Pozitivist ve Seküler Düşüncenin Etkisinde Geliştirilen Yapay Zeka Aracılığıyla Güvenilir Dini/İslami Bilgi Üretiminin İmkanı

Year 2025, Volume: 12 Issue: Din ve Yapay Zeka, 80 - 103, 15.05.2025

Muhammet Yurtseven

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1628249

Abstract

Bu çalışma, yapay zekanın seküler materyalist paradigma ve transhümanist perspektif çerçevesinde şekillenmiş yapısını, eleştirel bir bakış açısıyla analiz etmektedir. Yapay zekanın seküler pozitivist hegemonyanın bir aracı olarak insanı ve insana dair her şeyi veri (data) haline getirip araçsallaştırması, ahlaki ve manevi değerleri arka plana itmesi ve dini bilginin üretim süreçlerinde bilginin aşkın (metafizik) boyutunu ihmal etmesi sorgulanmaktadır. Çalışma, yapay zekanın İslam’ın ontolojik, ahlaki ve insani değerleri doğrultusunda nasıl yeniden anlamlandırılabileceğini ve bu doğrultuda özgün modellerin nasıl geliştirilebileceğini ele almaktadır. Araştırma kapsam olarak, yapay zekanın seküler pozitivist ve transhümanist bakış açılarıyla işleyen arka planını ele alarak dini bilginin üretimine etkilerini incelemekte, buna dair fırsatları/zorlukları yeni bakış açıları ve önerilerle ele almaktadır. Bu bağlamda yapay zekanın, dini bilginin üretilmesinde metafizik boyutu ihmal etmesi, seküler bir perspektif üzerine inşa edilmiş olması ve bilginin bağlamsal analizlerdeki ihmalleri tartışılmıştır. Özellikle kolonyal güç matrisi çerçevesinde yapay zekanın bir araç olarak kullanıldığına dair kültürel hegemonyanın iz düşümleri literatür çerçevesinde incelenmiş ve dini bilginin üretilme imkanı birçok boyutuyla ele alınmıştır. Buradan hareketle Müslüman toplumların kendilerine özgü kültürel bağlarla harmanlanmış yerli ve milli bilgi sistemlerinin geliştirilmesi gerekliliğine vurgu yapılmış ve bu sürecin hangi unsurlara dayalı olarak ele alınacağında dair öneriler sunulmuştur. Böylece, yapay zekanın insanlığın felahına ve adaletin tesisine katkıda bulunacak şekilde sevk edilmesine dair arayışlar irdelenmiştir. Yöntem olarak çalışmada nitel araştırma teknikleri benimsenmiş, literatür taraması yoluyla yapay zekanın seküler pozitivist paradigmadaki epistemolojik ve ontolojik temellere dair bulguları analiz edilmiştir. Yapay zekanın dini bilgiyi üretme potansiyeli İslam düşüncesindeki kıyas, istiḥsân ve istiḳrâ gibi geleneksel akıl yürütme yöntemleri ile modern algoritmik yaklaşımlar çerçevesinde karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Ayrıca, yapay zekanın dini bilginin üretiminde sunabileceği potansiyel fırsatlar ve karşılaşılabilecek riskler literatürden kanıtlarla ele alınmıştır. Çalışmanın bulguları arasında yapay zekanın seküler paradigmalarla ilişkilendirilen tarihsel ve felsefi temellere sahip olduğu, transhümanist yaklaşımlar çerçevesinde insanı biyolojik ve bilişsel sınırlarını aşmaya zorlayan bir teknoloji olarak tasarlandığı, kültürel hegemonyanın bir aracı olarak kullanıldığı ve dini bilgi üretim süreçlerinde de bu saiklerle hareket ettiği görülmüştür. Özellikle Aníbal Quijano ve Walter Mignolo’nun “sömürgeci/kolonyal güç matrisi” teorileri bağlamında yapay zekanın bilgi üretimindeki hegemonik etkileri tartışılmış ve sömürgeciliğin uzamsal bir aracı olduğuna dair tespitler incelenmiştir. Ayrıca, modern teknolojilerin dini bilginin merkezsizleşmesine, bağlamsızlaşmasına ve otantik karakterini kaybetmesine yol açabileceği literatürdeki örneklerle değerlendirilmiştir. Araştırmanın diğer bulguları, yapay zekanın dini bilgi üretimindeki sınırlılıklarının olduğu, bilimsel bilgi içerisinde metafizik ilkelerin olmasına rağmen dini bilginin metafizik boyutlarını ihmal ettiği, seküler ve materyalist bir bakış açısıyla bilgi üretme eğiliminde olduğunu da ortaya koymaktadır. Buna karşın klasik yöntemlerin modern teknolojiye entegrasyonu sayesinde -geleneksel İslami bilgi üretim metodolojileri ile yapay zekanın akıl yürütme yöntemlerinin- meczedilmesi dini bilgi üretiminde yeni bir bakış açısı sunabileceğine dair öneriler ele alınmıştır. Ayrıca yapay zekanın İslam’ın ahlaki ve insani değerleri doğrultusunda yeniden tasarlanma gereksinimi dini bilginin özgün karakterinin korunarak üretilmesine ve aktarılmasına imkan tanıyabilmesi, Müslüman toplumların bu alanda yerli ve milli teknoloji altyapıları oluşturarak; erişebilirlik, adalet ve kapsayıcılık temelinde yapay zekayı yapılandırmalarının zorunluluğu ortaya konmuştur.

