Ra’y Approach of the ṣaḥāba in Qur’ānic Commentary

Year 2020, Issue: 42, 851 - 880, 20.09.2020

Muhammed Bahaeddin Yüksel

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.735069

Cited By: 2

Abstract

The negative approach to interpreting the Qur’ān with the ra’y is a tendency that has taken place in various realms since the past. This reactive approach, which extends from time to time to interpretation of the Qur’ān, has been to limit people’s knowledge of religion only to transmit and imitate their behavior. In order to put such an approach on religion on a legitimate ground, the approach in question targeted the ṣaḥāba’ (companions) relationship with the Qur’ān. According to this, companions never interpreted the Quran with the ra’y. What the ṣaḥāba did was only to convey what they saw and heard from the Prophet. They did not appeal to the tafsīr with ra’y about the Qur’ān, or even did the tafsīr. Because, according to the narrations conveyed from the Prophet, the ṣaḥāba accepted this as a sin and did not express an opinion about the Qur’ān. What they did was just transmit from the Prophet. Accord-ingly, all Muslims’ relationship with the Qur’ān should be consist of transmition and imitation.

The above-mentioned thoughts make very important claims about the interpretation of the Qur’ān. Because the fact that these claims are based on the ṣaḥāba are binding for Muslims. The fact that the ṣaḥāba put forward a common attitude or expressed an opinion on the subject means that they have heard or seen this issue mostly from the prophet. Therefore, the claim that the ṣaḥāba’s negative approach to express their views on the verses of the Qur’ān or that they have kept distance from the interpre-tation of the Qur’ān with a stricter attitude is a serious matter that should be empha-sized and investigated.

Considering the evidence that the ṣaḥāba’s view was based on the following can be seen: the verse that “It is forbidden to say things you do not know about Allah” (al-A‘rāf 6/33); the hadith that “Whoever speaks about the Qur’ān even though he does not know, get ready for his place in hell”; Abu Bakr’s statement that “Whoever say something he does not know about the Qur’ān, he will not find a sky to shade himself, nor a place to house.” and some tābi’ūn scholars’ similar statements in this regard. Some issues such as the tafsīr initially belongs to the content of Hadith discipline and that the narration concept corresponds to the word of science in the first periods must have been effective in the formation of this idea.

Ibn Taymiyya’s (d. 728/1328) view that the Prophet explained the meaning of the Qur’ān as well as he conveyed all the words of the Qur’ān and his explanations about the most beautiful method of interpretation of the Qur’ān are actually nothing, but an explanation of the claims mentioned above from a different perspective.

When the evidences put forward that the ṣaḥāba do not interpret the Qur’ān or even attempt to interpret the Qur’ān are examined, it will be seen that all the evidences brought for these claims actually state that speaking about the Qur’ān without any evidence, knowledge and undocument is not a right thing to do. Since interpretation of the Qur’ān would mean, in a sense, to narrate from Allah Almighty, talking about the Qur’ān without information and documents was regarded as ugly and disapproved by both Allah and the Prophet, the ṣaḥāba and their followers (tābi’ūn). Among the sources that the ṣaḥāba refer to in the interpretation of the Qur’ān are the Qur’ān itself, the reasons for the descent (nuzul) of the verses, as well as the Prophet’s words explaining the Qur’ān and its best practice, as well as their command of Arabic, the language of the Qur’ān.

When the narrations about the relations of the ṣaḥāba with the interpretation of the Qur’ān are examined, it will be seen that it is not possible to say that the claims men-tioned above are a correct approach. For, the existing narrations reveal that the ṣaḥāba made a great deal of efforts towards the interpretation of the Qur’ān and that they interpreted some verses in this context. In some rumors, it is seen that the ṣaḥāba encouraged those around them to interpret the Qur’ān and criticized those who behaved loosely about it. This attitude of the ṣaḥāba must be due to the fact that the Qur’ān invites its addressees to reflect on its verses, that the Qur’ān’s coming to life depends on understanding it and that the interpretation of the Qur’ān is an inevi-table necessity. Because the unpredictable variability of life and the conditions that constantly show up in different forms within this framework require the continuous interpretation of the Qur’ān.

