Taberî ve Tabersî’de Nisâ Sûresi 24. Âyetin Yorumu Üzerinden Mut‘a ve Değerlendirmesi

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 875 - 897, 15.09.2025

Sabahattin Gümüş

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1669549

Abstract

Mut‘a veya mut‘a nikâhı, İslam’ın erken dönemlerinde süreli karı koca ilişkisi yaşamak üzere yapılan bir anlaşmanın adıdır. Bunun neshedilip edilmediği konusunda Ehl-i Sünnet ve Şîa’nın Ca‘feriyye (İmâmiyye/İsnâaşeriyye) kolu arasında ihtilaf bulunmaktadır. Sünnîler, mut‘anın sonradan neshedildiğini savunurken, Ca‘ferîler bunun kıyamete kadar geçerli bir evlilik türü olduğunu kabul etmektedir. Her iki mezhep de görüşlerini rivâyetlerle desteklemektedir. Sünnî rivâyetlerde, cihad esnasında sahâbeye geçici izin verildiği öne çıkarken, Şiî-İmâmî rivâyetlerde mut‘anın teşvik edildiği ve bunu yapmak isteyenlere çeşitli kolaylıklar tanındığı görülmektedir. Ayrıca Nisâ sûresi 24. âyetinin mut‘aya delâlet edip etmediği de bu mezhepler arasında önemli bir tartışma konusudur. Bu çalışma, Sünnî müfessir Muhammed b. Cerîr et-Taberî (ö. 310/923) ile Şiî-İmâmî müfessir Emînüddîn et-Tabersî’nin (ö. 548/1154) ilgili âyetin mut‘aya delâlet edip etmediğine dair yorumlarını karşılaştırmalı bir yöntemle ayrıntılı analiz etmeyi ve değerlendirmeyi hedeflemektedir. Âyetin konuyla ilgili ve önceki çalışmalarda ihmal edilen yönünü öne çıkarmayı da amaçlamaktadır. Kur’an’ın bütünlük perspektifi göz önünde bulundurularak, bu âyetteki vurgulanması gereken kelimelerin, etimolojik ve i‘câzî boyutları derinlemesine ele alınması ile âyete eklenen aşağıda gelecek olan ifadenin bir kıraat farkı olmadığının savunulması, bu çalışmanın odaklandığı ihmal edilmiş bazı hususlardır. İnceleme, Taberî’nin Câmi‘u’l-beyân ve Tabersî’nin Mecma‘u’l-beyân adlı tefsir eserleriyle sınırlandırılmıştır. Değerlendirmede ilgili âyetin sürekli evliliği mi yoksa mut‘ayı mı ifade ettiğini belirlemek amacıyla, âyetin Kur’an’daki mehir konusu ekseninde ayrıntılı bir şekilde incelenmesi gerektiğine vurgu yapılmıştır. Ayrıca Kur’an’ın i‘câzı doğrultusunda âyette kullanılan kelimelerin anlam incelikleri ve bağlamsal hassasiyetin dikkate alınmasının önemi özellikle vurgulanmıştır. Bu iki noktadan hareketle, âyetin sürekli evliliği ifade ettiğinin açık bir şekilde anlaşılabilir olduğu tespit edilmiştir. Buna göre Kur’an’da mehrin evlilik bağının bir gereği ve kadının meşru bir hakkı olmasına farklı âyetlerde işaret edilmiştir. Bu bağlamda, Bakara sûresinin 229, 236 ve 237. âyetleri, Nisâ sûresinin 4, 20 ve 25. âyetleri, Mâide sûresinin 5. âyeti ve Mümtehine sûresinin 10. âyeti konuyla ilişkili olarak zikredilebilir. Kur’an’ın anlatım üslubunun önemli bir özelliği olan anlamların tekrarı göz önüne alındığında, mut‘aya delil teşkil ettiği iddia edilen söz konusu âyetin, mehir ve evlilik bağlamında ele alınan bu âyetler ile aynı kategoride değerlendirilmesinin daha tutarlı bir yaklaşım olacağı anlaşılmıştır. Dolayısıyla söz konusu âyette mut‘aya doğrudan veya dolaylı bir atıf bulunduğunu ileri sürmek, Kur’an’ın genel bağlamı ve anlatım yöntemleri açısından isabetli bir çıkarım olarak görünmemektedir. Kur’an’ın söz diziminde kelimeler, bağlama en uygun şekilde yerleştirilmiş olup, bu özellik onun i‘câz yönünün belirgin bir niteliğidir. Nisâ sûresi 24. âyetinde geçen اسْتَمْتَعْتُمْ fiili ve أُجور kelimesinin dikkatle seçildiği görülmektedir. اسْتَمْتَعْتُمْ, evlilik yoluyla uzun süreli bir faydalanma sürecine, أُجور ise bu sürecin doğal sonucu olarak mehrin verilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Aynı şekilde فَرِيضَة kelimesi Bakara sûresi 236-237. âyetlerinde, mehrin belirlenmiş olmasını vurgulamak için kullanılırken Nisâ sûresi 4. âyette geçen صَدُقات kelimesi, mehrin güçlü bir hak olduğunu ve eksiksiz verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu kelimelerin bağlama uygun seçilmesi, mehir konusunun tutarlı bir sistem içinde ele alındığını göstermektedir. Yapılan etimolojik tahlil, Kur’an’daki dil inceliklerinin âyetin sürekli evliliğe delâlet ettiğini desteklediği yönde bir delil sunmaktadır. Bu bağlamda, ilgili âyete ek olarak getirilen إلى أجل مسمى ifadesinin ise bazı sahâbîlerin şahsî mushaflarına tefsir amacıyla eklendiği, ancak sonraki nesillerin bunu kıraat farklılığı olarak değerlendirdiği sonucuna varılmıştır.