Keywords

İslam Hukuku, Yapay Zeka, Dini Bilgi, Epistemoloji, İslam Düşüncesi

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

The Possibility of Producing Reliable Religious/Islamic Knowledge Through AI Developed Under the Influence of Positivist and Secular Thought

Abstract

This study critically analyzes the structure of artificial intelligence (AI), shaped within the framework of the secular-materialist paradigm and transhumanist perspectives. It questions the instrumentalization of human beings and all human-related aspects by reducing them to data under the hegemony of secular positivism, sidelining moral and spiritual values, and neglecting the transcendental (metaphysical) dimension in the processes of producing religious knowledge. The study explores how AI can be reinterpreted in line with Islam’s ontological, moral, and human-centered values and discusses how unique models can be developed accordingly. The research examines the effects of AI on the production of religious knowledge by considering its background operating with secular positivist and transhumanist perspectives and it addresses the opportunities/challenges related to this with new perspectives and suggestions. In this context, the neglect of the metaphysical dimension by AI in producing religious knowledge, its construction upon a secular perspective, and its shortcomings in contextual analyses are discussed. Furthermore, the cultural hegemony reflected in the use of AI as a tool within the colonial power matrix is critically evaluated through the lens of the literature, addressing the possibility of producing religious knowledge from multiple dimensions. The study emphasizes the necessity for Muslim societies to develop indigenous knowledge systems harmonized with their unique cultural frameworks and provides recommendations on the foundational elements for such an endeavor. This analysis aims to explore ways AI can contribute to the prosperity of humanity and the establishment of justice. Methodologically, the study adopts qualitative research techniques, analyzing the epistemological and ontological foundations of AI within the secular positivist paradigm through a literature review. The potential of AI in producing religious knowledge is examined comparatively, considering traditional reasoning methods in Islamic thought, such as qıyās, istihsān, and istiqrā’, alongside modern algorithmic approaches. Additionally, the potential opportunities AI may offer and the risks it may pose in the production of religious knowledge are evaluated based on evidence from the literature. The findings indicate that AI is historically and philosophically rooted in secular paradigms and is designed, within transhumanist approaches, as a technology that compels humanity to transcend biological and cognitive limitations. It is utilized as a tool of cultural hegemony and operates under these motivations in the processes of producing religious knowledge. The hegemonic impacts of AI in knowledge production are discussed within the context of Aníbal Quijano and Walter Mignolo’s “colonial power matrix” framework, analyzing its role as an instrument of colonial spatiality. Furthermore, modern technologies are evaluated through examples in the literature as factors that can lead to the decentralization, decontextualization, and loss of the authentic character of religious knowledge. Other findings reveal that AI has inherent limitations in the production of religious knowledge, as it tends to prioritize secular and materialist perspectives despite the presence of metaphysical principles in scientific knowledge. In contrast, integrating classical methods with modern technology -through the synthesis of traditional Islamic knowledge production methodologies and AI reasoning techniques- offers a new perspective for producing religious knowledge. Additionally, the necessity to redesign AI in accordance with Islam’s moral and human-centered values is emphasized to preserve and transmit the unique character of religious knowledge. The study concludes that Muslim societies must establish indigenous technological infrastructures to structure AI on the principles of accessibility, justice, and inclusivity.

