The Presence of Nationalism and the Absence of Religion in Sulaiman al-Issa's Children's Poetry

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 1141 - 1167, 15.09.2025

Ahmet Onur , Kutaıba Al Ibrahim

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1669529

Abstract

Arab poets began to show interest in children's literature in the modern era from the late nineteenth century onward. The most significant development, however, occurred in the second half of the twentieth century, when major poets regarded children as the foundation of the future and sought to contribute to their education. The poets' approaches to this subject varied according to their political affiliations, yet they consistently perceived in the child the promise of a bright future. Based on this, this research deals with the poetry of Sulaiman al-Issa (d. 2013), who began writing for children after he was nearly fifty years old, following the June 1967 setback, which was the reason for this transformation. The basis for choosing this topic was the great gap between the theme of the homeland and the theme of religion in his poetry. The poet al-Issa took the homeland as a central theme that defined his entire poetic identity in his poetry for both adults and children. He saw Arab nationalism as the path to a beautiful future if entrusted to children and raised accordingly. This research aims to highlight the absence of religious themes in al-Issa's poetry, at a time when nationalist themes clearly dominated his poetry. The research examined the most important themes in al-Issa's children's poetry, including: the homeland, education and upbringing, and aspects of nature. As for the subject of religion, he mentioned a few references related to it, but he did not attribute them to the Islamic religion, but rather saw them as fruits of Arab history and the achievements of the Arab nation to which he devoted his life. He was a nationalist poet who only sang of national glories, trying to transform every Islamic victory into a historical glory that he presents to children in a national context without linking it to religion. This is a strange contradiction in his poetry that he presented to children. There has been a union between Arabism and Islam throughout our history. There would have been no glory or sublime civilization for the Arabs without Islam. However, the poet Sulaiman al-Issa ignores our Islamic history, believing in the idea of Arabism rather than Islam, based on the partisan and political ideas he has been involved with since the beginning of his life. Thus, the poet has neglected both realistic and artistic honesty in what he presents to children. Examples of this include the fact that Palestine, in his poetry, is merely an occupied Arab land, unrelated to the Isra' (Night Journey) and lacking any Islamic symbolism with which he presents it to children. For him, the martyrdom of a martyr is not an act of obedience to God's command or a jihad for His sake, but rather an act of defending Arab land and its unity. When he educates children, he presents them with everything related to the homeland, but he teaches them nothing about their religion. When he mentions Islamic figures, he does not mention them because of their connection to Islamic history, but rather places them within Arab history alone, stripping them of any Islamic significance. The research relied on a descriptive and analytical approach by examining the poet's texts in "Diwan al-Atfal" (Children's Collection) and some of his other poems. The research also drew on a number of important sources in this literary field, including: "Children's Literature in the Contemporary World" and "Islamic Literature for Children," both by Ismail Abdel Fattah, and "Toward an Islamic School of Thought in Literature and Criticism" by Abdul Rahman al-Basha. Among the sources we have access to, we have not found a study that highlights the absence of religious themes in al-Issa's poetry. Therefore, this research's contribution to the field of literary studies is evident in its reference to this issue, its demonstration of it, and its comparison with the great interest in the topic of the homeland. The research reached a number of important conclusions, including that the homeland holds paramount importance in children's poetry, and that religion has never risen to the level of an independent theme in his poetry. This is due to the poet's partisan and political affiliation, which favors nationalism, distancing itself from religion. He even opposes it, viewing religious commitment as a form of religious reactionism and a fundamental threat to progressive progress. Thus, the poet failed to utilize religious themes to build the child's character in an authentic way rooted in his heritage. The national bond is insufficient to establish true belonging, which would not have existed without Islam, which liberated and united the Arabs. Thanks to Islam, they built the civilization celebrated by the poet Sulaiman al-Issa. Consequently, the poet lost the most important theme he could have utilized in building the child's character, a theme he had endeavored to cultivate throughout his poetic experience with children, which spanned nearly half a century.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Children , Sulaiman al-Issa , Religion , Islam , Nationalism , Arab World

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The authors acknowledge that they received no external funding in support of this research.

