Existential Themes in Hacı Bayrâm-ı Velî’s Poems in Terms of Spiritual Education

Year 2019, , 391 - 418, 20.09.2019

İsa Ceylan

https://doi.org/10.5281/zenodo.3456871

Abstract

Hacı Bayrâm-ı Velî, who attaches great importance to the moral upbringing
of human beings, is sensitive to the social problems of his time, highlighted
the purpose of existence and the search for meaning in the solution of the
problems in life and conveyed his thoughts through poems. In his poems, his
personality as a teacher and ṣūfī become prominent. He has dealt with the purpose of creation and
coming to the world, his spiritual responsibility, his search for meaning about
himself and the existence of the external world and his relationship with other
beings in a spiritual and ṣūfī context. As for the language and approach used in his poems, it can
be said that each individual is designed to enable him/her to experience
subjective experiences and meaning processes. Hacı Bayrâm-ı Velî gave
importance to spiritual education in his poems and applied to the spiritual
education (irshad) for the solution of individual and social problems.

In poems which can also be
expressed as verse, unlike prose, the mentioned context is hidden. In addition
to the mission of carrying social and individual messages, poems seem to
process concepts such as hope, love, and longing in the affective field, but
the functions of poems to educate the society are an undeniable reality. In
this study, it is aimed to examine the existential themes that come to the
forefront in spiritual education in the poems of Hacı Bayrâm-ı Velî. There are
four poems known to belong to Hacı Bayrâm-ı Velî: Ilāhī, Ilāhī Dhikr, Ilāhī Taḳsīm, Ilāhī Ṣawt. While
analysing these poems, the content analysis method was used.

Existential/spiritual
education aims to make each individual aware of the consistency of his/her
self. It seems difficult to make a structured or accepted general definition of
spiritual education. However, fundamentally, spiritual education has been addressed
in four dimensions: (1) education based on religious principles, (2) education
of personality, (3) education within spiritual activities and (4) education
within spiritual tendencies. This classification aims to discover and focus on
innate tendencies of the heart, soul and secrets in relation to the
“transpersonal” approach which includes values and transcendent dimension as
well as the existential approach and thus selects an authentic life based on
its unique development.

Existentialism discussed in
this study is a theistic existential approach. On the other hand, existential
themes are the forms of the relationship that human establishes with the
transpersonal dimension. This relationship manifests itself in a journey, and
various elements (themes) accompany this journey. The most fundamental focus of
existentialism is a journey to the discovering of the meaning that centralizes
the self. Spiritual education has a similar purpose. Any element that adds
meaning and value to an individual’s journey of existence and is associated
with this meaning can be called spirituality.

Especially in people who are
worried about what the future will bring to the individual, some spiritual
needs will begin to emerge in order to manage the uncertainties. A human being
who understands how impotent and poor his “essence” is, who has difficulty in
meeting his needs and hard-pressed in managing his dealings, if acts
independently of the Creator, he will be left alone with boredom, alienation to
himself, struggling with the senselessness of life and confronting a sense of
nothingness. In other words, it is not possible for the people whose needs are
infinite to find the essence by trying to come into being and to have real
freedom. In this case, the essence will inevitably precede existence. The
person who manages and meet his/her essential spiritual needs, such as
inclusion, protection and habituation, with real love, will find the real existence
and get the real wealth. In other words, the person who escapes from the imprisonment
of self by connecting with the Creator with love and reducing his needs and
dependencies will find and reach the real existence.

Hacı
Bayrâm-ı Velî, especially when life starts to be difficult, emphasized that the
need to focus on the real meaning of the events, to never lose the positive
point of view, to develop insight skills, and to try to cope with the events.
However, he stated that this would be possible only with the feeling of trust
and love nurtured by the One and only Creator. In addition, he also stated that
the strong adherence established with the Creator will nurture the spiritual
and psychological well-being of the person positively. He expressed these
convictions with expressions such as “to feast”. He has written in his poems
that the Creator creates a second self by blowing the soul out of Himself to
mediate recognition of Himself and that man can better know his Lord through
this self.

To see the whole world as
the blessing and trust of Allāh and to behave according to it requires to act
with the idea of unity and to harmonize with the Creator. The more a person
demonstrates his spiritual and inner qualities in his existence or life, the
more easily he knows the Creator. A person with a high level of existence, that
is, aware of his own self, willing to direct it, and in action, can harmonise
with his environment and the Creator. Because he can realise his inner world,
his self, his emotions and thoughts and he is willing to take responsibility
for his own behaviours.