Keywords

Tefsir , Taberî , Tabersî , Câmi‘u’l-Beyân , Mecma‘u’l-Beyân

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Mut‘ah and Its Evaluation Through the Interpretation of Surah An-Nisa, Verse 24 in Taberî and Tabersî

Abstract

Mut‘ah, or nikāh al-mutʻah, refers to an agreement established in the early period of Islam to form a temporary marital relationship. A dispute exists between Ahl al-Sunnah and the Jaʻfarīyah (al-Imāmīyah/al-Ithnā ʻasharīyah) branch of Shīʻah regarding whether this practice was abrogated. While the ʻulamāʼ al-Sunnah argue that mut‘ah was later abrogated, the Jaʻfarī scholars accept that it remains a valid form of marriage until the Day of Judgment. Both sects support their views with narrative literature. Sunnī narrations emphasize that temporary permission was granted to the companions during jihād, whereas Shīʻī-Imāmī narrations portray mutʻah as encouraged, with various concessions provided for those wishing to engage in it. A central point of debate is whether verse 24 of sūrat al-Nisāʼ indicates mutʻah. This study aims to analyze and evaluate the interpretations of this verse by the Sunnī commentator Ibn Jarīr al-Tabarī (d. 310/923) and the Shīʻī-Imāmī commentator Amīn al-Dīn al-Tabarsī (d. 548/1154). In addition, it aims to highlight an aspect of the verse that has been largely overlooked in previous studies. Some of the previously overlooked issues this study addresses include a thorough examination—within the framework of the Qurʼān’s textual integrity—of the terms in this verse that warrant emphasis, with respect to their etymological and iʻjāz dimensions, as well as the argument that the subsequently appended phrase does not constitute a variant reading but rather reflects the text’s internal coherence. The study is limited to Tabarī’s Jāmiʻ al-bayān and Tabarsī’s Majmaʻ al-bayān. In the evaluation, it was emphasized that in order to determine whether the verse refers to permanent marriage or mutʻah, the verse should be examined in detail in the context of the issue of al-mahr in the Qurʼān. Particular emphasis is placed on considering the semantic nuances and contextual sensitivities of the words used in the verse, in accordance with the Qurʼān’s iʻjāz. Based on these considerations, the analysis concludes that the verse clearly signifies a permanent marriage. The Qurʼān consistently refers to al-mahr as both a requisite for the marital bond and a legitimate right of the wife. This is demonstrated in various passages, including verses 229, 236, and 237 of sūrat al-Baqarah; verses 4, 20, and 25 of sūrat al-Nisāʼ; verse 5 of sūrat al-Māʼidah; and verse 10 of sūrat al-Mumtaḥinah. Given the Qurʼān’s distinctive narrative style, marked by the repetition of meanings, it is more consistent to view the verse in question as belonging to the same category as these passages on al-mahr and marital bonds rather than as evidence for mutʻah. In the syntax of the Qur'ān, words are placed in the most appropriate way for the context, and this feature is a distinctive characteristic of its iʻjāz aspect. For example, the verb اسْتَمْتَعْتُمْ in verse 24 of sūrat al-Nisāʼ refers to a long-term benefit derived through marriage, while the term أُجور indicates that al-mahr should naturally be provided. Similarly, the use of فَرِيضَة in verses 236–237 of sūrat al-Baqarah and the term صَدُقات in verse 4 of sūrat al-Nisāʼ emphasise that al-mahr is required. The contextual selection of these words shows that the issue of al-mahr is dealt with in a coherent system. The etymological analysis provides evidence that the linguistic details of the Qur'an support the verse's reference to permanent marriage. In this regard, it is concluded that the phrase إلى أجل مسمى, which was added to the verse, was added to the personal muṣḥafs of some of the Companions for the purpose of tafsīr, but later generations considered it as a difference of qirāʼat.