Keywords

Tafsīr, Tafsīr of ṣaḥāba, Tafsīr with ra’y, Qur’ān, Understanding the Qur’ān

Kur’ân Tefsirinde Sahabenin Rey Yaklaşımı

Abstract

Kur’ân’ın rey ile tefsirine yönelik olumsuz yaklaşım, geçmişten beri çeşitli mahfillerde kendisine yer bulmuş bir eğilimdir. Zamanla Kur’ân’ın tefsirine de olumsuz yaklaşma-ya kadar uzanan bu tepkisel yaklaşım, insanların din hakkındaki bilgisini sadece nakil-de bulunmaya, davranışlarını ise taklit yapmakla sınırlandırma yoluna gitmiştir. Din hakkında böyle bir yaklaşımın meşru bir zemine oturtulabilmesi için söz konusu yaklaşım, kendisine sahabenin Kur’ân ile olan ilişkisini hedef almıştır. Buna göre sahabe Kur’ân’ı asla rey ile tefsir etmemiştir. Sahabenin yaptığı sadece Hz. Peygamber’den işittikleri veya yapıp ettiklerinden gördüklerini nakletmekten ibaret olmuştur. Onlar Kur’ân hakkında rey ile tefsire başvurmamışlar, hatta tefsir bile yapmamışlardır. Zira sahabe Hz. Peygamber’den nakledilen rivayetler gereği, bunu günah kabul eder, Kur’ân hakkında görüş beyan etmezlerdi. Yaptıkları sadece Hz. Peygamber’den nakil-de bulunmak olmuştur. Buna göre bütün Müslümanların da Kur’ân ile olan ilişkilerinin nakil ve taklitten ibaret olması gerekir.

Yukarıda dile getirilen düşünceler, Kur’ân tefsirine dair son derece önemli iddialarda bulunmaktadır. Zira söz konusu iddiaların sahabe üzerinden temellendiriliyor olması, Müslümanlar açısından bağlayıcılık özelliği taşımaktadır. Sahabenin bir hususta ortak bir tavır ortaya koymuş olması veya görüş beyan etmiş olması, söz konusu hususu büyük oranda Allah Resulünden duymuş veya görmüş olmaları anlamına gelmektedir. Dolayısıyla sahabenin Kur’ân ayetleri üzerinde rey türü görüş beyan etmeye olumsuz yaklaştığı veya daha katı bir tutumla Kur’ân’ın tefsir edilmesine dahi mesafeli durmuş olduğu iddiası, üzerinde durulması ve araştırılması gereken ciddi bir konudur.

Sahabenin Tefsir konusuna mesafeli yaklaştığına dair söz konusu düşüncenin dayandığı delillere bakıldığında, Allah Teâlâ’nın “Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır” buyruğu; Hz. Peygamber’in “Kim Kur’ân hakkında bilgisi olmadığı halde konuşursa, cehennemdeki yerine hazır olsun” hadisi; Hz. Ebu Bekir’in Kur’ân hakkında bilmediği bir şey söylemesi halinde kendisini gölgelendirecek ne bir gökyüzü ne de barındıracak bir yeryüzü bulamayacağına dair ifadesi ve tâbiûn alimle-rinden bazılarının bu yöndeki benzer söylemleri bulunmaktadır. Tefsirin başlangıçta Hadis’in içeriğine ait bir şube olduğu, rivayetin ilk dönemlerde ilim kelimesine karşılık geliyor olması gibi bazı hususlar da bu düşüncenin teşekkül etmesinde etkili olmuş olsa gerek.

İbn Teymiyye’nin Peygamber’in Kur'ân’ın bütün lafızlarını tebliğ ettiği gibi manasını da açıkladığına dair görüşü ve Kur’ân’ın en güzel tefsir yöntemine dair yaptığı açıkla-maları, aslında yukarıda dile getirilen iddiaların farklı bir açıdan izahından başkası değildir.