Keywords

Islamic Law, Artificial Intelligence, Religious Knowledge, Epistemology, Islamic Thought

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

References

• Adams, Rachel. “Can Artificial Intelligence Be Decolonized?” Interdisciplinary Science Reviews 46/1-2 (2021), 176-197. https://doi.org/10.1080/03080188.2020.1840225
• Akbay, Yunus Emre (ed.) at all. İslam Düşüncesinde Temel Kavramlar: Vahiy, İlham, Keşf, Sezgi, Firâset ve Rüya. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Al-Attas, Syed Muhammad Naquib. Islam and Secularism. Kuala Lumpur: ISTAC, 1993.
• Aslan, Adnan. “Geleneksel Ekolün Modernizm Eleştirisi ve İslâm Düşüncesindeki Yansımaları”. İslâm ve Modernleşme. 25–40. İstanbul: İSAM / İslam Araştırmaları Merkezi, 1997.
• Avila, R. “Against Digital Colonialism”. Platforming Equality: Policy Challenges for the Digital Economy. ed. J. Muldoon - W. Stronge. Autonomy, 2020.
• Barbour, Ian G. Bilim ve Din: Çatışma-Ayrışma-Uzlaşma. trans. Nebi Mehdi- Mübariz Camal. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Batak, Kemal. Naturalizm Çıkmazı:Dennett’ten Dawkins’e Yeni Ateizm’in Felsefi Temelleri ve Teistik Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Bechmann, Anja- Bowker, Geoffrey C. “Unsupervised by Any Other Name: Hidden Layers of Knowledge Production in Artificial Intelligence on Social Media”. Big Data & Society 6/1 (2019), Online. https://doi.org/10.1177/2053951718819569
• Birhane, Abeba. “Algorithmic Colonization of Africa”. SCRIPTed 17/2 (2020), 389-409. https://doi.org/10.2966/scrip.170220.389
• Birhane, Abeba. “Algorithmic Injustice: A Relational Ethics Approach”. Patterns 2/2 (2021), 1-9. https://doi.org/10.1016/j.patter.2021.100205
• Bunnin, Nicholas- Yu, Jiyuan. “Naturalism”. The Blackwell Dictionary of Western Philosophy. 458. Malden: Blackwell, 2004.
• Buolamwini, Joy- Gebru, Timnit. “Gender Shades: Intersectional Accuracy Disparities in Commercial Gender Classification”. Proceedings of Machine Learning Research. 81/77-91. New York: PMLR, 2018.
• Buranyi, Stephen. “Rise of the Racist Robots–How AI Is Learning All Our Worst Impulses”. The Guardian, Access Date 21.12.2024. https://www.theguardian.com/inequality/2017/aug/08/rise-of-the-racist-robots-how-ai-is-learning-all-our-worst-impulses
• Campbell, Heidi A. “Framing the Human-Technology Relationship: How Religious Digital Creatives Engage Posthuman Narratives”. Social Compass 63/3 (2016), 302-318. https://doi.org/10.1177/0037768616652328
• Canan, Sinan. İFA: İnsanın Fabrika Ayarları 3. Kitap / Sınırları Aşmak. İstanbul: Tuti Kitap, 2020.
• CDDO. Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi 2021-2025. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı & CDDO, Ağustos 2021. Access Date 01.01.2025. https://www.cbddo.gov.tr/UYZS
• Cevizci, Ahmet. Büyük Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• Chakravartty, Anjan. “Bilim Felsefeleri ve Bilimler Arasında Metafizik”. trans. S. Ertan Tağman. Dört Öge 11 (2017), 183-199.
• Chaudhary, Yaqub. “Islam and Artificial Intelligence”. The Cambridge companion to religion and artificial intelligence. ed. Beth Singler- Fraser N. Watts. 109-129. Cambridge companions to religion. Cambridge: Cambridge University Press, 2024.
• Cihannüma. Yapay Zekâ ve İnsanlığın Geleceği: Fırsatlar ve Tehditler. Sonuç Raporu. Ankara: Cihannüma Yayınları, 2024.
• Cushing, James T. Fizikte Felsefi Kavramlar. trans. Özgür Sarıoğlu. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Çakır, Furkan. “Yapay Zekâ ve Hadis”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2023), 109-131.
