Dîvânü’l-Harâc’da Arapçalaştırılmış Mali Lafızlar (Dilsel ve İktisadi Anlamları)

Year 2023, , 841 - 858, 30.09.2023

Muhammed Hasan Suheyl

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1299950

Abstract

Bu çalışmada dil ve işlev açısından Mefâtîhu’l-Ulûm adlı eserin Dîvânü’l-Harâc bahsinde Arapçalaştırılmış kavramlar ile yabacı terimlerin Arapçalaştırması biçimini açıklamadaki önemi ele alınmıştır. Bahsi geçen Divân, orta çağda Arap İslâm Devletleri ekonomisinin ana kaynağını teşkil eden haraç vergilerinin toplanmasından sorumluyken Mefâtîhu’l-Ulûm adlı eser ise Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-Hârezmî (öl. 387) tarafından 4. asırda iki bölüm (makale) halinde telif edilmiş bir çalışmadır. Eserin birinci bölümü (makale), şeriat ilimleri ve onlarla ilişkili Arabî ilimler, ikinci bölümü (makale) ise Grekler ve öteki milletlerden alınmış yabancı ilimler şeklindedir. Araştırmamızdaki amacımız Dîvânü’l-Harâc’da geçen ve Arapça sözlüklerde Arapçalaştırılmış yabancı kelime olarak işaret edilen mali terimleri ele almak ve Müslüman Arapların bu terimleri Arapçalaştırma yöntemini açıklamaktır. Sözlüklerde bahsi geçen terimlere Arapçalaştırılmış veya ‘Acemî (yabancı) olarak işaret edilmekle beraber onların nasıl kullanıldığından ve Arapçalaştırılma yönteminden de bahsedilir. Bu yöntem Arapça dil akışına uygun olarak bütünleştirme veya dilsel dönüştürme şeklinde olup bu şekilde kelime Arapça kelimelere benzemiştir. Araplar da bu kelimeleri kendi lisanlarıyla telaffuz etmiş ve Arapçalaştırılmış olarak zikretmiştir. İlgili noktada Arapça sözlük müellifleri ise Arapçalaştırılmış olarak yazılmış kelimenin yabancı kelime olarak aslının yazılmasını da yöntem olarak benimsemişler ve bu usullerinde kelimenin Farsça, Süryanice ve Yunanca köklerini zikretmişlerdir. Bu araştırma kapsamında ise dilsel ve ıstılâhi olarak Arapçalaştırma mefhumu ve Müslüman Arapların Dîvânü’l-Harâc’da Yunanca ve Farsça terimleri Arapçalaştırma yöntemi de tanımlandı. Bu metotta Müslüman Araplar Arapçalaştırmada، yabancı kelimelerin yapılarında değişiklik veya harflerde dönüştürme yöntemini kullanmışlardır. İbn Berrî el-Makdisî (öl. 582) et-Taʿrîb ve’l-muʿarreb adlı kitabında da yabancı kelimelerin Arapçalaştırma yöntemini detaylandırdığı bahiste Arapların, Arapçalaştırma usulünde takip ettiği iki yolu (usulü) açıklarken bunlardan birincisi-nin harflerdeki dönüştürme diğerinin ise Acemî kelime yapısını Arabî kelime yapı-sına çevirme olduğunu ifade etmektedir. Biz de bu çerçevede Dîvânü’l-Harâc’da Arap-çalaştırılmış kelimeleri ve Müslüman Arapların Arapçalaştırma yöntemlerini detaylıca ele aldık.

Keywords

İslam Tarihi, Dîvânü’l-Harâc, Mali Lafızlar, el-Harâc, Mefâtîhu’l-Ulûm, el-Hârezmî

Arabized Financial Expressions in the Diwan Al-Kharaj (Its Linguistic and Economic Significances)