Sahabenin Kur'ân’ı tevil etmediği, hatta tefsir çabası içerisinde dahi olmadığına dair ortaya konulan deliller incelendiği zaman görülecektir ki bu iddialar için getirilen bütün deliller, aslında Kur’ân hakkında delilsiz, bilgisiz ve belgesiz konuşmanın doğru bir davranış olmadığını dile getirmektedirler. Kur’ân’ı tefsir etmek, bir anlamda Allah Teala’dan rivayette bulunmak anlamına geleceği için, belgesiz Kur’ân hakkında konuşmak gerek Allah Teala tarafından ve gerekse Hz. Peygamber, sahabe ve tâbiûnun tarafından çirkin görülmüş ve onaylanmamıştır. Sahabenin Kur’ân tefsirinde başvurdukları kaynaklar arasında, öncelikle Kur’ân’ın kendisi, ayetlerin iniş sebepleri, bunun yanında Peygamber’in Kur’ân’ı açıklayan sözleri ve en güzel uygulamasını içeren pratiği, ayrıca Kur’ân’ın dili olan Arapçaya hâkimiyetleri bulunmaktadır.

Sahabenin Kur’ân tefsiri ile olan münasebetlerini konu edinen rivayetler incelendiği zaman, yukarıda dile getirilen iddiaların isabetli bir yaklaşım olduğunu söylemenin mümkün olmadığı görülecektir. Zira mevcut rivayetler, sahabenin Kur’ân tefsirine yönelik oldukça bol miktarda çabalarının olduğunu ve bu çerçevede bazı ayetleri rey üzere tevil ettiklerini ortaya koymaktadır. Kimi rivayetlerde ise sahabenin çevresinde bulunanları Kur’ân tefsirine teşvik ettiği, bu konuda gevşek davrananları ise eleştirdiği görülmektedir. Sahabenin bu tutumu, Kur’ân’ın muhataplarını ayetleri üzerinde düşünmeye davet etmesi, Kur’ân’ın hayata intikalinin onu anlamaya bağlı olması ve bunun için de Kur’ân tefsirinin kaçınılmaz bir gereklilik oluşundan kaynaklanıyor olsa gerektir. Zira hayatın öngörülemez değişkenliği ve bu çerçevede sürekli farklı formlarda yüz gösteren şartlar, Kur’ân’ın sürekli tefsirini gerekli kılmaktadır.

