söz eder. İbn Âbidîn’e göre Vehhâbîler Hanbelî mezhebini kabul eder. Ancak Vehhâbîler sadece kendilerinin Müslüman olduklarına inanırlar, muhaliflerini müşrik sayarlar. Ehl-i Sünnet mensuplarının öldürülmelerini mubah görürler. Hint alt kıtasında yakın tarihte ortaya çıkan Hanefî cemâatler Vehhâbîler’i tenkit etmişlerdir. Birelviler cemaatinin kurucusu olan Ahmed Rızâ Hân Birelvî (1272-1340/1856-1921), Hanefî Mâtürîdî ve sûfî olup Vehhâbî karşıt-lığıyla bilinir. Birelvî, kendisi gibi Hanefî Mâtürîdî ve sûfî olan Diyûbendîler’i Vehhâbî olmakla itham eder. Aynı dönemde yaşayan Diyûbendî alim Halîl b. Ahmed Sehârenpûrî (1269-1346/1852-1927), Vehhâbîler’i İbn Âbidîn’nin ifadelerini naklederek Hâricîler olarak değerlendirir ve kendilerine yapılan Vehhâbî yakıştırmasını reddeder. Sehârenpûrî’nin bu ifadeleri dönemin önde gelen Diyûbendî alimleri tarafından da tasdik edilmiştir. Vehhâbî karşıtlığı Osmanlı taraftarlığı anlamına gelmemektedir. Kureyş neslinden olmadıkları için Osmanlı hilafetini meşru görmeyen Birelvîler’in hilafet görüşü, İngilizler ile anlaşıp hilafet iddiasıyla Osmanlı’ya karşı isyan edecek olan Şerif Hüseyin’in hilafet iddiası ile uyumludur. Şerifler de Vehhâbîlere karşı mücade etmiştir. Diyûbendîler Şerif Hüseyin’in hilafet iddiasını reddetmiş, Osmanlı hilafetine desteğini sürdürmüş-tür. Bu çalışmada bu iki Hanefî ekolün Vehhâbîlik hakkındaki görüşleri bölgede-ki tarihi gelişmeler ile ilişkisi kurularak ele alınmaktadır.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, İbn Âbidîn, Vehhâbîler, Birelvîler, Diyûbendîler

The Effect of Ibn Ābidīn’s Views on the Wahhābis On the Hanafī Schools of the Indian Subcontinent

Abstract

Hanafī scholar Muhammad Amīn Ibn Ābidīn (1198-1252/1784-1836) witnessed important developments for the history of the Wahhābis during his lifetime. Wahhābis captured the Hijaz. However, the governor of Egypt Kavalalı Muham-mad ‘Ali Pasha and his sons Tosun Pasha and Ibrahim Pasha took back the Hijaz and abolished the first Saudi government established by the Wahhābis. Ibn Ābidīn in his work Radd al-Muhtār considers the Wahhābis as the rebels who rebelled against the state. He sees them as Kharijites who rebelled against Caliph Ali, andhe refers to them as “Kharijites in our time”. According to Ibn Ābidīn, Wahhābis accept the Hanbali school. However, they believe that only they are Muslims, and consider their opponents as polytheists. They consider it permissible to kill members of Ahl al-Sunnah. Hanafī sects that emerged recently in the Indian subcontinent criticized the Wahhābis Ahmad Rizā Han Barelvi/Barelwi (1272-1340/1856-1921), the founder of the Barelvi community, is a Hanafī Māturīdī and Sufi known for his anti-Wahhābi stance. Barelvi accuses the Deobandis, who are Hanafī Māturīdī and Sufis like himself, of being Wahhābis. Deobandi scholar Khalīl Ahmad Sahāranpūrī (1269-1346/1852-1927) evaluates the Wahhabis as Kharijites by quoting the statements of Ibn Ābidīn and rejects the Wahhābi attribution made to them. These statements of Sahāranpūrī were also confirmed by the prominent Deobandi scholars of the period. Being anti-Wahhabi does not mean being pro-Ottoman. The caliphate view of the Barelvis, who did not see the Ottoman caliphate as legitimate because they were not from the Quraysh generation, is in line with the caliphate claim of Sharif Hussein, who would agree with the British and rebel against the Ottomans with the claim of ca-liphate. Sharifs also fought against the Wahhābis. Deobandis rejected Sharif Hussein’s claim to caliphate and continued to support the Ottoman caliphate. In this study, the views of these two Hanafī schools on Wahhābism are discussed by establishing their relationship with the historical developments in the region

Keywords

History of Islamic Sects, Ibn Ābidīn, Wahhābis, Barelvis, Deobandis

References

• Abdullah b. el-Hüseyin. Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?. çev. Halit Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 9. Baskı, 2013.
