Manevi İçerikli Gelişim Destek Programının Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuk Sahibi Ebeveynlerin Umutsuzluk, Dini Başa Çıkma ve Psikolojik İyi Oluş Düzeylerine Etkisinin İncelenmesi

Year 2024, , 133 - 159, 26.03.2024

Mehmet Emrullah Duran

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1408716

Cited By: 1

Abstract

Bu araştırmanın amacı Manevi İçerikli Gelişim Destek Programı’nın otizmli çocuğu olan ebeveynlerin umutsuzluk, dini başa çıkma ve psikolojik iyi oluş düzeylerine etkisinin nicel ve nitel yöntemler aracılığıyla incelenmesidir. Çalışma karma model araştırma desenlerinden olan açıklayıcı sıralı desene göre tasarlanmıştır. Araştırmanın bağımsız değişkeni Manevi İçerikli Gelişim Destek Programı iken bağımlı değişkenleri ise otizm spektrum bozukluğu olan çocuk sahibi ebeveynlerin umutsuzluk, dinî başa çıkma ve psikolojik iyi oluş düzeyleridir. Bağımlı değişkenlerden olan umutsuzluk düzeyi “Beck Umutsuzluk Ölçeği” dinî başa çıkma “Kısa Dinî Başa Çıkma Ölçeği” psikolojik iyi oluş “Psikolojik İyi Oluş Ölçeği” ile ölçülmüştür. Araştırmanın başlangıç aşamasında deney ve kontrol gruplarına ön test olarak umutsuzluk, dini başa çıkma ve psikolojik iyi oluş ölçekleri uygulanmıştır. Ölçeklerin uygulanmasından sonra deney grubunda bulunan otizm spektrum bozukluğu olan çocuk sahibi ebeveynlere haftada bir kez 100 dakikadan oluşan 10 oturumluk “Manevi İçerikli Gelişim Destek Programı” on hafta boyunca uygulanırken kontrol grubuna ise hiçbir işlem uygulanmamıştır. Program uygulandıktan sonra hem deney hem kontrol grubu katılımcılarına son test olarak umutsuzluk, dinî başa çıkma ve psikolojik iyi oluş ölçekleri uygulanmıştır. Ulaşılan verilerin analizinde SPSS 25 paket programı aracılığıyla parametrik olmayan Mann-Whitney U Testi ve Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi kullanılmıştır. Araştırmada elde edilen bulgulara göre Manevi İçerikli Gelişim Destek Programı’na katılan deney grubu otizmli çocuk sahibi ebeveynlerin umutsuzluk ve olumsuz dinî başa çıkma düzeylerinde istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bir azalış, olumlu dinî başa çıkma ve psikolojik iyi oluş düzeylerinde ise istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bir artış gerçekleştiği tespit edilmiştir. Manevi İçerikli Gelişim Destek Programı uygulanmayan kontrol grubundaki ebeveynlerin umutsuzluk, olumlu dinî başa çıkma, olumsuz dinî başa çıkma ve psikolojik iyi oluş düzeylerinde istatistiksel olarak anlamlı bir değişme olmadığı bulgulanmıştır. Ayrıca kontrol grubuna göre deney grubundaki ebeveynlerin umutsuzluk ve olumsuz dinî başa çıkma düzeylerinde düşüş, olumlu dinî başa çıkma ve psikolojik iyi oluş düzeylerinde ise yükseliş olduğu tespit edilmiştir.

Keywords

Din Psikolojisi, Otizmli Çocukların Ebeveynleri, Maneviyat, Umutsuzluk, Dini Başa Çıkma, Psikolojik İyi Oluş

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Abdulvahit İmamoğlu danışmanlığında 06.07.2023 tarihinde tamamladığımız “Manevi İçerikli Gelişim Destek Programının Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuk Sahibi Ebeveynlerin Umutsuzluk, Dinî Başa Çıkma ve Psikolojik İyi Oluş Düzeylerine Etkisinin İncelenmesi” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır (Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023).