• Dağ, Ahmet. İnsansız Dünya Transhümanizm. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2020.
• Dağ, Ahmet. “Posthuman Çağ ve Posthumana Geçiş Aracı Olarak: Transhumanizm ve Transhuman”. Yapay Zekâ, Transhümanizm, Posthümanizm ve Din Uluslararası Sempozyumu Özet ve Tam Bildiriler Kitabı. ed. Muhammet Kızılgeçit vd. 17-23. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Dağ, Ahmet. Transhümanizm: İnsanın ve Dünyanın Dönüşümü. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• Drees, Willem B. “Religion in an Age of Technology”. Zygon® 37/3 (2002), 597-604. https://doi.org/10.1111/1467-9744.00439
• Duyar, Zeynep. “Yapay Zekanın Türkçesini Geliştirecek ve Türk gibi Düşünmesini Sağlayacak Dil Modeli Geliyor”, Anadolu Ajansı, Access Date 12.01.2025. https://www.aa.com.tr/tr/dosya-haber/yapay-zekanin-turkcesini-gelistirecek-ve-turk-gibi-dusunmesini-saglayacak-dil-modeli-geliyor/3188401
• Ekinci, Fatma. “Sanallaş(tırıl)ma Sürecinde Dini Bilginin Hakikat Problemi”. Medya ve Din Tartışmaları Sempozyum Bildirileri. ed. Mete Çamdereli vd. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, 2016.
• Görgün, Tahsin. “Batı Medeniyeti İçerisinde İslâmî İlimler Mümkün müdür? Modern Dönemde Dinî İlimlerin Temel Meselelerine Temelli Bir Bakış”. Modern Dönemde Dinî İlimlerin Temel Meseleleri (İlmî Toplantı). ed. Tahsin Görgün vd. 11-30. İstanbul: İsam, 2007.
• Görgün, Tahsin vd. (ed.). Modern Dönemde Dini İlimlerin Temel Meseleleri. İstanbul: İsam, 2007.
• Grace, Katja vd. “When Will AI Exceed Human Performance? Evidence from AI Experts”. arXiv, 1-21. https://doi.org/10.48550/ARXIV.1705.08807
• Haught, John F. Science and Religion: From Conflict to Conversation. New York: Paulist Press, 1995.
• Kızılgeçit, Muhammet vd. (ed.) at all. Yapay Zekâ, Transhümanizm, Posthümanizm ve Din Uluslararası Sempozyumu Özet Bildirileri Kitabı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kızılgeçit, Muhammet vd. (ed.) at all. Yapay Zekâ, Transhümanizm ve Din. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Kocabaş, Şakir. “Yapay Zeka ve Bilim Felsefesi”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 36 (2014), 9-22.
• Köse, Utku. “Are We Safe Enough in the Future of Artificial Intelligence? A Discussion on Machine Ethics and Artificial Intelligence Safety”. Brain-Broad Research in Artificial Intelligence And Neuroscience 9/2 (2018), 184-197.
• Leung, King-Ho. “The Picture of Artificial Intelligence and the Secularization of Thought”. Political Theology 20/6 (2019), 457-471. https://doi.org/10.1080/1462317X.2019.1605725
• McPherson, Thomas. “Positivism and Religion”. Philosophy and Phenomenological Research 14/3 (1954), 319-331. https://doi.org/10.2307/2104104
• Mitchell, Tom M. Machine Learning. New York: McGraw-Hill Education, 1st edition., 1997.
• Muldoon, James- Wu, Boxi A. “Artificial Intelligence in the Colonial Matrix of Power”. Philosophy & Technology 36/4 (15 Aralık 2023), 80. https://doi.org/10.1007/s13347-023-00687-8
• Muldoon, James- Wu, Boxi A. “Artificial Intelligence in the Colonial Matrix of Power”. Philosophy & Technology 36/80 (2023), 1-24. https://doi.org/10.1007/s13347-023-00687-8
• Noble, Safiya Umoja. Algorithms of Oppression: How Search Engines Reinforce Racism. New York: NYU Press, 2018.
• Oeser, Erhard. “Bilimsel Evrenselcilik”. trans. Nejat Bozkurt. Felsefe Arkivi 25 (2013), 63-86.
• O’Neil, Cathy. Weapons of Math Destruction: How Big Data Increases Inequality and Threatens Democracy. New York: Crown, 2016.