• Abdurrahman b. Muhammed. ed-Duraru’s-seniyye fi’l-ecvibeti’n-Necdiyye. Riyad, 1996.
• Afgânî, Şemsüddin el-Selefî. ‘Adâü’l-Mâtürîdiyye li’l-Akîdeti’s-Selefiyye. 3 Cilt. Taif: Mektebetü’s-Sıddik, 2. Baskı, 1998.
• Afgânî, Şemsüddin el-Selefî. Cühûdü ‘Ulemâi’l-Hanefiyye fî İbtâli ‘Akâidi’l-Kubûriyye. Riyad: Daru’s-Sumey’i, 1996.
• Ahatlı, Erdinç. “Zeyd b. Hattâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/320-321. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ahmad, Ahmad Atif. Islam, Modernity, Violence, and Everyday Life. New York: Palgrave Macmillan, 2009th edition, 2009.
• Ahmad, Mohiuddin. Saiyid Ahmad Shahid: His Life and Mission. Lucknow: Academy of Islamic Research and Publications, 1980.
• Ahmad, Qeyamuddin. The Wahhabi Movement in India. Londra: Routledge; Manohar, 2020.
• Ahmed, Aziz. Hindistan ve Pakistan’da Modernizm ve İslam. çev. Ahmet Küskün. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1990.
• Ahmet Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1292.
• Ahmet Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. ed. Şevki Nezihi Aykut. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018. Ahmetoğlu, Gülşen Yağır. “Hint Alt Kıtasında Çağdaş Dinî Bir Hareket Olarak Birelvilik”. E-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 14/2 (2021), 780-822. https://doi.org/10.18403/emakalat.1026524
• Akyol, Aşur. Sehârenpûrî ve Bezlü’l-mechûd fî Halli Sünen-i Ebî Dâvûd’daki Şerh Metodu. Sosyal Bilimler Ens- titüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı: Sakarya Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Ali, Bilal. “Contentions of Indian Hanafî Scholars on the Permissibility of Financial Interest in PostMughal India”. Osmanlı’da İlm-i Fıkıh: Âlimler, Eserler, Medreseler. ed. Murteza Bedir vd. 431-456. İstanbul: İsar Yayınları, 2017.
• Alpkiray, Abdulcelil. “Son Dönem Afganistan Medreselerinde Hadis Eğitimi: Belh Örneği”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/2 (2022), 676-703.
• Ansari, A. S. Bazmee. “İsmâil Şehîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/124. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ateş, Mustafa. Bir Osmanlı Fakihi İbn Âbidîn. Ankara: İSAM Yayınları, 2022.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bâbür, Zahirüddin Muhammed. Baburnâme. çev. Reşit Rahmeti Arat. Ankara: Kültür Bakanlığı, 3. Baskı, 2000.
• Bashir, Aamir. Private Muftīs in a Postcolonial State: A Study of Legal Reasoning among Deobandī Ḥanafīs in Contemporary Pakistan. Chicago: The University of Chicago, Ph.D., 2022. https://doi.org/10.6082/uchicago.4737
• Bayram, Aydın. “İngiltere’de Selefilik Hareketine Sufi Gelenekçi Akımların Karşı Duruşu”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 57 (2022), 46-54.
• Bayram, Aydın. Sunni Muslim Religious Life in Britain. London: Lulu, 2015.
• Baytâr, Abdürrazzâk. Hilyetü’l-beşer fî Tarihi’l-karni’s-sâlisi aşer. thk. Muhammed Behcet Baytâr. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• Bedâyûnî, Fazl-i Rasul. Seyfü’l-cebbâr. Lahor: Mektebe-i Rızaviyye, 1393.