Study on the Effect of Spiritual Development Support Program on Hopelessness, Religious Coping and Psychological Well-Being Levels of Parents with Autism Spectrum Disorder

Abstract

This study aims to examine the effect of spiritual development support programs on hopelessness, religious coping and psychological well-being levels of parents with autism spectrum disorder using quantitative and qualitative methods. The study was designed according to the sequential descriptive design, one of the mixed research designs. The independent variable of the research is the Spiritually Oriented Development Support Program, while the dependent variables are the levels of hopelessness, religious coping and psychological well-being of parents with children diagnosed with autism spectrum disorder. These dependent variables were respectively measured using the “Beck Hopelessness Scale” the “Brief Religious Coping Scale”, and the “Psychological Well-Being Scale”. At the beginning of the study, pre-tests of hopelessness, religious coping, and psychological well-being scales were administered to the experiment and control groups. After the scale administration, the parents of children with autism spectrum disorders in the experiment group were provided with the “Spiritually Oriented Development Support Program”, which consists of 10 sessions lasting 100 minutes each, once a week for ten weeks, while no intervention was applied to the control group. After implementing the program, post-tests of hopelessness, religious coping, and psychological well-being scales were administered to the experiment and control groups. The data were analyzed using the non-parametric Mann-Whitney U Test and the Wilcoxon Signed-Rank Test through SPSS 25 software. According to the study’s findings, it was determined that parents in the experiment group who participated in the Spiritually Oriented Development Support Program experienced a statistically significant decrease in hopelessness and negative religious coping, as well as a statistically significant increase in positive religious coping and psychological well-being. There was no significant change in hopelessness, positive religious coping, negative religious coping, and psychological well-being levels of parents in the control group which was not provided in the program. Moreover, compared to the control group, it was found that parents in the experiment group experienced a decrease in hopelessness and negative religious coping levels, and an increase in positive religious coping and psychological well-being levels.

Keywords

Psychology of Religion, Parents of Children with Autism, Spirituality, Hopelessness, Religious Coping, Psychological Well-Being

Ethical Statement

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “Study on the Effect of Spiritual Development Support Program on Hopelessness, Religious Coping and Psychological Well-Being Levels of Parents with Autism Spectrum Disorder”, supervised by Prof. Dr. Abdulvahit İmamoğlu (Ph.D. Dissertation, Sakarya University, Sakarya/Turkey, 2023).