شعر الأطفال عند سليمان العيسى بين حضور القوميَّة وغياب الدِّين

Abstract

اهتمَّ الشُّعراء العرب في العصر الحديث بأدب الأطفال بدءًا من أواخر القرن التّاسع عشر، ثمّ كان التَّطوّر الأكبر في النّصف الثّاني من القرن العشرين، حيث تخصَّص فيه شعراء كبار فرأوا في الطّفل ثروة مستقبليّة عليهم المشاركة في تربيتها وتنشئتها، وقد تعدّدت توجُّهات الشّعراء في ذلك بحسب انتماءاتهم السّياسيّة، ومع ذلك فقد كانت ترى في الطّفل أمل المستقبل المشرق. فبناءً على ذلك فقد كان موضوع هذا البحث شعر سليمان العيسى (ت:2013م) الذي بدأ بالكتابة للأطفال بعد أن قارب الخمسين من عمره، وذلك إثر نكسة حزيران عام 1967م التي كانت سببًا في هذا التحوّل، وكان أساس اختيار هذا الموضوع هو الهُوّة الكبيرة بين موضوع الوطن وموضوع الدّين في شعره؛ إذ اتّخذ الشّاعر العيسى الوطن موضوعًا رئيسًا حدَّد هُويَّته الشّعريّة بأكملها في أشعار الكبار والصغار، حيث رأى في القوميّة العربيّة السبيلَ الذي يرسم مستقبلًا جميلًا إذا ما أودعه أمانةً لدى الأطفال وربّاهم عليه. ويهدف البحث إلى التنبيه على غياب الموضوعات الدينيّة في شعر العيسى في الوقت الذي طغت فيه الموضوعات القوميّة طغيانًا ظاهرًا في شعره. وقد وقف البحث عند أهمّ الموضوعات في شعر الأطفال عند العيسى، ومنها: الوطن، والتَّربية والتَّعليم، ومظاهر الطَّبيعة؛ فأمّا موضوع الدّين فقد ذكر إشارات قليلة تتعلَّق به، ولكنَّه لم ينسبها إلى الدين الإسلاميّ، وإنّما رآها من ثمرات التّاريخ العربيّ وإنجازات الوطن العربيّ الذي نذر عمره لموضوعه، فكان شاعرًا قوميًّا لا يتغنّى إلا بالأمجاد القوميّة، محاولًا تحويل كلّ نصر إسلاميّ إلى مجدٍ تاريخيّ يُقدّمه للأطفال في سياق قوميّ من دون ربطه بالدين، وهذا تناقض عجيب في شعره الذي قدّمه للأطفال؛ إذ ثمّة اتحاد بين العروبة والإسلام خلال تاريخنا، فلم يكن ثمّة مجدٌ وحضارةٌ ساميةٌ للعرب لولا الإسلام، ولكنّ الشاعر سليمان العيسى يضرب صَفْحًا عن تاريخنا الإسلاميّ مؤمنًا بفكرة العروبة لا الإسلاميّة، انطلاقًا من أفكاره الحزبيّة والسياسيّة التي انخرط فيها منذ بداية حياته، وبذلك فقد جانب الشاعر الصدق الواقعيّ والفنّيّ على السّواء فيما قدَّم للأطفال، ومن