Although the words and works
of the thinkers of the last century seem to be the basis of Existentialism, the
themes of Hacı Bayrâm-ı Velî’s poems are similar to those of the existentialist
approach. Even if Hacı Bayrâm-ı Velî wrote his poems long before the existentialist
movements, it is seen that he frequently referred to themes such as “essence,
nothingness, change and habituation” that could be handled within the framework
of Existentialism. Through his poems, he presented the principles which could
be called the cores of existentialism about six centuries ago as a theistic
existentialist. In fact, it can be argued that his poems are completely
existential.

As a result, based on the poems of Hacı Bayrâm-ı
Velî, it can be said that the main existential themes in terms of spiritual
education are the emergence of inner life, awareness of the purpose of
existence, spiritual needs, spiritual change and transformation, the idea of
unity and harmony with the Creator.

Keywords

Psychology of Religion, Religious Education, Hacı Bayrâm-ı Velî, Spiritual education, Existential themes, Self, Mindfulness

Manevi Eğitim Açısından Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Şiirlerinde Varoluşçu Temalar

Abstract

İnsanın ahlaki açıdan
terbiyesi ve kendini bilmesi, Hacı Bayrâm-ı Velî için çok önemli bir husustur.
Yaşadığı dönemin toplumsal problemlerine karşı duyarlı olan, problemlerin
çözümünde varoluş amacını ve anlama ilişkin arayışı ön plana çıkaran Hacı
Bayrâm-ı Velî düşüncelerini şiirler yoluyla aktarmıştır. Şiirlerinde,
kendisinin öğretmen ve mutasavvıf kişiliği ön plana çıkmaktadır. İnsanın
yaratılış ve dünyaya geliş amacını, sorumluluğunu, kendisinin ve dışardaki
âlemin varlığına ilişkin anlam arayışını, diğer varlıklarla olan münasebetini
manevi ve tasavvufî bir çerçevede ele alıp işlemiştir. Şiirlerinde kullanılan
dil ve yaklaşım için her bireyin öznel deneyimlerini ve anlamlandırma
süreçlerini yaşamasına olanak sağlayacak şekilde tasarlandığı söylenebilir.
Hacı Bayrâm-ı Velî şiirlerinde manevî eğitimi önemsemiş, bireysel ve toplumsal
problemlerin çözümü için manevi eğitim (irşad) yoluna başvurmuştur.

Nazım
olarak da ifade edilebilen şiirlerde, nesirden farklı olarak, anılan bağlam
gizli olarak yer almaktadır. Şiirlerin toplumsal ve bireysel mesaj iletme
misyonundan ziyade duyuşsal alanla ilgili ümit, sevgi, hasret gibi kavramları
işlediği görünse de toplumu eğitme fonksiyonları da yadsınamaz bir
gerçekliktir. Bu çalışmada Hacı Bayrâm-ı Velî’nin şiirlerinde manevi eğitim
açısından ön plana çıkan varoluşçu temaların incelenmesi amaç edinilmiştir.
Hacı Bayrâm-ı Velî’nin yazmış olduğu bilinen dört adet dört şiiri
bulunmaktadır: İlahi, İlahi Zikir, İlahi Taksim, İlahi Savt. Bu şiirler
incelenirken içerik analizi yöntemi kullanılmıştır.

Varoluşsal/manevi
eğitim, her bireyin kendi benlik kıvamının farkına varmasını amaç edinir.
“Manevi eğitim”in yapılandırılmış veya kabul görmüş genel geçer bir tanımını yapmak zor görünmektedir. Bununla beraber
temelde manevi eğitim dört boyutta ele alınmıştır: (1) dini ilkeler temelli
eğitim, (2) kişiliğin eğitimi, (3) manevi aktiviteler içerisinde eğitim ve (4)
manevi eğilimler içerisinde eğitim. Bu sınıflandırma, “Varoluşçuluk”
yaklaşımının yanı sıra değerleri ve aşkın boyutu içine alan “Benötesi” yaklaşım
ile ilişkili bir biçimde insanın kalp, ruh ve sırlarına ilişkin fıtrî
eğilimlerini keşfedip bu eğilimlere odaklanmasını, böylelikle özgün gelişimini
esas alan otantik bir yaşamı seçmesini amaçlamaktadır. 