• Birelvî, Ahmed Rıza Han. Ceddü’l-Mumtâr alâ Reddî’l-Muhtâr. Karaçi: Mektebetü’l-Medine, 2013. Birelvî, Ahmed Rıza Han. “Devâmü’l-ʿayş fi’l-eʾimmeti min Kureyş”. Fetâvâ-yi Rızviyye maa Tahrîc ve Tercüme Arabi İbârât. 14/174-239. Lahor: Camia-i Nizamiyye-i Rızviyye, 2006.
• Birelvî, Ahmed Rıza Han. “el-Kevkebü’ş-Şihâbiyye fî Küfriyâti Ebi’l-Vehhâbiyye”. Fetâvâ-yi Rızviyye maa Tahrîc ve Tercüme Arabi İbârât. 15/168-238. Lahor: Camia-i Nizamiyye-i Rızviyye, 2006.
• Birelvî, Ahmed Rıza Han. Fetâvâ-yi Rızviyye maa Tahrîc ve Tercüme Arabi İbârât. Lahor: Camia-i Nizamiyye-i Rızviyye, 2006. https://www.dawateislami.net/bookslibrary/ur/fatawarazawiyya-mukammal-30-jildain
• Birelvî, Ahmed Rıza Han. Husâmu’l-Harameyn. thk. Muhammed Eslem Rıza. Lahor: Müessesetü’r-Rıza, 2006.
• Birelvî, Ahmed Rıza Han. “İlâmü’l-’alâm bi-enne Hindustân dâru’l-İslâm”. Fetâvâ-yi Rızviyye maa Tahrîc ve Tercüme Arabi İbârât. 14/106-141. Lahor: Camia-i Nizamiyye-i Rızviyye, 2006.
• Birışık, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Birışık, Abdulhamit. “Mahmûd Hasan Diyûbendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/366-367. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Birışık, Abdulhamit. “Rızâ Han Birelvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/61-64. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Birışık, Abdulhamit - Daudi, Khalid Zafarullah. “Keşmîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/327-329. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Blunt, Wilfrid Scawen. “Günümüzde Hilafet Meselesi (The Future of Islam, II. Bölüm)”. çev. Ş.T. Buzpınar. Hilafet Risâleleri I. ed. İsmail Kara. 141-159. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Bruckmayr, Philipp. “Güney ve Güneydoğu Asya’da Mâturîdîlik’in Geçmiş ve Bugünkü Yönleri”. Uluğ Bir Çinar İmâm Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. ed. Ahmet Kartal. 115-131. İstanbul: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2014.
• Bulgur, Durmuş. “Ticaretten Sömürgeciliğe XIX. Yüzyılda Hindistan ve İngiliz Hâkimiyeti”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17 (2004), 63-102.
• Bunzel, Cole Michael. Manifest Enmity: The Origins, Development, and Persistence of Classical Wahhābism (1153-1351/1741-1932). Princeton University, Ph.D., 2018.
• Burns, Ross. Damascus: A History. New York: Routledge, 2. Basım, 2019.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Hilafetine Muhalefetin Ortaya Çıkışı: 1877-1882”. Hilafet Risâleleri I. ed. İsmail Kara. 37-61. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Büyükkara, Mehmet Ali. Çağdaş İslâmî Akımlar. İstanbul: Klasik Yayınları, 14. Basım, 2022.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dışlamacı Müslümanlığın Orta Asya’daki İzdüşümleri: Selefilik Hareketi ve Taliban”. Orta Asya’da İslam. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 3/1287-1324. Ankara Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2012.
• Chaudri, Zeeshan. Demarcating the Contours of the Deobandi Tradition via a Study of the “Akābirīn”. London: SOAS University of London, Ph.D., 2022. https://doi.org/10.25501/SOAS.00037291
• Commins, David Dean. Son Dönem Osmanlı Suriyesi’nde Islahat Hareketleri Sosyal ve Siyasi Değişim. çev. Yusuf Can. İstanbul: Mahya Yayınları, 2014.
• Dahlân, Ahmed b. Zeynî. ed-Dürerü’s-seniyye fi’r-reddi ʿale’l-Vehhâbiyye. Dimaşk: Mektebetü’l-Ahbâb, 2003.
• Dahlân, Ahmed b. Zeynî. Hulâsatü’l-kelâm fî beyâni ümerâʾi’l-Beledi’l-Harâm. thk. Muhammed Faris eş- Şeyh. Kahire: Arzu’l-Harameyn, ts.