أمثلة ذلك أنَّ فلسطين في شعره هي مجرّد أرض عربيّة محتلّة، وليس لها علاقة بالإسراء، ولا تحمل أيّ رمزيّة إسلاميّة يُقدّمها بها للأطفال؛ واستشهاد الشهيد لا يكون عنده امتثالًا لأمر الله أو جهادًا في سبيله، وإنّما هو في سبيل الدفاع عن الأرض العربيّة ووحدتها؛ وحينما يُعلّم الأطفال يُقدّم لهم كلّ ما يتعلّق بالوطن، ولكنّه لا يُعلّمهم شيئًا من أمور دينهم؛ وهو عندما يذكر شخصيّات إسلاميّة فإنّه لا يذكرها بسبب ارتباطها بالتَّاريخ الإسلاميّ، وإنّما يسلكها ضمن التاريخ العربيّ فحسب، سالبًا منها كلّ اعتبار إسلاميّ. وقد اعتمد البحث على المنهج الوصفيّ التحليليّ من خلال دراسة نصوص الشاعر في "ديوان الأطفال" وبعض أشعاره الأخرى. واستفاد البحث من عدد من المصادر المهمّة في هذا الحقل الأدبيّ، ومنها: (أدب الأطفال في العالم المعاصر) و(الأدب الإسلاميّ للأطفال)، وكلاهما لإسماعيل عبد الفتاح، و(نحو مذهب إسلاميّ في الأدب والنقد) لعبد الرحمن الباشا، ولم نعثر فيما وصلنا إليه من المصادر على دراسة نبّهت على غياب الموضوعات الدينيّة في شعر العيسى، ولذلك تتجلّى مساهمة هذه البحث في حقل الدراسات الأدبيّة في الإشارة إلى هذه القضيّة، والتدليل عليها، ومقارنتها مع الاهتمام الكبير بموضوع الوطن. وقد توصّل البحث إلى جملة من النَّتائج المهمَّة، ومنها أنَّ للوطن المكانة الأُولى في موضوعات شعر الأطفال وأنَّ الدين لم يَرْقَ في شعره ليُشكّل موضوعًا مستقلًّا ألبتة، وذلك بسبب انتماء الشاعر الحزبيّ والسياسيّ الذي يميل إلى القوميّة مبتعدًا عن الدين، بل معارضًا له وجاعلًا الالتزام الدينيّ رجعيّة دينيّة وخطرًا رئيسًا يُهدِّد الانطلاقة التَّقدميَّة، وبذلك لم يستفد الشَّاعر من الموضوعات الدينيَّة في سبيل بناء شخصيَّة الطِّفل على نحو أصيل متجذِّر في تراثه؛ إذ إنَّ الرّابطة القوميَّة لا تكفي لترسيخ الانتماء الحقيقيّ الَّذي لم يكن لولا الإسلامُ الَّذي حرَّر العرب ووحَّدَهم، فبنوا بفضله حضارتهم الَّتي يتغنّى بها الشّاعر سليمان العيسى، ومن ثَمّ فقد خسر الشَّاعر أهمَّ موضوع كان بإمكانه الاستفادة منه في بناء شخصيَّة الطِّفل الَّتي حاول بناءها طوال تجربته الشِّعريَّة مع الأطفال والَّتي امتدَّت حوالي نصف قرن.