Bu
çalışmada ele alınan Varoluşçuluk, tanrıbilir bir varoluşçu yaklaşımdır.
Varoluşçu temalar ise adı geçen kavramlardan hareketle insanın benötesi boyutuyla
kurduğu ilişki biçimidir. Bu ilişki, bir yolculuk içerisinde kendini gösterir
ve çeşitli unsurlar (temalar) bu yolculuğa eşlik eder. Varoluşçuluğun en
temelde odaklandığı nokta, benliği merkeze alan anlamın keşfine yapılan
serüvendir. Manevi eğitimin de benzer bir amacı vardır. Bireyin varoluş
yolculuğuna anlam ve değer katan ve bu mana ile ilişkili olan her türlü unsur
maneviyat olarak isimlendirilebilir.

Özellikle
geleceğin bireye getireceklerine ilişkin kaygı duyan insan belirsizlikleri
yönetebilmek adına birtakım manevi ihtiyaçlar ortaya çıkmaya başlayacaktır.
“Öz”ünün ne kadar aciz ve fakir olduğunu anlayan, ihtiyaçlarını gidermekte
zorlanan ve bağlılıklarını yönetmekte güçlük çeken insan Yaratan’dan bağımsız
olarak hareket ederse can sıkıntısı, özüne yabancılaşma, hayatın saçmalıklarıyla
mücadele etme, hiçlik duygusuyla yüzleşmek durumlarıyla baş başa kalacaktır.
Yani ihtiyaçları başından aşkın olan insan, var olmaya çalışarak özü bulması ve
gerçek özgürlüğe kavuşması mümkün gözükmemektedir. Bu durumda ister istemez “öz
varoluştan önce” gelecektir. Kapsanma, korunma ve ünsiyet gibi özündeki manevi
ihtiyaçlarını gerçek sevgilinin (Yâr) uhdesine bırakıp O’nun ile gideren ve
yöneten insan gerçek varlığı bulacak ve gerçek zenginliğe kavuşacaktır. Yani
Yaratana aşk ile bağlanarak ihtiyaçlarını ve bağımlılıklarını azaltarak benlik
hapsinden kurtulan kişi gerçek varlığı bulacaktır.

Hacı
Bayrâm-ı Velî özellikle hayatın zor gelmeye başladığı zamanlarda olayların
gerçek anlamlarına odaklanılması, pozitif bakış açısının hiçbir zaman
kaybedilmemesi, iç görü becerisinin geliştirilmesi, olaylarla başa çıkmaya
gayret edilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Fakat bunun ancak bir ve tek olan
Yaratan’a beslenen güven ve sevgi hissiyle olabileceğini belirtmiştir. Ayrıca
Yaratan ile kurulan güçlü bağlılığın, kişinin manevi ve psikolojik iyi oluş
düzeyini olumlu yönde besleyeceğini “bayram etmek” gibi ifadelerle dile
getirmiştir. Yaratanın, insana ruhundan üfleyerek kendisinin tanınmasına
aracılık edecek ikinci bir benlik yarattığını ve insanın bu benlik aracılığıyla
Rabbini daha iyi tanıyabileceğini şiirlerinde işlemiştir.

Tüm âlemi,
Allah’ın nimeti ve emaneti olarak görmek ve ona göre davranış göstermek birlik
(tevhid) düşüncesiyle hareket etmeyi Yaratanla uyumlaşmayı gerektirir. İnsan,
ruhsal ve manevi özelliklerini varoluşunda veya hayatında ne kadar çok
gösterirse, Yaratanını o kadar kolay bilme fırsatını elde eder. Varoluş düzeyi
yüksek, yani benliğinin farkına varmış, onu yönetmeye istekli ve eylem
içerisinde olan kişi çevresiyle ve Yaratanla uyumlaşabilir. Çünkü iç âlemini,
benliğini, duygularını, düşüncelerini fark edebilir ve kendi davranışlarının
sorumluluğunu almaya istekli olur.

Varoluşçuluk denilince doğal olarak son yüzyıldaki düşünürlerin söz ve
eserlerine bakılsa da Hacı Bayrâm-ı Velî’nin şiirlerinde işlenen temalar
varoluşçu yaklaşımın temalarıyla benzerlik göstermektedir. Hacı Bayrâm-ı Velî
her ne kadar varoluşçu akımlardan çok önce şiirlerini yazmış olsa da
şiirlerinde Varoluşçuluk çerçevesinde ele alınabilecek “öz, özünü bilmek,
hiçlik, değişim, ünsiyet” gibi temalara sıklıkla başvurmuş olduğu
görülmektedir. Kendisi şiirleri yoluyla, yaklaşık altı asır önceden Varoluşçuluğun
nüveleri denilebilecek esasları tanrıbilir bir varoluşçu sıfatıyla insanlığa
sunmuştur. Hatta şiirlerinin tamamıyla varoluşçu şiir tarzına sahip olduğunu
savunulabilir.