• Dihlevî, İsmail Şehid. Risâletü’t-Tevhîd el-müsammâ Takviyetü’l-îmân. çev. Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî. Di- maşk: Dâru Vahyi’l-Kalem, 2003.
• Ebu’l-Mekârim b. Abdilcelîl. Da’vetü’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb beyne Müeyyidîhâ ve Mu’ârızîhâ fî Şibhi’l-Gârrati’l-Hindiyye. Riyad: Daru’s-Selam, 1421.
• Emecen, Feridun. “Abdullah b. Suûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Emecen, Feridun. “Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/193- 194. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Eyüb Sabri Paşa. Tarih-i Vehhâbiyan (Vehhâbîler Tarihi). çev. Süleyman Çelik. İstanbul: Bedir Yayınları, 1992.
• Faruqi, Nisar Ahmad. “İmdâdullah Tehânevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/222-224. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Fisher, Micheal H. Babürlüler: Hindistan’da Bir Türk İmparatorluğu. çev. M. Fatih Çalışır. İstanbul: Kronik, 2. Basım, 2021.
• Gengûhî, Reşîd Ahmed. el-Kevkebü’d-dürrî alâ Câmii’t-Tirmizî. thk. Zekeriyya Kandehlevi. Leknec: Nedvetü’l-Ulemâ, 1975.
• Ghazali, Muhammad. “Gengûhî, Reşîd Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/24-25. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Görgün, Hilal. “Medenî, Hüseyin Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/295-296. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Günarslan, Hüseyin. “İngiliz Doğu Hindistan Şirketinin Hindistan’ı İşgal Süreci”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 7/17 (2019), 87-102. https://doi.org/10.33692/avrasyad.590583
• Hakkani, Abdulhakim. İslam Emirliği ve Nizamı. çev. Umeyma Sıla Yılmaz. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2023.
• Hakkânî, Abdülhakîm. el-İmâratü’l-İslâmiyye ve Nizamuhâ. Kabil: Mektebetü Dari’l-Ulûmi’ş-Şeriyye, 2022.
• Hakkânî, Abdülhakîm. Tetimmetü’n-nizâm fî târîhi’l-kazâ fi’l-İslam mine’l-ahdi’n-Nebevi ilâ ahdi’l-İmârati’l-İslâmiyye. Manchester: Mektebü Kâsimi’l-Ulûm, 2021.
• Halverson, Jeffry R. Theology and Creed in Sunni Islam: The Muslim Brotherhood, Ash’arism, and Political Sunnism. New York, N.Y: Springer, 2010.
• Hasenî, Abdülhay el-. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâzır. thk. Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• Haz’al, Hüseyin Halefü’ş-Şeyh. Hayâtü’ş-Şeyh Muhammed b. Abdilvehhâb. Beyrut: Dârü’l-Kütüb, 1968. Hıfzî, Muhammed b. Ahmed. Deracâtü’s-Sâidîn ilâ Makâmâti’l-Muvahhidîn. thk. Ebû Saîd Ömer el-Amravi. Kuveyt: Mektebetü’l-Muallâ, 1407.
• Humeyyis, Muhammed Abdurrahman el-. Fethu’l-ma’bûd fî beyâni’l-hefevât fî kitabi Bezlü’l-mechûd. Riyad: Daru’s-Samî’î, 1995.
• Hunter, William Wilson. The Indian Musalmans. London: Trübner and Company, 1876.
• Hurî, Selim Cebrail - Şahhâde, Selim Mihail. Esâru’l-iddihâr. Beyrul: el-Matbatu’s-Suriyye, 1877.
• Hüzel, Abdullah b. Abdirrahman. Şübühâtü’l-Mübtedi’a fi Tevhîdi’l-İbâde. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2012.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Mukaddimetü Hâşiyeti İbn Âbidîn. thk. Muhammed Mus’ab. Diyubend: Dâru’l-Ulum Diyubend, 2020.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Sebetü İbn Âbidîn el-müsemmâ Ukûdü’l-leâlî fi’l-esânîsi’l-avâlî. thk. Muhammed İbrahim el-Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 2010.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Şerhu’l-manzûmeti’l-musammâti bi-Ukûdi resmi’l-müfti ve aleyhi İfâdâtü’l-İmâm Ahmed Rıza Han. thk. Hâmid Ali el-Uleymi. Karaçi: Daru’n-Nur, 2015.