Keywords

شعر الأطفال , سليمان العيسى , القومية , الدين , الإسلام , اللغة العربية وآدابها , الوطن العربي

Ethical Statement

يُقر بالامتثال للمبادئ العلمية والأخلاقية أثناء إعداد هذه الدراسة، وبالإشارة إلى جميع الأعمال المستخدمة في قائمة المراجع.

Supporting Institution

لم يتم استخدام أي تمويل خارجي لدعم هذا البحث.

Süleyman El-İsa'nın Çocuk Şiirinde Milliyetçiliğin Varlığı ve Dinin Yokluğu

Abstract

Çağdaş Arap şairleri 19. yüzyılın sonlarından itibaren çocuk edebiyatına ilgi duymaya başlamışlardır. En büyük gelişme ise yirminci yüzyılın ikinci yarısında, büyük şairlerin bu konuda uzmanlaşıp, çocuğu, yetiştirilmesi ve eğitilmesinde rol almaları gereken gelecekteki bir hazine olarak görmeleriyle gerçekleşti. Şairlerin bu konudaki yönelimleri siyasal bağlılıklarına göre farklılık göstermektedir. Ama çocukta parlak bir geleceğin umudunu görüyorlardı. Bu araştırmada, 1967 Haziran’ındaki gerilemenin ardından, henüz ellili yaşlarına yaklaşmışken çocuklar için şiir yazmaya başlayan Süleyman el-İsa’nın şiirleri ele alınmıştır. Bu konunun seçilmesinin temelinde şiirlerinde vatan teması ile din teması arasındaki büyük uçurum yatmaktadır. Şair El-İsa, hem yetişkinlerin hem de çocukların şiirlerinde vatanı tüm şiirsel kimliğini tanımlayan ana tema olarak ele almış, Arap milliyetçiliğinde çocuklara emanet edilip, bu yolda yetiştirilirse güzel bir geleceğe uzanan yolu görmüştür. Araştırma, El-Essa'nın çocuk şiirlerindeki en önemli temalar üzerinde durdu: vatan, eğitim ve yetiştirme, doğanın çeşitli yönleri. Din konusuna gelince, bu konuyla ilgili birkaç referans zikretmiş, ancak bunları İslam dinine bağlamamış, bilakis bunları Arap tarihinin meyveleri ve hayatını adadığı Arap milletinin başarıları olarak görmüştür. O, sadece milli zaferlerden söz eden, her İslam zaferini, dinle hiçbir bağ kurmadan, milli bir bağlamda çocuklara sunduğu tarihi bir zafere dönüştürmeye çalışan milliyetçi bir şairdi. Bu, onun çocuklara sunduğu şiirindeki garip bir çelişkidir. Arapçılık ile İslamiyet arasında tarihimiz boyunca bir birliktelik vardır ve İslamiyet olmasaydı Araplar için ne bir ihtişam, ne de yüce bir medeniyet olurdu. Oysa şair Süleyman el-İsa, hayatının başlangıcından itibaren içinde bulunduğu tarafgir ve siyasi düşüncelere dayanarak İslamiyet'e değil, Arapçılık fikrine inanarak İslam tarihimize gözlerini yummuştur. Böylece şair, çocuklara sunduklarında hem gerçekçilikten hem de sanatsal dürüstlükten uzaklaşmıştır. Bunun örnekleri arasında, şiirinde Filistin'in yalnızca işgal edilmiş bir Arap toprağı olduğu, Gece Yolculuğu'yla hiçbir bağlantısının olmadığı ve çocuklara sunduğu İslami sembolizmlerden hiçbirinin bulunmadığı yer alır. Şehidin şehadeti, Allah'ın emrine uymak veya O'nun yolunda cihad etmek için değil, Arap coğrafyasının savunulması ve birliğinin sağlanması içindir. Çocuklara ders verirken vatanla ilgili her şeyi öğretiyor ama dinleriyle ilgili hiçbir şey öğretmiyor. İslami şahsiyetlerden bahsederken, bunları İslam tarihiyle olan bağlantıları nedeniyle değil, sadece Arap tarihi içinde ele alarak, onları her türlü İslami değerlendirmeden uzak tutmaktadır. Araştırmada şairin “Divânu’l-Atfal” ve diğer bazı şiirlerindeki metinler incelenerek betimsel-analitik yaklaşım benimsenmiştir. Araştırmanın en önemli sonuçlarından biri, vatanın çocuk şiirlerinin konuları arasında ilk sırada yer alması ve şairin milliyetçiliğe yönelen, dinden uzak duran, aksine ona karşı çıkan, dinsel bağlılığı dinsel bir tepki ve ilerici çıkışı tehdit eden temel bir tehlike olarak gören taraflı ve siyasal bir bağlılığa sahip olması nedeniyle dinin şiirlerinde müstakil bir konu olarak yer almamasıdır. Dolayısıyla şair, çocuğun kişiliğinin otantik bir biçimde, kendi kültürel mirasına dayanarak inşa edilmesinde dinî konulardan yararlanmamıştır. İslam olmadan var olamayacak olan gerçek aidiyeti oluşturmak için ulusal bağ yeterli değildir. İslam, Arapları özgürleştirmiş ve birleştirmiş, onların medeniyetlerini inşa etmelerini sağlamıştır; şair Süleyman el-İsa da bu medeniyeti şiirinde anlatmıştır. Dolayısıyla şair, yaklaşık yarım yüzyıl süren şiir deneyimi boyunca çocuklarla birlikte kurmaya çalıştığı, çocuğun karakterini inşa etmede yararlanabileceği en önemli konuyu kaybetmiştir.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı , Çocuk Şiiri , Süleyman el-İsa , Din , İslam , Milliyetçilik , Arap Dünyası