Sonuç olarak Hacı Bayrâm-ı Velî’nin
şiirlerinden hareketle manevi eğitim açısından varoluşsal ana temaların içsel
yaşamın ortaya çıkışı, varoluş amacının farkına varma, manevi ihtiyaçlar,
manevi değişim ve dönüşüm, birlik düşüncesi ve Yaratanla uyumlaşma
olduğu söylenebilir.

Keywords

Din Psikolojisi, Hacı Bayrâm-ı Velî, Manevi eğitim, Varoluşçu Temalar, Benlik, Farkındalık

References

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâʾ ve Müzîlü’l-ilbâs ʿamme’ştehere mine’l-ehâdîs̱ ʿalâ elsineti’n-nâs. Thk. Yusuf b. Mahmud. 2 Cilt. Dımeşk: Mektebetü İlmi’l-Hadîs, 2001.
• Akdoğan, Bayram. “Türk Din Musikisi Tarihine Bir Bakış”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/1 (2008): 151-190.
• Aynî, Mehmet Ali. Hacı Bayrâm-ı Velî. İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1924.
• Ayten, Ali - Düzgüner, Sevde. Tasavvuf Psikolojisine Giriş: Bireysel Arınma ve Güzel Ahlak. İstanbul: Sufi Kitap, 2017.
• Azamat, Nihat. “Hacı Bayrâm-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Balcı, Ali. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem, Teknik ve İlkeler. Pegem Ya-yıncılık, 2000.
• Balık, Macit. “Kent ve İnsan Odağında Onat Kutlar’ın Şiirleri”. Millî Eğitim Dergisi 212 (Güz 2016): 161-174.
• Bayraktar, Fulya. Bağlanma Hürriyeti Bir Gabriel Marcel Okuması. Ankara: Aktif Düşünce Yayıncılık, 2008.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayrâm-ı Velî (Yaşamı, Soyu, Vakfı). 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983.
• Bayramoğlu, Fuat; Azamat, Nihat. “Bayramiyye” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1992), 5: 269-275.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Hacı Bayram. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1925.
• Cebecioğlu, Ethem. “Hacı Bayrâm-ı Velî’nin İrşad Metodu”. III. Uluslararası Hacı Bayram-ı Veli Sempozyumu Bildiriler Kitabı. (Ankara, 02-04 Mayıs 2018). Ed. Ethem Cebecioğlu, Vahit Göktaş, Harun Alkan. 37-51. Ankara: Kalem Neşriyat, 2018.
• Cebecioğlu, Ethem. Hacı Bayrâm-ı Velî ve Tasavvuf Felsefesi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989.
• Cebecioğlu, Ethem. Hacı Bayrâm-ı Velî. Ankara: Kültür Bakanlığı-Mas Matbaacılık, 1991.
• Crowell, Steven. “Existentialism”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.). Winter 2017 Edition.
• Cüceloğlu, Doğan. Gerçek Özgürlük. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2014.
• Çalışkan, Emre. “Hacı Bayram Veli ve Bayramiliğin Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyaset ve Devlet Yönetimine Etkisi”. II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Veli Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1. (Ankara, 03-04 Mayıs 2017). Ed. Ethem
• Cebecioğlu, Vahit Göktaş, Ahmet Cahit Haksever. 379-392. Ankara: Kalem Neşriyat.
• Çelik, İsa. “Tasavvufi Bir Terim Olarak Fakr”. EKEV Akademi Dergisi 3/2 (Güz 2001): 191-206.
• Demirci, İbrahim - Şar, Ali Haydar. “Kendini Bilme ve Psikolojik İyi Oluş Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/5 (2017): 2710-2728.
• Demirci, Süleyman - Köseli, Mutlu. “İkincil Veri ve İçerik Analizi”. Sosyal Bi-limlerde Araştırma Yöntemleri. 2009. 321-362.
• Demirdaş, Öncel. “Tasavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi Eğitimdeki Rolü”. EKEV Akademi Dergisi. 53 (2012).
• Demirtaş, Öncel. “II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu, 3-4 Mayıs 2017-Ankara”. AKADEMİAR Dergisi 3 (2017): 223-233.
• Demirtaş, Yavuz. “Türk Din Musikisi Formları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2009): 213-227.
• Deniz, Gürbüz. Anlam ve Varlık Boyutuyla İnsan. Ankara: Diyanet İşleri Başkan-lığı Yayınları, 2015.
• Dökmen, Üstün. Var olmak Gelişmek Uzlaşmak. İstanbul: Sistem Yayıncılık, 2000.