• İbn Bişr, Osman. Unvânu’l-Mecd fî Târîhi Necd. Riyad: Dâratü’l-Melik Abdülaziz, 1982.
• İbn Davud, Abdullah. es-Savâ’iku ve’r-ru’ûd fi’r-reddi alâ İbni Suûd. thk. Abdullah b. Raşid el-Mudarî. Belfast, 2022.
• İbn Gannâm, Hüseyin b. Ebi Bekr. Târîhu Necd. thk. Nâsırüddin el-Esed. Beyrut: Daru’ş-Surûk, 1994. İbn Humeyd, Muhammed b. Abdillâh en-Necdî. es-Sühubü’l-Vâbile ʿalâ Darâʾihi’l-Hanâbile. thk. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd - Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. Beyrut: Daru’r-Risâle, 1996.
• İpşirli, Mehmet. “Mustafa Efendi, Hamîdîzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/298-299. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kahraman, Kemal. “Blunt, Wilfrid Scawen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/246-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kannevcî, Sıddık Hasan Han. et-Tâcü’l-mükellel min cevâhiri measiri’t-tırazi’l-ahir ve’l-evvel. Katar: Vizaretü’l-Evkaf, 2007.
• Kannevcî, Sıddık Hasan Han. İthâfü’n-nübelâi’l-müttekîn bi-ihyâi meâsiri’l-fukahâi’l-mülhidîn. Hind: Matbaa-i Nizâmî, 1288.
• Kannevcî, Sıddık Hasan Han. Tercümânü’l-Vehhâbiyye. Agra: Matbaa-i Müfid, 1300.
• Kara, İsmail. “Sunuş”. Hilafet Risâleleri. ed. İsmail Kara. 5-16. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh. Feyzu’l-Bârî alâ Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Bedr. Beyrut: Daru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Konukçu, Enver. “Bâbürlüler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/400-404. İstanbul: TDV Yayın- ları, 1991.
• Kurşun, Zekeriya. “Hâlid (Benî Hâlid)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/280-281. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kurşun, Zekeriya. “Hâşimîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/412-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti: Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Kurşun, Zekeriya. “Riyad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/139-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kurtuluş, Rıza. “Ahmed Şehîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/134-135. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Küçüköner, Halide Rumeysa. Mirza Gulam Ahmed ve Ahmedî Algılardaki Farklılaşması. Ankara: Ankara Okulu, 2022.
• Lapidus, Ira Marvin. Islam Toplumlari Tarihi: 19. Yüzyildan Günümüze. çev. Yasin Aktay - Meclüde Aktay. Iletisim Yayinlari, 2010.
• Medeni, Hüseyin Ahmed. eş-Şihâbü’s-Sâkıb ale’l-müsteriki’l-kâzib. Lahor: Daru’l-Kitab, 2004.
• Medeni, Hüseyin Ahmed. Mektûbat-i Şeyhu’l-İslâm. thk. Necmüddin İslahi. 3 Cilt. Saharanpur: Mehtebe Diniyye, ts.
• Medeni, Hüseyin Ahmed. Nakş-i Hayat. thk. Halil Eşref Osmani. Karaçi: Dâru’l-İşâât, ts.
• Metcalf, Barbara D. Islamic Revival in British India: Deoband, 1860-1900. Princeton University Press, 1984. Mortel, Richard T. “Zaydi Shiʿism and the Ḥasanid Sharifs of Mecca”. International Journal of Middle East Studies 19/4 (1987), 455-472. https://doi.org/10.1017/S0020743800056518
• Muhammed b. Abdilvehhâb. Keşfü’ş-Şübühât. Riyad: Vizâratü’ş-Şuuni’l-İslamiyye ve’l-Evkaf, 1419. Müdeyhis, İbrahim b. Abdullah. en-Nevdiyyûn fi’l-Hind. Riyad: Daru’s-Sulusiyye, 2019.
• Naeem, Fuad S. Interreligious debates, rational theology, and the “ulama” in the public sphere: Muhammad Qāsim Nānautvī and the making of modern Islam in South Asia. Washington: Georgetown University, Ph.D., 2015.
• Nafi, Basheer M. “İbn Abdulvehhab’ın Hocası: Muhammed Hayat es-Sindi ve Ashabu’l-Hadis Metodolojisinin İhyası”. çev. Ahmet Aydin. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2013), 203-228.
