Klasik Arap Şiirinde Serap Motifi

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 947 - 964, 15.09.2025

Muhammed Faruk Çakır

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1669602

Abstract

Herhangi bir dile ait edebî mirasın oluşumunda, o dili konuşan toplumları çevreleyen muhitin coğrafi ve iklimsel koşullarının belirleyici bir rol oynadığı bedihi bir hakikattir. İlmî çevrelerce de dillendirilen bu gerçeklik Arap şiirinde de net bir biçimde gözlemlenir. Özellikle Arap yarımadasının orta kısımlarına hâkim olan çöl koşullarının doğal bir neticesi olarak deve, at, su kuyuları, bulut ve yağmur özlemi, göçebelik gibi pek çok unsur Arap kasidesinde sıklıkla işlenen temalar arasında yerini almıştır. Çöle ait bu nevi karakteristiklerin Arap şiirindeki tezahürlerinin bedevilikten hadariliğe geçişte de sürdüğü dikkat çekmektedir. Nitekim yeni dönemde de çöl yaşamına atıfta bulunmak şairlerin vazgeçemediği bir uygulama olmuş; çöl hayatını hiç tecrübe etmemiş bir Arap şairi bile tevarüs ettiği lügavi ve edebi müktesebat saikiyle çöle ait tasvirlerde bulunma gereği duymuştur. Bu bağlamda Arap şiirinin teşekkül ve olgunlaşma dönemlerinde sıklıkla değerlendirilen sahra motiflerinden birisi de seraptır. Çöl ikliminin gizemli bir olgusu olan serap, algıyla gerçeklik arasındaki sınırı bulanıklaştıran yanıltıcı doğasıyla farklı bağlamlarda kullanılmaya uygun bir teşbih unsuru olarak görülmüş; böylece Arap şiirinde zengin bir metaforik çerçevede ele alınmıştır. Mesela gazel türünde sıklıkla sevgili ile ilişkilendirilmiş; âşığı oyalayan, ona vaatlerde bulunup bir türlü yerine getirmeyen, umut verdikten sonra hiçbir şey olmamış gibi çekip giden ve dolayısıyla ulaşılması asla mümkün olmayan maşukun bizzat kendisi yahut verdiği sözler seraba benzetilmiştir. Âşığın, hülyaları ile neticede karşılaştığı acı gerçeklik arasındaki derin uçurumu etkili bir şekilde tasvir etmek isteyen Arap şairlerinin bu fenomene başvurmuş olmaları son derece tabiî bir sanatsal yönelimdir. Çöl ikliminin Arap şiirine armağan ettiği bu etkili imge züht edebiyatı bağlamında da sıklıkla karşımıza çıkar. Zâhidâne beyitler söyleyen şairlerin insanın hayat serüveninde içine düştüğü yanılsama hali, hakikati bulmadaki acizliği, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı sık sık serap teşbihleri üzerinden dile getirilir. Öte yandan sosyal ilişkiler konusunda ciddi bir müktesebat sunan hikemi şiir geleneğinde de bu motife çokça atıf yapıldığı görülür. Bu geleneğin şiir erbabı, bir şahsı, karakteri ya da toplumun belli bir kesimini eleştirirken serabın güçlü sembolizmine başvurur. Onlar iki yüzlülük, hilekârlık, sözünde durmama gibi gayri ahlaki ve samimiyetsiz davranışları serap gibi yanıltıcı ve aldatıcı olarak görmüş, bundan dolayı özüyle sözü bir olmayan kişileri hicvederken serap benzetmesinin metaforik gücünden yararlanmışlardır. Bu çalışmada serap motifinin Cahiliyeden başlayıp modern dönem öncesine kadar uzanan geniş bir zaman aralığındaki kullanımı kapsamlı bir taramayla tespit edilen üç ana tema çerçevesinde incelenmektedir. Öte yandan, söz konusu motifin en yoğun biçimde Abbâsî dönemi şairleri tarafından kullanıldığı görülmüştür. Bu durum, söz konusu devirdeki sanatsal yükselişin serap gibi mazmun ve motiflere de yansımasının tabiî bir neticesi olarak okunabilir. Şunu da ifade etmek gerekir ki serap motifinin teşbih ve istiare sanatlarında vazgeçilmez bir öğe hâline gelmesi, zamanla bir klişeleşme problemini de beraberinde getirmiştir. Bu noktadan hareketle betimleyici bir yöntemin kullanılıp edebi analizlerin yapıldığı bu makalede Arap şiir tarihinin farklı dönemlerinden seçilen şairlerin serap tasvir ve teşbihlerinde ne denli özgün olabildikleri meselesi de eleştirel bir bakış açısıyla ele alınıp değerlendirilmiştir.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı , Cahiliye , Abbâsî , Arap Şiiri , Çöl , Serap

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Mirage Motif in Classical Arabic Poetry