References

• APA, American Psychological Association. DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.). Washington: American Psychiatric Association, 2013.
• Akın, Ahmet. “The Scales of Psychological Well-Being a study of Validity and Reliability”. Educational Sciences Theory and Practice 8/3 (2008), 741-750.
• Akkök, Fusün vd. “Özürlü Bir Çocuğa Sahip Anne - Babalardaki Stresin Yordanması”. Özel Eğitim Dergisi 1/2 (1992), 8-12.
• Aracı, Ulaş. Sufi Hikayelerinin Kullanıldığı Bilişsel Davranışçı Yaklaşımla Bütünleştirilmiş Biblioterapinin İşlevsel Olmayan Düşünceler ve Kendini Gerçekleştirme Üzerindeki Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Arslan, Rukiye. Annelere Yönelik Hazırlanan Duyusal Gelişim Destek Programının Otizmli Çocuklarının Duyusal ve Sosyal Gelişimlerine Olan Etkisinin İncelenmesi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sağlık Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Atılgan, Sultan. Otizm Çocuğa Sahip Anneler ile Normal Çocuk Annelerinin Depresyon Düzeyleri ve Depresyonla Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ayten, Ali. Tanrı’ya Sığınmak, Dinî Başa Çıkma Üzerine Psiko-Sosyal Bir Araştırma. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Balkanlı, Nazlı. Otistik Çocuğu Olan ve Olmayan Annelerde Yaşam Kalitesi, Yaşam Doyumu ve Umutsuzluk Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. İstanbul: Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Bayat, Mojdeh. “Evidence of resilience in families of children with autism”. Journal of Intellactual Disability Researchs 51/9 (2007), 702-714.
• Beck, Aron vd. “The Assessment of Pessimism, The Hopelessness Scale”. Journal of Consulting and Clinical Psychology 42/1 (1975), 861-865.
• Bekhet, Abir. “Resilience in Family Members of Persons With Autism Spectrum Disorder: A Review of the Literatüre”. Issues in Mental Health Nursing 33/10 (2012), 650-656. https://doi.org/10.3109/01612840.2012.671441
• Beydoğan, Başak. Self Construal Diffrences in Perceived Work Situation and Well-being. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Bora, Sibel. Otizmli ve Down Sendromlu Çocuğu olan Ailelerde Sosyal Destek Algısı ve Aile İşlevselliğinin Psikolojik İyi Oluş Üzerindeki Etkisi. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bozkurt, Elvan. Otizm Spektrum Bozukluğu Tanısı Almış Çocukların Annelerinin Otizm Semptomlarının Şiddetine Göre Psikolojik Dayanıklılık ve Başa Çıkma Tutumlarının Karşılaştırılması. İstanbul: Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Breitbart, William vd. “Meaning-Centered Group Psychotherapy for Patients with Advanced Cancer: A Pilot Randomized Controlled Trial”. Psycho-Oncology 19/1 (2010), 21-28. https://doi.org/10.1002%2Fpon.1556
• Büyüköztürk, Şener. Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2009.
• Cenkseven, Fulya. Üniversite Öğrencilerinde Öznel ve Psikolojik İyi Olmanın Yordayıcılarının İncelenmesi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Chapman, Gary. Beş Sevgi Dili. İstanbul: Koridor Yayıncılık, 2009.
• Christmas, Christopher – Stacy, Horn. “SPARC Groups: A Model for Incorporating Spiritual Psychoeducation in to Group Work”. The Journal for Specialists in Group Work 37/3 (2012), 170- 201. https://doi.org/10.1080/01933922.2012.690833
• Cole, Bankole - Pargament, Kenneth. “Re-Creating Your Life: A Spiritual/ Psychotherapeutic Intervention for People Diagnosed with Cancer”, Psycho-Oncology”. Psycho Oncology 8/5 (1999), 395-407.
• Costa, Marianna - Almeida, Alexander. “Religion Adapted Cognitive Behavioral Hterapy A Review and Description of Techniques”. Journal of Religion and Health 61/1 (2022), 443-446. https://doi.org/10.1007/s10943-021-01345-z
• Creswell, John W. Eğitim Araştırmaları. çev. Akif Avcu. İstanbul: Edam Yayıncılık, 2017.
• Creswell, John W. Araştırma Tasarımı. çev. Ali Özkaya. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Deci, Edward - Ryan, Richard. “Hedonia, eudaimonia and well-being: An introduction”. Journal of Happiness Studies 9/1 (2008), 1-11.
