The Story of Noah from a Muʿtazilite Perspective: In the Example of al-Jishumī

Year 2024, Issue: 52, 213 - 241, 26.03.2024

Fatih Pamuk

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1406462

Abstract

Muʿtazila contributed significantly to the formation and development of Islamic thought and theology. However, for various reasons, the Muʿtazilite school has been weakened and access to the sources that convey their system of thought has become difficult. For this reason, the information about the Muʿtazilite thought was mostly evaluated through the information transmitted by their opponents. This led to the spread of demaging accusations against them that they prioritized reason to narration and abandoned narration which needed confirmation. In Muʿtazilite sources, on the other hand, it can be seen that they use narrated information, and even narrated information occupies an essential place in these works. It is understood that their adoption of a narrower approach compared to their opponents on some issues, such as intercession (shafaa’t) and the torment of the grave, was interpreted as a total denial of the relevant problems. In this regard, it is important to identify Muʿtazilite thought from its own sources. An important issue that needs to be addressed in this context is the determination of the Muʿtazilite school's approach to the Qurʾānic parables. Since the Qurʾānic parables, are usually ambiguous regarding events and persons, various narrations are cited from different sources to elaborate on the related narratives. The miraculous narratives in the Qurʾānic parables also allow for some rational inferences. The Muʿtazilite approach to Qurʾānic parables is closely related to their understanding of reason and narration. The narratives of the Prophet Noah and his people, which are among the parables of the Qurʾān, contain issues related to the basic principles of Muʿtazila, such as prophethood, denial, building an ark based on revelation, the flood, and the destruction of the people. For this reason, it would be helpful to examine the approach of Muʿtazilite thought to the parable of Noah in the example of al-Jishumī. The study, which uses the method of document and content analysis, analyses the approach of Muʿtazilite scholars to the parable of Noah and the impact of their theological thought on their approach to Qurʾānic parables through the source of al-Jishumī. As a result it's been determined that Muʿtazilite scholars attach importance to narrations and extract various evidences from Qurʾānic parables to support their sectarian principles and theories.The study, which uses the method of document and content analysis, analyses the approach of Mu'tazilite scholars to the parable of Noah and the impact of their theo-logical thought on their approach to Qur'anic parables. It's been observed that Mu'tazilite scholars attach importance to narrations and extract various evidences from Qur'anic parables to support their sectarian principles and theories.

Keywords

History of Islamic sects, Kalâm, Prophet Noah, Qurʾān, Muʿtazila, al-Jishumī, Arguments of Reason and Revelation

Mu‘tezilî Perspektiften Nûh Kıssası: Cüşemî Örneği

Abstract

İslam düşüncesi ve kelâmının oluşum ve gelişim sürecinde Mu‘tezile’nin önemli katkıları olmuştur. Ancak çeşitli nedenlerle ilgili ekol zayıflamış, düşünce sistemlerini aktaran kaynaklara erişim zorlaşmıştır. Bu nedenle Mu‘tezilî düşünceye dair bilgiler, daha çok muhaliflerince aktarılan bilgiler üzerinden değerlendirilmiştir. Bu durum aleyhlerinde; aklı nakle önceledikleri, rivayetleri terk ettikleri yönünde teyide muhtaç bazı olumsuz iddiaların şüyû bulmasına sebebiyet vermiştir. Mu‘tezilî kaynaklarda ise naklî bilginin ötelenmediği hatta rivayete dayalı bilginin önemli yekûn oluşturduğu görülmektedir. Şefaat ve kabir azabı gibi bazı konularda muhaliflerine kıyasla daha dar bir yaklaşım benimsemelerinin, ilgili meselelerin topyekûn inkârı şeklinde yorumlandığı anlaşılmaktadır. Bu açıdan Mu‘tezilî düşüncenin kendi kaynaklarından tespit edilmesi önem taşımaktadır. Bu bağlamda ele alınması gereken önemli bir mesele Mu‘tezilî ekolün Kur’ân kıssalarına yaklaşım biçiminin tespit edilmesidir. Kur’ân kıssalarında genellikle olaylar ve şahıslar mübhem olarak ifade edildiği için ilgili anlatıların detaylarına dair çeşitli rivayetler aktarılmaktadır. Kıssalarda yer alan mûcizevî anlatılar, bazı aklî çıkarımlara da imkân vermektedir. Mu‘tezilî düşüncenin Kur’ân kıssalarına yaklaşımı, akıl-nakil anlayışlarıyla yakından ilgilidir. Kur’ân kıssalarından Hz. Nûh ve kavmine dair anlatılarda yer alan; peygamberlik, inkâr, vahiyle gemi yapımı, tûfan ve kavmin helak edilmesi gibi konular, Mu‘tezile’nin temel ilkeleriyle irtibatlı hususlar içermektedir. Bu nedenle Cüşemî örnekliğinde Mu‘tezilî düşüncenin Nûh kıssasına yaklaşımının araştırılması faydalı olacaktır. Doküman ve içerik analiz yönteminin uygulandığı çalışmada; Mu‘tezilî âlimlerin Nûh kıssasına yaklaşımı, Cüşemî kaynaklığında tahlil edilmiş, itikadî düşüncelerinin Kur’ân kıssalarına yaklaşımlarındaki etkisine yer verilmiştir. Sonuç olarak Mu‘tezilî âlimlerin rivayetlere önem verdiği, Kur’ân kıssalarından mezhebî ilke ve teorilerine dair çeşitli deliller çıkardıkları tespit edilmiştir.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, Kelam, Kur’ân, Hz. Nûh, Mu‘tezile, Cüşemî, Akıl-Nakil Anlayışı