Keywords

Tefsir, Sahabe Tefsiri, Rey ile Tefsir, Kur’ân, Kur’ân’ı Anlamak

References

• Abdulhamîd, Muhsin. Dirâsât fî usûli tefsîri’l-Kur’ân. Bagdâd: Dâru’l-Beydâ, 1984.
• Abdurrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm. el-Musannef. Thk. Habîburrahmân el-A’zâmî. 12 Cilt. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 1983.
• Ahmed b. Hanbel. Musned. Thk. Şuayb el-Arnavûd. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 2001.
• Ayar, Kenan. Sahabe Dönemi Siyasi Olaylarında Kur’ân’ın Rolü. Ankara: Ankara Okulu Yayın-ları, 2014.
• Bedr, Abdullah Ebû’s-Su’ûd. Tefsîru’s-sahâbe. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2000.
• Begavî, Ebû Muhammed Huseyin Mes’ûd. Tefsîru’l-Begavî (Meâlimu’t-Tenzîl). Riyâd: Dâru Tayyibe, 1989.
• Beroje, Sahip. “Hz. Peygamber (a.s.)’ın Sahabe İçtihatları Karşısındaki Tavrı”. İslâmî İlimler Dergisi 3/1 (2008), 125-136.
• Beyzâvî, Nâsiruddin Ebî Saîd Abdillah b. Omer b. Muhammed Şirâzî. Envâru’t-Tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. İstanbul: Derseâdet, t.y.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Cuveynî, Ebu’l-Me’âlî Abdulmelik. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdulazîm ed-Dîb. Devha, 1399.
• Çakan, İsmail L. - Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. 1: 76-79. Türkiye Diyanet Vakfı, 1988.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Sahâbe İhtilafları”. XII. Tefsir Akademisyenleri Koordinasyon Toplantısı Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu. 22 Mayıs 2015. 217-242.
• https://doi.org/10.18505/cuifd.18605
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. Sunenu Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 2004.
• Demirci, Mustafa. “Sevâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 576-578. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Demircigil, Bayram. “Tefsirde İhtilaf Karşıtı Söylemin Tahlil ve Tenkidi”. Sakarya Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/40 (2019), 441-468.
• https://doi.org/10.17335/sakaifd.615630
• Ebû Abdirrahmân, Mukbil b. Hâdi’l-Vâdî. es-Sahîhu’l-müsnet min esbâbi’n-nüzul. San’a: Mektebetü Sanâi’l-Eseriyye, 2004.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş’âs. Sünenu Ebî Dâvud. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrâhîm. Kitâbu’l-Harâc. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1979.
• Ebu’s-Suûd, İbn Muhammed İmâdî. İrşadu’l-’akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kur’âni’l-Kerîm. Thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. Riyâd: Mektebetu’r-Riyâdi’l-Hadîse, t.y.
• Emîn, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1969.
• Ferrâ, Ebu’l-Huseyn Muhammed b. Ebî Ya’lâ. Tabakâtu’l-Hanâbile. Thk. Abdurrahmân b. Suleymân el-Useymîn. 3 Cilt. Câmi’atu Ummu’l-Kurâ, 1999.
• Gürler, Kadir. “Kur’ân’ın Re’y ile Tefsirini Yasaklayan Rivâyetlere Eleştirel Bir Yakla-şım”. Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2004), 17-46.
• Hamid, Abdussettar. “Sahabe Tefsiri Üzerine”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Trc. Ömer Dumlu. 7 (1992), 259-374.
• Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed b. İbrâhîm. Tefsîru’l-Hâzin (Lubâbu’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl). Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1995.
• Hererî, Muhammed Emîn b. Abdullâh. Hadâiku’r-rûh ve’r-reyhân fî revâbî ’ulûmi’l-Kur’ân. 32 Cilt. Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân. Kitâbu’l-cerh ve’t-ta’dîl. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1953.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. Thk. Muhammed Avvâme. Beyrût: Dâru’l-Kurtuba, 2006.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 2. Bs, 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Âfâku’l-Cedîde, 1983.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye. İ’lâmu’l-muvakki’în ’an rabbi’l-’âlemîn. 7 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzi, 1423.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye. Medâricu’s-sâlkîn. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, t.y.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 2011.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. Thk. Mu-hammed Muhyiddîn el-Esfar. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sunenu İbn Mâce. Riyâd: Mektebetu’l-Meârif, t.y.
• İbn Receb, Zeynuddîn Ebu’l-Ferec Şihâbuddîn. Câmi’u’l-’ulûm ve’l-hikem fî şerhi hamsîne hadîsen min cevâmi’i’l-kelim. Thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2008.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ahmed. Mukaddime fî Usûli’t-Tefsîr. Thk. ’Adnân Zarzûr. Dımaşk, 1972.
• İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. Mukaddimetu câmi’i’t-tefâsîr. Thk. Ahmed Hasan Ferhāt. Kuveyt: Dâru’d-Da’ve, 1984.
• Kannevcî, Sıddîk b. Hasan b. Ali. Fethu’l-beyân fî mekâsidi’l-Kur’ân. 15 Cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-’Asriyye, 1996.