• Durak, Nejdet. “İslam Düşüncesinde Etik Bir İdeal Olarak “İnsan-ı Kâmil” Anlayışı”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 7/2 (2010): 105-124.
• Ebû Dâvud. Sünen. İstanbul: Erkam Yayınları, 2011.
• Ekinci, Yusuf. Hacı Bayrâm-ı Velî. Akçağ Yayınları, 2013.
• İsfehânî, Râgıp. el-Müfredât. Ed. Müfid Muhammed Kîlânî. Lübnan: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
• Erşahin, Seyfettin. “Bayramilerin Devrin Devletleri ile İlişkileri”. III. Uluslararası Hacı Bayram-ı Veli Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Ankara, 02-04 Mayıs 2018). Ed. Ethem Cebecioğlu, Vahit Göktaş, Harun Alkan. 53-69. Ankara: Kalem Neşriyat, 2018.
• Erşahin, Seyfettin. “Hacı Bayram-ı Velî’nin Yaşadığı Dönem”. Uluslararası Hacı Bayrâm-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Ankara, 25-26 Mayıs 2016). Ed. Ahmet Cahid Haksever. 13-42. Ankara: Anıl Matbaacılık, 2016.
• Frager, Robert. Manevi Rehberlik. İstanbul: Kaknüs Yayıncılık, 2009.
• Geçtan, Engin. İnsan Olmak. İstanbul: Metis Yayıncılık, 2014.
• Göktaş, Vahit. “Tasavvufi Terbiye’nin Günümüz Din Eğitim-Öğretimine Su-nabileceği İmkânlar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011): 137-155.
• Günay, Umay. “Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Hayatı ve Eserleri”. Milli Folklor 12 (Kış 1991): 2-5.
• Gündoğdu, Hakan. “Varoluşçu Felsefelerdeki Bazı Ortak Özellikler”. Dinbilim-leri Akademik Araştırmalar Dergisi 8 (2007): 195-131.
• Güzel, Abdurrahman. “Hacı Bayram-ı Veli’nin Üç İlahisinin Tasavvufi Açıdan Değerlendirilmesi”. Hacı Bayram-ı Veli. Ed. İbrahim Ethem Arıoğlu. 327-341. İstanbul: Kültür Bakanlığı-İmak Ofset Basım Yayın, 2018.
• Hacı Bayrâm-ı Velî. Kutsal Aşk. Konya: Almila Kitap, 2014.
• Hamzah, Rohana - Isa, Kamarudzaman Md - Janor, Roziah Mohd. “Spiritual Education Development Model”. Journal of Islamic and Arabic Education 2/2 (2010): 1-12.
• Hand, Michael. “The Meaning of ‘Spiritual Education’”. Oxford Review of Educa-tion 29/3 (2003): 391-401.
• Hökelekli, Hayati. “şahsiyet” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38: 297-298. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Işıtan, İbrahim. “Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Mânevî Kişiliği ve Psiko-Sosyal Etki-si”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 5/3 (Eylül 2016): 26-50.
• İbn Manzûr. “nefs” maddesi. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İvgin, Hayrettin - Akpınarlı, Feriha (ed.). “Hacı Bayram-ı Veli Etrafında Oluşan Kültürel ve Sosyal Değerler”. Ankara'nın Kültürel Değerleri 1. 141-165. Ankara: İmak Ofset Basım Yayın, 2017.
• Kara, Kerim. “Mevlânâ’nın Mesnevisi’nde Kalp-Gönül”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi. 2005.
• Karagöz, İsmail. İnsan Din ve Özgürlük. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 2017.
• Kārî, Ali. el-Masnûʿ fî maʿrifeti’l-hadîsi’l-mevzûʿ. İstanbul: İnkılab Yayınları, 2012.
• Kılıç, Cevdet. “Hacı Bayram Velî’de İnsanın Ontolojik Varlığı ve Olgunlaşma Süreci”. İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 16 (2006): 41-63.
• Kızıler, Hamdi. “Osmanlılarda İlk Yerel Manevî Oluşum: Hacı Bayrâm-ı Velî ve Bayramiyye Ekolünün Anadolu’ya Etkisi”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 32 (2012): 67-80.
• Kocaman, Kasım. “Tasavvufta İnsanın Eğitim Sürecinde Aşılması Gereken Engel: Dünya”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/4 (2016): 561-588.
• Konur, Himmet. “Mesnevî’de Mürîd-Mürşid İlişkisi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/14 (2005): 149-157.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Lieberman, Carole. “The Existentialist ‘School’ of Thought: Existentialism and Education”. The Clearing House 58/7 (1985): 322-326.