Abstract

The formation of a language's literary heritage is significantly influenced by the geographical and climatic conditions surrounding its speaking communities. This reality, frequently acknowledged by academic circles, finds a particularly strong resonance in Arabic poetry. As a natural consequence of the desert climate dominating the central regions of the Arabian Peninsula, elements such as camels, horses, nomadism, water wells, and the longing for clouds and rain have become recurring themes in the Arabic qasida. Remarkably, the manifestations of these desert characteristics in Arabic poetry persisted even during the transitional period from Bedouin life to urban civilization. Referring to desert life became a poetic tradition that Arab poets could not abandon; even those who had never experienced life in the desert felt compelled to depict it, influenced by the linguistic and literary legacy they had inherited. In this context, one of the desert motifs that played a significant role in the formative and developmental periods of Arabic poetry is the mirage. As an enigmatic phenomenon of the desert, the mirage—with its elusive and deceptive nature that blurs the line between perception and reality—has served as a versatile element of simile, and thus, has been elaborated within a rich metaphorical framework in Arabic poetry. For example, in the genre of ghazal, the mirage is frequently associated with the beloved—portrayed as a figure who distracts the lover, makes promises that are never fulfilled, vanishes without explanation after offering hope, and ultimately remains forever unattainable. The poets’ frequent recourse to this phenomenon when seeking to portray the chasm between a lover’s dreams and the painful reality is a natural artistic inclination. This evocative image, gifted to Arabic poetry by the desert climate, also appears frequently in the context of zuhd (ascetic) literature. Poets composing ascetic verses often employ the mirage as a metaphor to express human delusion, the inability to grasp truth, and the ephemeral and deceptive nature of worldly life. Moreover, the motif is widely referenced within the tradition of hikma (didactic) poetry, which provides a rich repository of reflections on social relations. Poets of this tradition draw upon the powerful symbolism of the mirage to critique individuals, characters, or segments of society. Behaviors such as hypocrisy, deceit, and unreliability are viewed as deceptive as a mirage, and poets have used this metaphor to satirize those whose words and deeds are not aligned. This study examines the use of the mirage motif across a wide temporal spectrum, beginning in the pre-Islamic period and extending to the pre-modern era, within the framework of three major themes identified through comprehensive textual analysis. Notably, it has been observed that the motif is employed most extensively by poets of the Abbasid period. This can be interpreted as a natural outcome of the artistic flourishing of the era, which also influenced the use of established motifs like the mirage. It should also be noted that the motif’s integration into the arts of simile and metaphor eventually led to a degree of cliché. Accordingly, this article, employing a descriptive method and literary analysis, critically evaluates the originality of mirage depictions and similes in the works of poets selected from different periods of Arabic literary history.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Jahiliyya , Abbasid , Arabic Poetry , Desert , Mirage