Abstract

The research dealt with the financial terms Arabized in the Dīwān al-Kharāj from the book Mafātīḥ al-ʿUlūmin terms of language and function and the importance of Arabic dictionaries in clarifying the way of Arabizing these vocabulary in the Dīwān al-Kharāj, which is the Diwân responsible for collecting the al-Kharaj tax, which constitutes a major resource in the finances of the Arab Islamic state in the era Al-Waseet and Keys to Sciences A thousand in the fourth century AH and Mafātīḥ al-ʿUlūmconsists of two articles: the first article is Sharia sciences and the Arabic sciences associated with them, and the second article is the sciences of non-Arabs from the Greeks and other nations. The book was written by Muhammad ibn Ahmad ibn Yusūf al-Khwārizmī, the writer who died in the year 387 AH. The purpose of the research is to define the financial vocabulary Arabized in the Dīwān al-Kharāj and the method of the Arab Muslims in Arabizing the vocabulary, which the Arabic language dictionaries referred to as the Arabized non-Arabic vocabulary, and they referred to it as Arabized or non-Arabic, and the manner in which it was dealt with in those dictionaries and the method of its Arabization, which was by the method of integration or replacement Linguistic in accordance with the linguistic path of Arabic and be similar to the image of the Arabic words and pronounce it in their tongue, which is called Arabized. The approach of the owners of the Arabic linguistic dictionaries is an approach based on mentioning the origin of the foreign word followed by an Arabized word, and they mentioned its origins by saying Persian, Syriac, and Greek. Within the scope of this research, the concept of Arabization was defined linguistically and idiomatically, and the method of Arab Muslims in Arabizing Persian and Greek vocabulary in the Dīwān al-Kharāj and the method of Arab Muslims. The Muslim Arabs used the method of substitution in letters or the change of construction from non-Arabic speech. Ibn Burrī al-Maqdisī, (d. 582 AH) separated the method of Arabization of non-Arabic expressions in his book Arabization and the Arabized. It became clear that there were two methods that the Arabs followed in Arabization. In this context, we have separated the financial terms Arabized in the Dīwān al-Kharāj and the method of the Arab Muslims in Arabizing the vocabulary.

Keywords

financial expressions, Kharaj, keys to science, Al-Khwarizmi

الألفاظ المالية المعربة في ديوان الخراج (دلالاتها اللغوية والاقتصادية)

Abstract

تناول البحث الالفاظ المالية المعربة في ديوان الخراج من كتاب مفاتيح العلوم من حيث اللغة والوظيفة واهمية المعاجم اللغوية العربية في توضيح طريقة تعريب تلك المفردات في ديوان الخراج و هو الديوان المسؤول عن جباية ضريبة الخراج والتي تشكل موردا رئيسا في مالية الدولة العربية الاسلامية في العصر الوسيط و مفاتيح العلوم الف في القرن الرابع الهجري ويتألف من مقالتين: المقالة الاولى العلوم الشريعة وما يقترن بها من العلوم العربية والمقالة الثانية علوم العجم من اليونانيين وغيرهم من الامم, والكتاب من تأليف الخوارزمي محمد بن احمد بن يوسف الكاتب المتوفي سنة 387هـ. ان الغاية من البحث هو التعريف بالمفردات المالية المعربة في ديوان الخراج و وطريقة العرب المسلمين في تعريب المفردات والتي اشارت اليها المعاجم اللغوية العربية بالمفردات الاعجمية المعربة واشاروا لها بلفظ معرب او اعجمي والكيفية التي تم التعامل معها في تلك المعاجم وطريقة تعريبها والتي كانت بطريقة الاندماج او الاستبدال اللغوي بما يتوافق مع المسار اللغوي للعربية ويكون شبيه الصورة بالألفاظ العربية ونطقوه بلسانهم وهوما يسمى المعرب, ونهج اصحاب المعاجم اللغوية العربية منهجا قائما على ذكر اصل الكلمة الاعجمية متبوعة بلفظ معرب وذكروا اصولها بقولهم فارسي, سرياني, يوناني. ضمن النطاق هذا البحث تم التعريف بمفهوم التعريب لغة واصطلاحا وطريقة العرب المسلمين في تعريب المفردات الفارسية واليونانية في ديوان الخراج وطريقة العرب المسلمين. استخدم العرب المسلمين طريقة الابدال في الحروف او تغيير البناء من الكلام الاعجمي فصل ابن بري المقدسي المصري (ت499ه), طريقة تعريب الالفاظ الاعجمية في كتابه التعريب والمعرب واتضح ان هناك طريقتين اتبعها العرب في التعريب الاولى الابدال في الحروف والثانية طريقة تغيير البناء الاعجمي الى البناء العربي. في هذه السياق فصلنا الالفاظ المالية المعربة في ديوان الخراج و وطريقة العرب المسلمين في تعريب المفردات.

Keywords

الالفاظ المالية, الخراج, مفاتيح العلوم, الخوارزمي.