• Pearl, Judea. Causality: Models, Reasoning and Inference. Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
• Polat, Ali̇ vd. “An Inquiry into the Application of Artificial Intelligence on Fatwa”. Digital Transformation in Islamic Finance: A Critical and Analytical View. ed. Yasushi Suzuki- Mohammad Dulal Miah. 274-285. London: Routledge, 2022.
• Rahim, Siti Rohaya Mat vd. “Artificial Intelligence, Smart Contract and Islamic Finance”. Asian Social Science 14/2 (2018), p145. https://doi.org/10.5539/ass.v14n2p145
• Reed, Randall. “A.I. in Religion, A.I. for Religion, A.I. and Religion: Towards a Theory of Religious Studies and Artificial Intelligence”. Religions 12/401 (2021), 1-16. https://doi.org/10.3390/rel12060401
• Reichenbach, Hans. Kuantum Mekaniğinin Felsefi Temelleri. trans. Deniz Ölçek. İstanbul: Alfa Yayınları, 2014.
• Russell, Colin A. “The Conflict of Science and Religion”. The History of Science and Religion in the Western Tradition. ed. Gary B. Ferngren. 11-17. London: Routledge, 2000.
• Russell, Stuart Jonathan- Norvig, Peter. Artificial Intelligence: A Modern Approach. Pearson, 2 nd., 2010.
• Shults, F. Leron- Wildman, Wesley J. “Simulating Religion”. The Cambridge companion to religion and artificial intelligence. ed. Beth Singler- Fraser N. Watts. 241-273. Cambridge companions to religion. Cambridge: Cambridge University Press, 2024.
• Singler, Beth. “An Introduction to Artificial Intelligence and Religion for the Religious Studies Scholar”. Implicit Religion 20/3 (2017), 215-231. https://doi.org/10.1558/imre.35901
• Singler, Beth- Fraser N. Watts (ed.). The Cambridge companion to religion and artificial intelligence. Cambridge: Cambridge University Press, 2024.
• Sahin, Osman- Çapçıoğlu, İhsan. “Toplumsal Gerçekliğin İnşasından ‘Büyük Veri’ye Bilginin Dönüştürücü Etkisi- İslami Araştırmalar Dergisi”. İslami Araştırmalar Dergisi 32/3 (2021), 684-696.
• Tağman, S. Ertan. “İslam Epistemolojisi Üzerine Bir İnceleme”. Dört Öge 6 (2014), 71-86. Thompson, Nicholas. “What is AI Bias? And How Can We Fix It?” Wired (blog) Access Date 15.01.2025. https://www.wired.com/story/what-is-ai-bias-and-how-can-we-fix-it/
• Turing, Alan. “Bilgiişlem Makineleri ve Zekâ”. çev. Füsun Doruker. Aklın Gözü: Benlik ve Ruh Üzerine Hayaller ve Düşünceler. ed. D. R. Hofstadter- D. C. Dennett. 59-72. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2005.
• Turing, Alan. “Computing Machinery and Intelligence”. Mind 59/236 (1950), 433-460.
• Ünal, Sevim. “İbadetlerle İlgili Fetvalar ve Yapay Zekâ Uygulamaları: Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 (2024), 161-192. https://doi.org/10.33415/daad.1580752
• Ünal, Yaşar. “Din ve Bilimin Buluşma Noktası: Yasalılık = The Meeting Point of Religion and Science: Legality”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) XXXII/2 (2021), 496-516.
• Yamaç, Muhammed- İşbilen, Nihal. “Religion Paradigm of Artificial Intelligence”. Ilahiyat Studies 15/2 (31 Aralık 2024), 233-253. https://doi.org/10.12730/is.1444746
• Yurtseven, Muhammet. “İslami Finans Alanında Yapay Zeka ile Tasarlanmış Fetva Uygulamaları: Robo Shariah ve Smart Müfti Örneği”. 81. Burdur: Burdur M.Akif Ersoy Üniversitesi, 2022.
• Yurtseven, Muhammet. “Şer’i Bilginin Epistemik Değeri Açısından Din ve İktisat İlişkisi”. Tevilat 4/1 (2023), 217-241. https://doi.org/10.53352/tevilat.1307553
• Zunger, Yonatan. “Machine Learning and the Problem of Bias”, Medium, Access Date 15.01.2025. https://medium.com/@yonatanzunger/machine-learning-and-the-problem-of-bias-c2b1e37e1db2