• Doğan, Mebrure. Duanın Psikolojik ve Psikoterapik Etkileri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Doğan, Burcu. Covid-19 Pandemi Döneninde İlk Orta ve Son Yetişkinlikteki Bireylerde Ölüm Kaygısı ve Umutsuzluk Arasındaki İlişkide Sosyal medya Kullanımının Düzenleyici Rolünün İncelenmesi. İstanbul: Kent Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Durak, Ayşegül - Palabıyıkoğlu, Refia. “Beck Umutsuzluk Ölçeği Geçerlilik Çalışması.” Kriz Dergisi 2/2 (1994), 311-319.
• Dyches, Tina vd. “Multicultural perspectives on autism”. Journal of Autism and Developmental Disorders 34/2 (2004), 211-222. https://doi.org/10.1023/b:jadd.0000022611.80478.73
• Efendioğlu, Kübra. Otizm Spektrum Bozukluğu Tanılı Çocuğa Sahip Ebeveynlerin Pandemi Sürecindeki Başa Çıkma Stratejileri ve Algılanan Stres Düzeylerinin İncelenmesi. Gaziantep:
• Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ekşi, Halil. Başaçıkma, Dini Başaçıkma ve Ruh Sağlığı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma, Eğitim, İlahiyat ve Mühendislik Fakültesi Öğrencilerinin Karşılaştırılması. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Ektaş, Eda. Otizm Tanısı Almış Çocukların Annelerinin Psikolojik Dayanıklılık, Öz Duyarlılık ve Psikolojik İyi Oluşları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. İstanbul: Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Erdal, Seda. Kadınlarda Şiddete Maruziyet ve Savunma Biçimlerinin Depresyon Üzerindeki Etkisi İncelenmesi. Gaziantep: Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Francis Leslie - Kaldor Peter. “The Relationship between Psychological well-being and Cristian faith and Practice in an Australian Population Sample”. Journal for the Scientefic Studyof Religion 4/1(2002), 179-184.
• Francis, Jeanette. Religious and Spiritiual Beliefs, Practices Professional Attitudes and Behaviors of Clinical and Counseling Psychology Interns. California: Pepperdine University, Doctoral Dissertation, 2011.
• Gopalan, Rejani - Sieng, Sih. “Depression anxiety and stress among parents of disabled children”. Indian Journal of Health and Well-Being 6/12(2015), 1238-1240.
• Göcen, Gülüşan. “Pozitif Psikoloji Düzleminde Psikolojik İyi Olma ve Dua Tutumu İlişkisi: Yetişkinler Üzerine Bir Araştırma”. Toplum Bilimleri Dergisi 13/7 (2013), 97-130.
• Gönen, Akın. Otizm Spektrum Bozukluğu ile Otizm Spektrum Bozukluğu Tanısı Olan Bireylerin Ebeveynlerinin Depresyon Düzeyleri Arasındaki İlişki. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Güngör, Abdi - Uçman, Gül.“Depression and hopelessness in Turkish healthcare workers: The moderating and mediating roles of meaning in life”. Global Public Health 15/2(2020), 236- 246. https://doi.org/10.1080/17441692.2019.1656273
• Hefferon, Kate - Boniwell, Ilona. Positive Psychology: Theory, Research and Applications. Maidenhead: McGraw University Press, 2011.
• Heiman, Tali. “Parents of children with disabilities: Resilience coping and future expectations”. Journal of Developmental and Physical Disabilities 14/2(2002), 159-170.
• Hodge, David. “Moving Toward Culturally Competent Practice with Muslims: Modifying cognitive therapy with Islamic Tenets”. Journal of Social Work 53/1 (2011), 31-41. http://dx.doi.org/10.1093/sw/53.1.31
• Hook, Joshua vd. “Empirically Supported Religious and Spiritual Therapies”. Journal of Clinical Psychology 66/1 (2010), 46-72. https://doi.org/10.1002/jclp.20626
• İmamoğlu, Olcay. Self-Related Correlates of Well-Being. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Yayımlanmamış Araştırma, 2004.
• Kandaş, Gülçağ. Otizmli Çocuğa Sahip Annelerin Depresyon, Umutsuzluk ve Tükenmişlik Düzeylerinin Çocuğun Otizm Ağırlık Derecesine Göre Karşılaştırılması. İstanbul: Üsküdar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kara, Elif. “Engelli Çocuğa Sahip Annelere Yönelik Manevi Destek ile Güçlendirme Uygulaması”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 57/11 (2018) 311-322. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2449