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Abdulfettah, İsmail. Edebu'l-Atfal fi'l-‛Alem el-Mu‛âsir. Kahire: Mektebetu'd-Dari'l-‛Arabiyye li'l-Kitab, 1420/2000.
• Abdulfettah Abdulkafi, İsmail. Eledebu'l-İslami li'l-Atfâl. Kahire: Daru'l-Fikr el-‛Arabi, 1418/1997.
• Abyad, Meleke. “Et-Turas fi Sumalat Süleyman el-‛İsa”. Mecelletu'l-Ma‛rife 572 (Mayıs 2011), 343-354.
• Abyad, Meleke. “Süleyman el-‛İsa ve'l-‛Urûbe”. Mecelletu Macma‛u'l-Lüğati'l-‛Arabiyye bi Dımaşk 83/4 (Ekim 2008), 919-934.
• Bâşâ, Abdurrahman Re'fet. Nahve Mezheb İslami fi'l-Edeb ve'n-Nakd. Kaddeme lehu: Şeyh Ebu Hasan en-Nedevi. Kahire: Daru'l-Edeb el-İslami, 5. Basım, 1425/2004
• Beşşûr, Neclâ'. Edebu'l-Atfâl el-Arab. Beyrut: Merkezu Dirâsâti'l-Vehdeti'l-Arabiyye, 2012.
• Cuheni, Mani‛ bin Hammad (İşraf ve Tahtit ve Muraca‛a). El-Mevsû‛a el-Muyessere fi'l-Edyân ve'l-Mezâhib ve'l-Ehzâb el-Mu‛âsıra. Riyad: Daru'n-Nedve el-‛Alemiyye, 4. Basım, 1420h.
• Dâvûd, Enes. Edebu'l-Atfâl. Kahire: Dâru'l-Ma‛ârif, 1993.
• Dib, Kemal. Tarihu Suriye el-Mu‛asir Mine'l-İntidab el-Faransi İla Sayf 2011. Beyrut: Daru'n-Nahar, 2. Basım, 2012.
• Diyâb, Miftâh Muhammed. Mukaddimetun fî Sekâfeti ve Edebi'l-Atfâl. Kahire: ed-Dâru'd-Devliyye li'n-Neşr ve't-Tevzî‛, 1995.
• Ebû Heyf, Abdullah. “Tecribetu Süleyman el-‛İsa fi's-Tilhâmi't-Turâsi'l-Arabî li'l-Atfâl”. Mecelletu'l-Âdâb 1-3 (Ocak-Mart 1984), 140-147. https://al-adab.com/volume/1984-v.32/01-03.
• Ebu'r-Riza, Sa‛d. En-Nassu'l-Edebî li'l-Atfâl. Ammân: Dâru'l-Beşîr, 1414/1993.
• Ernâ'ût, Abdüllatif. Eş-Şâ‛iru Süleyman el-‛İsa ve Mesîretuhu'Şi‛riyyeti ve'l-İbdâ‛iyye. Dımaşk: Vizâretu's-Sekâfe, 2021.
• Hakim en-Neysabûri, Ebu Abdullah. El-Mustedrek ‛ala Sahihayn. Beyrut: Daru'l-Ma‛rife, 2. Basım, 1427/2006.
• Harbî, Nûre. El-İtticâhu'l-İslâmî fî Şi‛ri't-Tufûleti fi'l-Edebi's-Su‛ûdî. Riyâd: Câmi‛etu el-İmam Muhammed b. Su‛ûd el-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1432h.
• Şantî, Muhammed Sâlih. Fî Edebi'l-Atfâl. Hâ'il-Suudi Arabistan: Dâru'l-Endelus, 1416/1996.
• ‛İsâ, Süleyman. “Huviyyeti'ş-Şi‛riyye”. Mecelletu Macma‛u'l-Lüğati'l-‛Arabiyye bi Dımaşk 84/3 (Temmuz 2009), 803-814.
• ‛İsâ, Süleyman. Divanu'l-Atfâl. Dımaşk-Beyrut: Daru'l-Fikr ve Daru'l-Fikr el-Mu‛asir, 1419/1999.
• ‛İsâ, Süleyman. El-E‛mâlu'Şi‛riyye. Beyrut: el-Mu'essesetu'l-‛Arabiyye li'd-Dirasat ve'n-Neşr, 1995.
• ‛İsâ, Süleyman. Enâ ve'l-Asdikâ'î. Dımaşk: Vizaretu's-Sakafe, el-Hey'e el-‛Amme li'l-Kitab, 2010.
• ‛İsâ, Süleyman. Evrâkun Min Hayâtî. Nakaletha İla el-Faransiyye: Meleke Abyad. Dımaşk: Vizaretu's-Sekâfe, 2003.
• Kitabul'Kıra'e. Es-Saffu'r-Rabi‛ el-İbtida'i, el-Cuz' el-Evvel. Dımaşk: Vizaretu't-Terbiye, 1411/1990.
• Macma‛ el-Lüğati'l-‛Arabiyye bi Dımaşk. “El-Ustâz Süleyman el-‛İsa”. Erişim tarihi 05 Mart 2025. https://cutt.us/v3ojr
• Safadî, Beyân. “Tecribetu Şi‛ri'l-Atfâl fî Suriye”. Mecelletu'l-Ma‛rife 521 (Şubat 2007), 316-332.
• Sâmiye, Bû ‛Acâce. "Şi‛ru'l-Atfâli ‛İnde Süleyman el-‛İsa". Mecelletu'l-Mahber 5 (Mart 2009), 155-174.
• Şevki, Ahmed. Eş-Şevkiiyat. Beyrut: Daru'l-‛Avde, 1988.
• Zalat, Ahmed. Edebu'l-Atfâl Beyne Ahmed Şevki ve Osman Celal. El-Mansure: Daru'n-Neşr li'l-Cami‛at el-Mısriyye ve Mektebetu'l-Vefa', 1415/1994.