References

• Akın, Murat. “Mu’tezi̇le’ye Göre Kabi̇r Azâbı”. Diyanet İlmi Dergi 53/4 (2017), 151-177.
• Akman, Hasan. İlk Dönem Tefsirlerinde Nûh Sûresi Tefsiri ve Sûredeki Konuların Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Alpyağıl, Recep. Din Felsefesi Açısından Mu’tezile Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Arslan, Hulusi. “Mu‘tezile’de Dinin Gayesel Yorumu”. Usûl ve Esaslarıyla Mu‘tezile’ye Giriş. 396-413. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Arslan, Hulusi. “Mu’tezilî Düşüncede İlâhî Fiil Ayırımı ve Bu Ayırımın Temel Kriterleri”. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. 2/217-240. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezi̇le Geleneği̇ni̇n Kur’an-ı Keri̇m Tasavvuru”. İslami İlimler Dergisi 1/2 (2006), 39-57.
• Bebek, Adil. “Kâ‘bî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/27. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Belhî, Ebü’l-Kâsımvd. Fadlü’l-İ‘tizal ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mu’tezile Ekolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Brodersen, Angelika. Bilinmeyen Kelam Erken Dönem Mâtüridîliğinde Kelâmî Yaklaşımlar Sıfat Teorisi Örneği. çev. Özcan Taşçı. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022.
• Cebeci, Lütfullah. “İsfahânî, Ebû Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/509. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbü’l-Makâlât. çev. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüşemî, Hâkim. et-Tehzîb fi’t-Tefsîr. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2018.
• Cüşemî, Hâkim. “Şerhu Uyûni’l-mesâil”. Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabâkâtü’l-Mu‘tezile. 371-411. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Cüşemî, Hâkim. Uyûnü’l-Mesâil fi’l-Usûl. Kahire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Çeli̇k, Hüseyin. “Mu‘tezile Mezhebinin Kur’an Anlayışı ve Günümüze Yansımaları”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 12 (2022), 68-93.
• Demir, Şehmus. Mitoloji Kur’ân Kıssaları ve Tarihi Gerçeklik. İstanbul: Beyan Yayınları, 2003.
• Durmuş, Nuray. “Mu‘tezi̇le Akılcılığında! Havâtırın Rolü: Mâri̇fetullah Örneği̇”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (28 Temmuz 2023), 452-476. https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1237962
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-İbâne an Usûli’d-Diyâne. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2022.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mukaddime fî Usûli’t-Tefsîr. thk. Adnan Muhammed Zerzur. b.y.: y.y., 1972.
• İbnü’l Murtazâ. Mu’tezile’nin Biyografik Tarihi. çev. Hüseyin Maraz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Kādî Abdülcebbâr. Dinin Temel İlkeleri. çev. Hulusi Arslan - Mahmut Ay. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. b.y.: y.y., ts.
• Kādî Abdülcebbâr. “Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabâkâtü’l-Mu‘tezile ve Mübâyenetihim li Sâiri’l-Muhâlifîn”. Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabâkâtü’l-Mu‘tezile. 85-370. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr. Kitâbü’l-Mecmu‘ fi’l-Muhît bi’t-Teklîf. Beyrut: Matbaatü’l-Kâsûlîkiyye, ts.
• Kādî Abdülcebbâr. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Adnan Muhammed Zerzur. Kâhire: Dâru’t-Türâs, ts.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli̇’l-hamse. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Karataş, Ali. “Ehl-i Sünnetin Kur’ân Yorumunda Mutezile Etkisi Ebu Bekir el-Esamm Örneği”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/2 (2016), 178-187.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Kadı Abdülcebbâr’da Mucize ve Âdet”. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. 2/340-352. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Keskin, Hasan. “Sure İç Bütünlüğü Açısından Nuh Suresi’nin İncelenmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009), 69-116.
• Kılavuz, Ulvi Murat. “İnsan mı melek mi? Türler Arası Efdaliyyet Tartışmasına Bir Bakış”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56/1 (2015), 1-32. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001424