• Karagöz, İsmail. Ayet ve Hadisler Işığında Engelliler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karagöz, Sema. Manevi içerikli grup rehberliğinin özel gereksinimli çocuk sahibi annelerin dinî başa çıkma, psikolojik iyi oluş ve kaygı düzeylerine etkisinin incelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Kasapoğlu, Figen. “The Relationship Among Spirituality, Self-Efficacy, Covid-19 Anxiety and Hopelessness During the Covid-19 Process in Turkey: A Path Analysis”. Journal of Religion and Health 61/1 (2022), 767-785. https://doi.org/10.1007/s10943-021-01472-7
• Kaya, Fuat. Zihinsel Engelli Çocuklara Sahip Ailelerde Problem Çözme ve Dinî Başa Çıkma. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kaya, Mehmet. Otizmli Çocuğu Olan Annelerde Grup Rehberliği Programının Algılanan Stres Düzeyine Etkisi. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kaytez, Nazan vd. “Engelli çocuğu olan ailelerin gereksinimlerinin ve stres düzeylerinin incelenmesi”. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi 4/1 (2015), 197-214. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2975
• Kızılgeçit, Muhammed. Yalnızlık, Umutsuzluk ve Dindarlık İlişkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Kızılkaya, Ela. Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuğa Sahip Ebeveynlere Yönelik Geliştirilen Pekiştireç Eğitim Programının Olumlu Davranışların Arttırılmasına Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kim, Daehwan. “The Effect of Becoming Disabled on the Subjective wellbeing of Religious and Nonreligious People”. Journal of Religion and Health 9/2 (2020), 816-827. https://doi.org/10.1007/s10943-019-00808-8
• Kulbaş, Erdi. Grupla Psikolojik Danışma Uygulamasının Otizmli Çocuğu Olan Annelerin Özyeterlilik ve Umutsuzluk Düzeylerine Etkisinin İncelenmesi. İstanbul: Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Levy, Susan - Hyman, Susan. “Use of complementray and alternative treatments for children with autistic spectrum disorders is increasing”. Pediatric Annals 32/10 (2003) 685-691. https://doi.org/10.3928/0090-4481-20031001-10
• Leyy, Susan vd. Autism. Lancet 374/6 (2009), 1627-1638. https://doi.org/10.1016/s0140-6736(09)61376-3
• McLanahan, Sara - Adams, Julia. “Parenthood and psychological well-being”. Annual review ofsociology 13/1(1987), 237-257.
• Neuman, Lawrence. Toplumsal Araştırma Yöntemleri, Nicel ve Nitel Yaklaşımlar. çev. Özlem Akkaya. Ankara: Siyasal Yayıncılık, 2019.
• Pargament, Kenneth. The Psychology of Religion and Coping: Theory Research, Practice. New York: Guilford Press, 1997.
• Pargament, Kenneth vd. “Patterns of Positive and Negative Religious Coping with Majör Life Stressors”. Journal fort he Scientific Study of Religion 37/4 (1998), 710-724.
• Pargament, “Kenneth. Acı ve Tatlı: Dindarlığın Bedelleri ve Faydaları Üzerine Bir Değerlendirme”. çev. Ali Ulvi Mehmedoğlu. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2005), 279- 313.
• Pecheur, David - Edwards Keith. “A Comparison of Secular and Religious Versions of Cognitive Therapy with Depressed Christian College Students”. Journal of Psychology and Theology 7/1 (2018), 103-151. https://doi.org/10.1007%2Fs10943-021-01345-z
• Perez, Sergio - Rohde, Daniela. “The Relationship Between Religious Spiritual Beliefs and Subjective well-being: A case based Comparative Cross National Study”. Journal of Religion and Health 61/6 (2022), 4585-4607. https://doi.org/10.1007/s10943-022-01550-4
• Plumb, Alison. “Spirituality and Counseling: Are Counsellors Prepared to Integrate Religion and Spirituality in to Therapeutic Work with Clients”. Canadian Journal of Counsellingand Psychotherapy 45/1 (2011), 1-16.
• Post, Brian. Religious and Spiritual Issues in Group Counseling: Beliefs and Preferences of University Counseling Center Clients and Therapists. Lowa: Lowa State University, Counseling Psychology, Doktora Tezi, 2012.
• Priester, Paul. “Mental health counseling in the Islamic republic of Iran: A marriage of religion, science, and practice”. Journal of Counseling Values 52/3 (2008) 253-264. http://dx.doi.org/10.1002/j.2161-007X.2008.tb00108.x
• Propst, Rebecca. “The Comparative Efficacy of Religious and Nonreligious İmagery for the Treatment of Mild Depression in Religious İndividuals”. Journal of Cognitive Therapy and Research 4/1(1980) 167-178.