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

References

• Abdulvehhâb, Muhammed Sıddîk Hasen. es-Sahrâu fi’ş-şi‘ri’l-Câhilî. Sudan: Ummu Dermân Üniversitesi, Arap Dili Araştırmaları Fakültesi, Edebiyat ve Sanat Araştırmaları Bölümü, 2008.
• Aga, Tâlih. Hayâtü’s-sahrâ fî şi‘ri Zirrumme. Beyrut: Beyrut Amerikan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1970.
• A‘şâ Hemdân, Ebü’l-Musabbih Abdurrahmân. Dîvânu A‘şâ Hemdân ve Ahbâruh. thk. Hasan Îsâ Ebû Yâsemîn. 1 Cilt. Riyad: Dâru’l-‘Ulûm, 1. Basım, 1983.
• Bohren, Craig F. - Clothiaux, Eugene E. Fundamentals of Atmospheric Radiation. Wiley-VCH, 1. Basım, 2006.
• Buhturî, Ebû Ubâde el-Velîd b. Ubeyd. Dîvânu’l-Buhturî. thk. Abdurrahman Efendi el-Berkûkî. 2 Cilt. Kahire: Matba´a Hindiyye bi’l-Musekî bi-Mısr, 1. Basım, 1911.
• Durmuş, İsmail. “Uzrî Aşk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Nüvâs, el-Hasen b. Hâni’. Dîvânu Ebî Nüvâs. thk. Ahmed Abdülmecîd el-Gazâlî. 1 Cilt. Kahire: Matba´atu Mısr, 1953.
• Ebü’l-‘Atâhiye, Ebû İshâk İsmâîl b. el-Kâsım b. Süveyd. Dîvânu Ebi’l-‘Atâhiye. Beyrut: Dâru Beyrût, 1986.
• Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf es-Sarîhî İbn Zümrek. Dîvânu İbn Zümrek. thk. Muhammed Tevfîk en-Neyfer. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1997.
• Fâtımî, Temîm b. el-Mu‘izz li-Dînilllâh. Dîvânu Temîm b. el-Mu‘izz li-Dînilllâh el-Fâtımî. thk. Komisyon. 1 Cilt. Kahire: Matba‘atü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1. Basım, 1957.
• Halîl, Abdusâlim. “es-Serâbu fi’ş-şi‘ri’l-Câhilî: Dirâse fî teşkîli’z-zâhira ve te’vîlihâ şi‘riyyen”. Mu’te li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât 18/2 (2003), 11-32.
• Huzâî, Ebû Sahr Küseyyir b. Abdirrahmân. Dîvânu Küseyyir ‘Azze. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1971.
• İbn ‘Abbâd, Muhammed. Dîvânu’l-Mu‘temid b. ‘Abbâd. thk. Hâmid Abdulmecîd - Ahmed Ahmed Bedevî. 1 Cilt. Kahire: Matba‘atü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 3. Basım, 2000.
• İbn Ebî Rebî‘a, Ebü’l-Hattâb Ömer b. Abdillâh. Dîvânu ‘Umar b. Ebî Rebî‘a. thk. Fâyiz Muhammed. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1996.
• İbn Ebi’s-Salt, Ebü’l-Kâsım Ümeyye. Dîvânu Ümeyye b. Ebi’s-Salt. Lübnan: Dâru’l-Evzâ‘î, 1990.
• İbn Hamdîs, Ebû Muhammed Abdülcebbâr b. Ebî Bekr. Dîvânu İbn Hamdîs. nşr. İhsân Abbâs. 1 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Zekeriyyâ, el-Mu´âfî. el-Celîsü’s-sâlihu’l-kâfî ve’l-enîsü’n-nâsihu’ş-şâfî. thk. Abdulkerîm Sâmî el-Cündî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• İbnü’l-Ahnef, Ebü’l-Fazl el-‘Abbâs. Dîvânu’l-‘Abbâs b. el-Ahnef. thk. Antuvân Na‘îm. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1995.
• İbnü’l-Bahâriyye, Nizâmuddîn Muhammed b. Muhammed b. Sâlih. Dîvânu’s-sâdih ve’l-bâgim. nşr. İzzet ‘Attâr. Kahire: y.y., 1. Basım, 1936.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 2001.
• İbnü’l-Fazl, Ebû Mansûr Ali b. el-Hasen. Dîvânu Sarradurr. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1995.
• İbnü’l-Hâc, Hamdûn b. Abdurrahmân. ed-Dîvânu’l-‘âmm li-Hamdûn b. el-Hâc es-Silmî. 2 Cilt. Fas: Câmi‘atu Sîdî Muhammed b. Abdullah, 1. Basım, 1995.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Zü’l-vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed. Dîvânu Lisâniddîn İbni’l-Hatîb. thk. Muhammed Miftâh. 2 Cilt. Dârülbeyzâ: Dâru’s-Sekâfe, 1. Basım, 1989.
• Me‘arrî, Ebü’l-‘Alâ. el-Lüzûmiyyât. thk. Emîn Abdülazîz el-Hâncî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1924.
• Murtezâ, eş-Şerîf. Dîvânu’ş-Şerîf el-Murtezâ. thk. Muhammed Eltuncî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1997.
• Mustafâvî, Abdulhak. el-Mihyâlu’s-sahrâvî fî edebi İbrâhîm el-Kevnî. Cezayir: Tebsî Arap Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Nâbilsî, Abdulganî b. İsmâîl. Dîvânu’l-hakâik ve mecmû‘u’r-rekâik. nşr. Muhammed Abdulhâlık ez-Zenâtî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2013.
• Özalp, Mehmet Sıddık. Arap Dilinde Deve Literatürü. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Özkök, Lütfi - Peker, Yüksel. 1945 Sonrası İsveç Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Rebî‘, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Dîvânu Ebi’l-Hasen Ali b. Muhammed et-Tihâmî. thk. Muhammed b. Abdurrahmân er-Rebî‘. 1 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-Me’ârif, 1. Basım, 1982.
• Reffâ’, Ebü’l-Hasen es-Serî b. Ahmed. Dîvânu’s-Serî er-Reffâ’. nşr. Kerem el-Bustânî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1996.
• Sûyân, Sa‘d el-‘Abdillâh. es-Sahrâu’l-‘Arabiyye Sekâfetuhâ ve şi´ruhâ. Beyrut: eş-Şebeketu’l-‘Arabiyye li’l-Ebhâs, 2010.
• Şafi‘î, Muhammed b. İdrîs. Dîvânu’ş-Şâfi‘î. thk. Muhammed Abdulmun‘im el-Hafâcî. 1 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyâti’l-Ezheriyye, 2. Basım, 1985.
• Taş, Barış. “Coğrafya Penceresinden Dil ve Edebiyat”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1/1 (31 Aralık 2021), 91-101.
• Zağrît, Hâlid. “es-Serâbu fî şi‘ri Zirrumme”. Mecelletu Câmi‘ati Hama 1/3 (2018).
• Zehebî, Şemsüddîn. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. b.y.: Müessetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.