• Karadâvî, Yusuf. “Tefsîrin Sakıncalı Yönlerinden Biri: Kötü Te’vîl”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi. Trc. Ramazan Şahan 12/1 (01 Nisan 2012), 151-184.
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Kâsimî, Muhammed Cemâluddîn. Tefsîru’l-Kâsimî (Mehâsinu’t-te’vîl). Kâhire: Dâru ihyâi’l-Kutubi’l-’Arabiyye, 1957.
• Makrinî, Âdil. İhtilâful’-müfessirîn. Doktora Tezi, Câmiatu’l-Hacc Külliyyetu’l-Ulûmi’l-İctimâiyye ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 2012.
• Mâturidî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Te’vilâtu Ehli’s-Sunne. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Mucâhid b. Cebr. Tefsîru’l-imâm Mucâhid b. Cebr. Thk. Muhammed Abdusselâm Ebu’n-Nîl. Nasr: Dâru’l-fikri’l-İslâmi’l-Hadîse, 1989.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsiru Mukâtil. Thk. Abdullah Mahmud Şahhâte. Beyrût: Müesse-setu’t-Târihu’l-Arabî, 2002.
• Muslim, Ebu’l-Huseyn b. el-Haccâc. Sahîhu’l-Muslim. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1991.
• Muslim, Mustafâ. Menâhicu’l-mufessirîn el-kismu’l-evvel et-tefsîr fî ’asri’s-Sahâbe. Riyâd: Dâru’l-Muslim, 1415.
• Müzeynî, Halit b. Süleyman. el-Muharrar fî esbab-i nüzuli’l-Kur’ân min hilâl-i kütübi’t-tis’a. Daru İbni’l-Cevzî, 1427.
• Nahhâs, Ebû Ca’fer. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmi’atu Ummu’l-Kurâ, 1988.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şu’ayb. Sunenu’n-Nesâî. Riyâd: Mektebetu’l-Meârif, 1417.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdullâh Hâkim Muhammed b. Abdullâh. el-Mustedrek ’ale’s-Sahîhayn. Thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1990.
• Öztürk, Mustafa, ed. Tefsir Geleneğinde Anlam-Yorum Nüzul-Siret İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirin Hâlleri. Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Rûmî, Fehd b. Abdirrahmân b. Suleymân. Dirâsât fî ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm. 14. Bs. Riyâd, 2005.
• Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed. el-Keşf ve’l-beyân. Thk. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-Turâsi’l-’Arabî, 2002.
• Sâlih, Abdulkâdir Muhammed. et-Tefsîr ve’l-mufessirûn fî’l-’asri’l-hadîs. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 2003.
• Seâlebî, Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhiru’l-hisân fi tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ali Mu’avviz - ve Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrût: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-’Arabî, 1418.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4. Bs, 2 Cilt. İstanbul: Kahra-man Yayınları, 1978.
• Suyûtî, Celaluddîn Abddurrahmân. ed-Durru’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Turkî. 17 Cilt. Kâhire: Merkezu Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-’Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2003.
• Sürmeli, Mehmet. Sahabenin Kur’an Anlayışı. Mgv Yayınları, 2017.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Muvâfakât fî usûli’l-ahkâm. 6 Cilt. Dâru İbn Affân, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 2007.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abulmuhsin Turkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru hicr, 2001.
• Tayyâr, Musâid b. Suleymân b. Nâsir. et-Tahrîr fî usûli’t-tefsîr. Cidde: Merkezu’d-Dirâsât ve’l-Ma’lûmâti’l-Kur’âniyye, 2014.
• Tayyâr, Süleymân b. el-Eş’âs. “et-Tefsîr bi’l-me’sûr ve et-tefsîr bi’r-re’y Kavramları Üzerine Uygulamalı Bir Yaklaşım”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi. Trc. Ahmet Kü-çük 9/2 (2009), 227-240. https://doi.org/10.33420/marife.363366
• Tirmîzî, Muhammed b. Îsâ. Sünenu’t-Tirmîzî. Riyâd: Mektebetu’l-Meârif, t.y.
• Uveyd, Abdulaziz b. Muhammed b. İbrâhîm. Usûlu’l-Fıkh ’inde’s-Sahâbe. Kuveyt: el-Va’yu’l-İslâmî, 2011.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vasîd fi tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1994.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. et-Tefsîru’l-basîd. Thk. Muhammed b. Mansûr el-Fâyiz. 25 Cilt. Riyâd: Câmi’atu’l-İmâm Muhammed b. Su’ûd el-İslâmiyye, t.y.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara Okulu Yayın-ları, 2017.
• Zehebî, Muhammed Huseyin. et-Tefsir ve’l-müfessirûn. 7. Bs, 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2000.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdullâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nubelâ. Thk. Şu’ayb el-Arnavûd. 3. Bs, 25 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-risâle, 1985.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Beyrût: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, 1957.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. Trc. Bünyamin Erul. 2. Bs. Ankara: Kitâbiyât, 2002.
• Zuhaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-vasîd. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2001.