References

• ‘Arîşî, Yahya b. Ahmed. Esr’t-Tevcîhi’ş-Şer’i fî Delâleti’l-Lüğaviyye liba’di’l-Menâhî’l-Lafziyye. Medine: Câmi’atü’l-İslâmiyye, 2005. Abdü’l-Mün’am, Mahmud Abdurrahman. Mu’cemü’l-Müstalahât ve Elfâzü’l-Fıkhiyye. Beyrut: Dâru’l-Fadîle, 1999.
• Ahmed Nekrî, el-Kâdî Abdü’n-Nebî b. Abdu’r-Resûl. Düstûru’l-Ulemâ-Câmiu’l-Ulûm fî Istilâhahati’l-Fünûn. çev. Hasan Hâni Fahs. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2000.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Sıhâh Tâcü’l-Lüğa ve Sıhâhü’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafür Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlim, 4. Basım, 1987.
• Dineverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud. Ahbâru’t-Tıval. Necef: Mektebetü’l-Haydariyye، 1959.
• Düleymî, Muhammed b. Hasan Süheyl. el-Evzân ve’l-Mekâyîlü’t-Tıbbiyye min Kütübü’l-Ekrâbâzîn. Bağdat: Mektebetü’l-Adnân, 2021.
• Ebu’l-Bekâ el-Hanefî, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî el-Kırımî el-Kefevî. el-Külliyâtu Mu’cem fi’-l-Mustalahât ve’l-Furûk ve’l-Lugaviyye. thk. Adnan Derviş-Muhammed Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Edî Şîr. Elfâzu’l-Fârisiyyetü’l-Muarribe. Bağdat: el-Mabaatü’l-Katalokiyye, 1908.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tezhîbü’l-Lüğa. thk. Muhammed Avd Mera. Beyrut: Dâru’d-Türâsü’l-İhyâü’l-Arabî.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman el-Halil b. Ahmed b. Amr b. Temim. el-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî. İbrahim es-Semerrâî. b.y.: Dâr ve Mehtebetü’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecüddüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Yakub. Kâmûsû’l-Muhît. thk. Mektebetü’l-Türâs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed b. Ali Feyyûmî. Misbâhu’l-Münîr fî Ğarîbi’l-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Harezmî، Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Yusuf. Mefâtîhu’l-Ulûm. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-Arabî, 2. Basım، ts.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrahim. Ğarîbü’l-Hadîs li’l-Hattâbî. thk. Abdulkerim İbrahim el-Ğarbâvî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1982.
• İbn Ebî Vahş, Abdullah b. Berrî b. Abdülcebbar el-Makdisî. Ğalatü’l-Fukahâ. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1987.
• İbn Hurdazbih, Ebi’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah. Kitâbu’l-Mesâlik ve’l-Memâlik. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâr-ı Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. el-Muhassas. thk. Halil İbrahim Cefâl. Beyrut: Dâru İhyâüt-Türâsü’l-Arabî, 1996.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-A’zam. thk. Abdulhamid Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Berrî, Abdullah b. Berrî b. Abdülcebbar el-Makdisî. Fi’t-Taʿrîb ve’l-muʿarreb. thk. İbrahim Semerrâî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî Târihu’l-Mülük ve’l-Ümem. Beyrut: y.y., 1939.
• İbnü’l-Esîr el-Cezerî, Mecdüddîn Ebü’s-Seâdât el-Mübârek b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• Kal’acî, Muhammed Ruvâs- Kanîbî, Hâmid Sâdık. Mu’cem Lüğatü’l-Fukahâ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1988.
• Kettânî, Muhammed b. Abdulhayy b. Abdulkebir İbn Muhammed el-Hasenî. Fihrisü’l-Fehâris ve’l-Esbât ve Mu’cemü’l-Meâcim ve’l-Meşyahât ve’l-Müselselât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1982.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. İtti’âzü’l-Hünefâ bi Ahbâri’l-Eimmeti’l-Fatımiyyîn el-Hulefâ. thk. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed. Mısır: el-Meclisü’l-‘Alâ, ts.
• Mutarrizî, Nâsır b. Abdü’l-Seyyid Ebî’l-Mekârim İbn Ali Ebu’l-Feth. el-Muğrib fî Tertîbi’l-Mu’rib. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahya b. Şeref. Tahrîru’l-Elfâzi’t-Tenbîh. thk. Abdülğanî ed-Dakr. Dimaşk: Dârü’l-Kalem, 1408.
• Râzî, Zeynü’d-dîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdülkadir. Muhtârü’s-Sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye; 5. Basım, 1999.
• Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek. Tashîhu’d-Tashîf ve Tahrîru’d-Tahrîf. thk. Seyyid eş-Şerkâvî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1987.
• Seyyid Muhammed b. es-Seyyid Hasan. er-Râmûz Al’s-Sıhâh. thk. Muhammed b. Ali b. Abdulkerim er-Redînî. Dımaşk: Dâru Üsâme, 2. Basım, 1986.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî Ulûmi’l-Lüğa. thk. Fuâd Ali Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1998.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. Mu’cem Mekâlîdü’l-Ulûm fî’l-Hudûd ve’r-Rusûm. thk. Muhammed b. İbrahim Abbâde. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2004.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzak el-Hasenî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. Kuveyt: Dâru’l-Hedâye, 1965.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Amr b. Ahmed. Fâik fî Ğarîbi’l-Hadîs. thk. Ali Muhammed b. el-Becâvî-Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, ts.