• Öz, Mustafa. “Ezârika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/45-46. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özcan, Azmi. “Dârülulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/553-555. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özcan, Azmi. “Haydarâbâd Nizamlığı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/32-35. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özcan, Azmi. “Hindistan’da İngiliz Hâkimiyeti ve Ulemânın Tavrı”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17 (2004), 103-115.
• Özcan, Azmi. “İngiltere’de Hilâfet Tartışmaları 1873-1909”. İslâm Araştırmaları Dergisi 2 (1998), 49-71.
• Özcan, Azmi. “Nâdir Şah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özcan, Azmi. “Şah Âlem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/250-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özcan, Azmi. “Tîpû Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/192-193. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özel, Ahmet. “İbn Âbidîn, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özen, Şükrü. “İbn Humeyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/77-78. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özşenel, Mehmet. “Sehârenpûrî, Halîl Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/310-311. İs- tanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Öztürk, Selim. The Role of Political Salafism in the Formation of Saudi Arabia and the Taliban Regime. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018. https://open.metu. edu.tr/handle/11511/27726
• Qureshi, M. Naeem. “Tarîkat-ı Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/106. İstan- bul: TDV Yayınları, 2011.
• Rizvi, Sayyid Mahboob. History of the Dar Al-Ulum Deoband. çev. Murtaz Husain Quraishi, 1980.
• Sanyal, Usha. Ahmad Riza Khan Barelwi: In the Path of the Prophet. Oxford: Oneworld Academic, 2005.
• Sanyal, Usha. Devotional Islam and Politics in British India: Ahmad Riza Khan Barelwi and His Movements, 1870-1920. Delhi: Oxford University Press, 1996.
• Saray, Mehmet. “Ahmed Şah Dürrânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/133-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Sehârenpûrî, Halil Ahmed. Bezlü’l-mechûd fi halli Süneni Ebi Dâvud. thk. Takiyyüddin en-Nedvi. Azamgarh: Merkez en-Nedvi, 2006.
• Sehârenpûrî, Halil Ahmed. el-Mühenned ale’l-Müfenned. thk. Muhammed bin Adem el-Kevseri. Karaçi: Mektebetu Daru’l-Ulum, 2017.
• Sidat, Haroon Ebrahim. “Competing Spaces of Religious Belonging: Deobandi Debates on Interest/Usury as a Case Study”. The Journal of Hanafi Studies (JHS) 1 (2022), 99-130.
• Sönmez Kutlu. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi. 1/395-396. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Şattî, Muhammed Cemîl b. Ömer. Aʿyânü Dımaşk fi’l-karni’s-sâlis ʿaşer ve nısfi’l-karni’r-râbiʿ ʿaşer min 1201-1350h. Dimaşk: Dâru’l-Beşâir, 1994.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emir Ali Mehnâ, Ali Hasan Fâ’ûr. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Tareen, SherAli. The Limits of Tradition: Competing Logics of Authenticity in South Asian Islam. Duke University, PhD Thesis, 2012. https://dukespace.lib.duke.edu/dspace/handle/10161/ 5409
• Tay, Ömer. “Hanefî, Mâturîdî Gelenekten Gelen Diyobend Ekolü’nün Tasavvufa Bakışı”. Tasavvur Dergisi 7/2 (2021), 1275-1304. https://doi.org/10.47424/tasavvur.995775
• Tayyib, Muhammed. Ulemâu Diyûbend Akideten ve Menhecen. çev. Nuruâlem Halîl el-Emînî. Karaçi: Mektebetu Daru’l-Ulum, 2011.
• Türkel, Rifat. Vehhabilik ve Arka Planı (Başlangıçtan II. Suud Devletine Kadar). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
• Vehbî, Abdulkerim . Benû Hâlid ve Alâkatuhum bi-Necd. Riyad: Daru Sakîf, 1989.
• Weismann, Itzchak. Taste of Modernity: Sufism, Salafiyya, and Arabism in Late Ottoman Damascus. Leiden: Brill, 2001.
• Yıldırım, Ramazan. 20. Yüzyıl İslam Dünyasında Hilafet Tartışmalar. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016. “Ulemâu Diyûbend; İtticâhuhumu’d-dînî ve Mizâcuhumu’l-Mezhebî, https://darululoom-deoband.com/ar/ Erişim 09 Aralık 2022. https://darululoom-deoband.com/ar/