• MacMillan, Scott - Yue, Anthony R. “The Existential Student: Towards a Mo-del of Student Success”. Workplace Review. 2017. 58-69.
• Mevlâna Celâleddin-i Rûmî. Konularına Göre Açıklamalı Mesnevi Tercümesi. (Dü. Şefik Can). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2014.
• Moore, Thomas. “Educating for the Soul”. Holistic Learning and Spirituality in Education. 2005. 9-16.
• Nursi, Said. Mesnevi-i Nuriye. İstanbul: Envar Neşriyat, 2001.
• Nursi, Said. Sözler. İstanbul: Envar Neşriyat, 2001.
• Okudan, Rifat. “Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Şiirinde Şehir Metaforu”. Süleyman De-mirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (2012): 265-278.
• Öner, Haluk. Bir Dünya Cenneti. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.
• Özdoğan, Öznur. “İnsana Manevi-Psikolojik Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008): 77-102.
• Özdoğan, Öznur. Aşkın Yanımız Maneviyat. Ankara: Özden Öze Yayınları, 2009.
• Özköse, Kadir. “Hacı Bayrâm-ı Velî ve Yaşadığı Döneme Tesiri”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 12 (2004): 53-72.
• Rennison, Nick. Freud And Psychoanalysis: Everything You Need To Know About Id, Ego, Super-Ego and More. Oldcastle Books, 2015.
• Shapiro, Johanna. “Can Poetry Be Data? Potential Relationships Between Poetry and Research”. Families, Systems and Health 22/2 (2004): 171-177.
• Söylev, Ömer Faruk. “Yerleşik İrşat Usullerini Uygulamada Ortaya Çıkan So-runlar ve Dinî Danışma ve Rehberlik Üzerine Bir İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2013): 179-202.
• Söylev, Ömer Faruk. “Yerleşik İrşat Usullerini Uygulamada Ortaya Çıkan So-runlar ve Dinî Danışma ve Rehberlik Üzerine Bir İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2013): 179-202.
• Şahin, Eyüp. “Does existence precede essence? Existentialism and Avicenna”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 2019. 41-60.
• Şeriati, Ali. İnsanın Dört Zindanı. Çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İşaret, 1997.
• Tatcı, Mustafa - Akkaya, Veysel (haz.). Üsküdarlı Abdülhay Celveti Hacı Bayram-ı Veli Şerhi. İstanbul: H Yayınları, 2018.
• Tek, Abdurrezzak. Ankara’nın Gönül Sultanı Hacı Bayram-ı Veli. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• The Cambridge Dictionary of Philosophy. “Existetialism”. Cambridge University Press, 1999.
• Topaloğlu, Bekir. “irşad” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22: 454-455. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Toprak, Burhan Yunus Emre Divanı. İstanbul: Odun Pazarı Belediyesi Yayınları-3, 2006.
• Turan, Fatma Ahsen - Aydın, Oğuzhan (ed.). Hacı Bayram-ı Veli. Ankara: SEK Yayıncılık, 2011.
• Türer, Osman. “Tasavvufî Düşüncede İnsan”. Tasavvuf İlmi Akademik Araştırma Dergisi 2 (2001): 9-15.
• Türk Dil Kurumu - Türkçe Sözlük. “Çalap Maddesi”. Türk Dil Kurumu Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Basımevi, 1957.
• Uludağ, Süleyman, “Ene” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 232-233. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Uludağ, Süleyman. “Ma‘rifet-i Nefs” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 56-57. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Yıldırım, Ayşe. Hacı Bayram Veli ve Tasavvufî Görüşleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008).
• Yılmaz, Selman. “Erken Dönem Cumhuriyet Tecrübelerinin Farklı İdeolojik Kesimlerce Nasıl Hissedildiğini Şiirler Üzerinden Anlamak: Bir Nazım Hikmet ve Necip Fazıl Karşılaştırması”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştır-maları Dergisi 6/2 (2017): 1088-1122.