• Rodrigue, James vd. “Families of Autisic Children: Psychological Functioning of mothers”. Journal of Clinical Child Psychology 19/4 (1990), 371-379.
• Ryff, Carol. “Happiness is Everything, or is it? Explorations on the meaning of Psychological well-being.” Journal of Personality and Social Psychology 57/6 (1989), 1069-1081.
• Ryff, Carol vd. “My children and me: Midlife Evaluations of Grown Children and of Self”. Psychology and Aging 9/2 (1994), 195-205.
• Ryff, Carol - Keyes, Lee. “The Structure of Psychological Well-Being Revisited”. Journal of Personality and Social Psychology 69/4 (1995), 719-727.
• Schreiber, Judith. “Image of god, Effect on Coping and Psychospiritual Outcomes in early Breast Cancer Survivors”. Oncology Nursing Forum 38/3 (2011), 293-301. https://doi.org/10.1188/11.onf.293-301
• Schunterman, Peter. “Pervasive developmental disorderand parental adaptation: Previewing and reviewing atypicaldevelopment with parents in child psychiatric consultation”. President and Fellows of Harvard College 10/1 (2002), 16-27. https://doi.org/10.1080/10673220216207
• Seber, Gülten. Beck Umutsuzluk Ölçeğinin Güvenirliği ve Geçerliği Üzerine Bir Araştırma. Eskişehir: Doçentlik Tezi, 1991.
• Seber, Gülten vd. “Umutsuzluk Ölçeği: Geçerlilik ve Güvenirliği”. Kriz Dergisi 3/1 (1993), 139-142.
• Sharifi, Mehdi vd. “The Effectiveness of Spiritual Group Therapy on Resilience in Mothers of Children with Learning Disabilities”. Mankind Quarterly 64/1 (2023), 165-178. http://doi.org/10.46469/mq.2023.64.1.11
• Şimşek, Dilara. Otistik Çocuğu Olan Annelerin Algıladıkları Sosyal Desteğe Göre Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi. İstanbul: Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Şirin, Turgay. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi Yaklaşımıyla Bütünleştirilmiş Dini Danışmanlık Modeli. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Tabachnick, Barbara-Fidel, Linda. Using Multivariate Statistics. Londra: Pearson Yayıncılık, 2007.
• Tarakeshwar, Nalini - Pargament, Kenneth. “Religious coping in families of children with autism”. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities 4/16 (2001), 247-260. http://dx.doi.org/10.1177/108835760101600408
• Taşan, Nazan. Kanser Hastalarında Maneviyat ile Umutsuzluk Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sağlık Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Töpfer, Nils vd. “Pragmatic Effectiveness of Face Cognitive Behavioral Therapy for Family Caragivers of People with Dementia”. Clinical Gerentol 10/1 (2022), 1-12. https://doi.org/10.1080/07317115.2022.2156828
• Turgut, Ayşegül. İlk Yetişkinlerde Dua Tutumları Psikolojik İyi Olma İlişkisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Vasegh, Sasan. “Cognitive Threapy of Religious Depressed Patients Common Concepts between Christianity and Islam”. Journal of Cogn Psychother 25/3 (2011), 177-188. http://dx.doi.org/10.1891/0889-8391.25.3.177
• Williams, Caroline vd. “The İmportance of Hopelessness Among University Students Seeking Psychiatric Counseling”. Psychiatric Quarterly 79/4 (2008), 311-319. https://doi.org/10.1007/s11126-008-9085-z
• Witcher, Ann. “The Process Of Grief As Experienced By Parents Of Children With Handicaps”. American Journal On Mental Retardation 8/6 (1987), 45-72.
• Yapıcı, Asım. Ruh Sağlığı ve Din. Adana: Karahan Kitabevi, 2007.
• Yavuz, Eda. Covid-19 Sürecinde Otizm Spektrum Tanısı Olan Çocukların Annelerinin Depresyon, Sağlık ve Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi ve Sağlıklı Çocukların Anneleri ile Karşılaştırılması. İstanbul: İstanbul Gelişim Üniversitesi, Lisans Üstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Zetlin, Shirley vd. “The Coping With Stres Model: A Counselling Approach For Families With A Handicapped Child”. Journal of Counselling And Development 65/1 (1987), 443-446.
• Zhang, Min vd. “Effects of cognitive behavioral therapy on quality of life and stress for breast cancer survivors: A meta-analysis”. Journal Of Minerva Med 108/1 (2017), 84-93. https://doi.org/10.2196%2F16476