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelam Sistemi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2017.
• Kotan, Şevket. Kur’an ve Tarihselcilik. İstanbul: Beyan Yayınları, 2001.
• Kutluay, İbrahim. “Hz. Nûh ve Tûfanla İlgili Rivayetlerin Hadis Tekniği Açısından Değeri ve Bu Rivayetlere İsrâiliyat’ın Tesiri”. 295-318. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, 2014.
• Küçükvar, Zekiye Sena. Hz. Nûh Kıssasını Sîret Bağlamında Okumak. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilâtü’l-Kur’ân Tercümesi. çev. S. Kemal Sandıkçı. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. “Nûh (a.s.) Kıssası”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi 1/7 (1998), 56-68.
• Na‘nâa, Remzî. Bideu’t-Tefâsîr fi’l-Mâzî ve’l-Hâzir. Ürdün: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûn ve’l-Mukaddesâti’l-İslâmiyye, 1970.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât. Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâ’ikü’t-Te’vîl. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2006.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Okumuş, Namık Kemal. “Ezelî Yazgı Bağlamında Mu’tezile Düşünce Okulu’nun Ecel, Ömür ve İlim Anlayışı”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2015), 43-79.
• Öz, Mustafa. “Tafdîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/369-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özarslan, Selim. “İslami Kaynaklara Göre Nûh Kavmi, Nûh Tufanı ve Nûh’un Gemisinin Yeri”. Uluslararası Hz. Nûh Ve Cudi Dağı Sempozyumu. 27-32. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, 2014.
• Özdemir, Faruk. “Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Tefsirinde Mu‘tezilî Görüşlerin Etkisi”. Dergiabant 11/2 (2023), 219-237. https://doi.org/10.33931/dergiabant.1352515
• Özdemir, Metin. Mu’tezile’nin Kur’an Müdafaası: İlk Müslüman Rasyonalistlerin Kur’an’a Yöneltilen İtirazlara Verdikleri Cevaplar (Kâdî Abdülcebbâr Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân’ın Mu’tezili Yorumu: Ebu Müslim el-İsfahani Örneği. Ankara: Ankara Okulu, 2004.
• Pamuk, Fatih. Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eseri Çerçevesinde Mu’tezile’nin Kur’ân Tasavvuru. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2023.
• Pamuk, Fatih. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Açısından Nuh Sûresi Tahlili. Yalova: Yalova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’d-Dîn. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Pişgin, Yasin. Kur’an’a Göre Akıl ve Akılcılığın Kur’an Tefsirine Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Râzî, Fahreddin. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî: Tefsîru’l-Kebîr ve Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rençber, Fevzi. “Alevî İnanç Kültüründe Hz. Nûh ve Nûh Tûfanı”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 15/2 (2022), 465-481.
• Bekir Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2020.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. “Kur’an ve Arkeoloji Işığında Nuh Tufanı”. Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu. 25-34. Ankara: Şırnak Üniversitesi, 2010.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Ali Kemal. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2014.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezi̇le’ye Göre Kabi̇r Azabı”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Hakemli Dergisi 1/2 (2017), 68-79.
• Yalçınkaya, Mustafa. “Kelâmî Bir Problem Olarak Ecel ve Maktülün Eceli Meselesine Mukayeseli Bir Yaklaşım”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/1 (2018), 189-212.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cübbâî, Ebû Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/99. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yurdagür, Metin. “Kâdî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/103. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ’an Hakâ’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ’Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhî’t-Te’vîl: Keşşaf Tefsiri. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Minhâc fî Usûlli’d-Dîn Dinin Temel İlkelerini Anlama Yöntemi. çev. Mehmet Evkuran. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.