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut vd. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1421.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. Dımaşk: Dârü’l-Yemâme, 5. Basım, 1993.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-lüga. thk. Ahmed Abdulgafûr ‘Attâr. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1388.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. el-Hüseyn. Men lâ yahdürühü’l-fakîh. thk. Hasan el-Mûsevî el-Harsân. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1395.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan. el-İstibsâr fîmâ ühtülife mine’l-ahbâr. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, 2005.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan. Tehzîbü’l-ahkâm fî şerhi’l-Mukni‘a. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1385.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sami b. Muhammed es-Selame. Dâru Tîbe, 2. Basım, 1999.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-lüga. thk. Muhammed Harun Abdüsselam. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• Ensari, Abdurrahman. “Sünnî ve Şiî Tefsirlerde Nisâ: 4/24. Ayetin Yorumu Bağlamında Mut’a Nikahı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/18 (Mart 2017), 113-137. http://ktp.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=tr&midno=104610000&tarama=S%C3%BCnni+ve+%C5%9Eii+Tefsirlerde+Nisa+
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed İvaz Mur‘ib. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmarrâî. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed Yakub. el-Kâmûsü’l-Muhît. thk. Muhammed Naîm ‘Araksûsî. Beyrut: Müessesetür-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Hâirî, Şehlâ. el-Mut‘a: ez-Zevâcü’l-müekkat ‘inde’ş-Şî‘a hâletu İrân 1978-1982. çev. Fâdî Hammûd. Beyrut: Şeriketü’l-Matbû‘ât li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr, 12. Basım, 2007.
• Hür el-‘Âmilî, Muhammed b. el-Hasen b. Ali. Tafsîlü vesâili’ş-şîʿa ilâ tahsîli mesâili’ş-şerîʿa. Kum: Müessesetu Âli’l-Beyt li İhyâi’t-Türâs, 1414.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ahmed b. Ali. Fethü’l-bârî bi şerhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuad Abdülbâki. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1380.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi hayri’l-ʿibâd. thk. Şuayb el-Arnavut - Abdülkadir el-Arnavut. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1417.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî er-Rüveyfiʿî. Lisânu’l-ʿarab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali. Nevâsihü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Eşref Ali Melîbârî. Suudi Arabistan: ‘İmâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmî bi’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye, 2. Basım, ts.
• Kummî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsa. Kitâbü’n-nevâdir. Kum: Mektebetü’l-İmâm el-Mehdî, 1408.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb. Fürû‘u’l-kâfî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 2007.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. İbn Abdi’l-Maksud b. Abdirrahim. Beyrut, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Mu‘avvad - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbâki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1955.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1392.
• Öztürk, Mustafa. “Sünni ve Şii Kaynaklarda Mut‘a Nikâhı Tartışması”. İslâmiyât 8/3 [Ehl-i Sünnet Özel Sayısı] (2005), 95-120. http://ktpmakale.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=tr&midno=23977500&MakaleAdi2=+nikah%C4%B1+tart%C4%B1%C5%9Fmas%C4%B1&YazarAdiAra=Mustafa+%C3%96zt%C3%BCrk
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: ed-Dârü’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Zeynüddîn Muhammed Ebû Bekr. Muhtârü’s-sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1999.
• Şehid-i Sânî, Zeynüddîn b. Ali b. Ahmed el-Cübaî. Mesâlikü’l-efhâm ilâ tankîhi şerâi‘l-İslâm. Kum: Müessesetü’l-Meârifi’l-İslâmiyye, 1413.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed. Hülâsatü’l-îcâz. Beyrut: Dârü’l-Müfîd, 2. Basım, 1993.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Camiu‘l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmud Muhammed Şâkir. Kahire: Dârü’bni’l-Cevzî, 2008.
• Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. el-Hasan. Mecmau‘l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, 2006.
• Yayla, Mansur. “Modern Dönem Sünni ve Şiî Kaynaklarda Mut’a Nikâhı Tartışması -İbn Aşûr ve Tabâtabâî Örneği-”. Universal Journal of Theology (Dergi) 5/1 (2020), 77-119. http://ktp.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=tr&midno=144802500&tarama=Modern+D%C3%B6nem+S%C3%BCnni+ve+%C5%9Ei%C3%AE+Kaynaklarda+
• Yılmaz, Süleyman. “Sünnî Müfessirlere Göre Mut’a Nikâhı”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/11 (2017), 207-237. http://ktp.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=tr&midno=98302500&geldi=ara_mklilh&blm=sonucmklilh&navdil=tr&tarama=S%C3%BCleyman+Y%C4%B1lmaz&aratur=yazaradi
• Zebîdî, Muhammed Murtezâ. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. Kuveyt: Vizâretü’l-İrşâd ve’l-Enbâ’ fi’l-Kuveyt, 1965.
• Zemahşerî, Mahmud b. Amr. Esâsü’l-Belâga. thk. Muhammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.