A Text Shedding Light on the Early Period of the Muqarrirs’ Assembly: Ismāʿīl Mufīd’s Exegesis of the First-Two Verses of Surah al-Tawbah

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 987 - 1008, 15.09.2025

Harun Abacı

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1670049

Abstract

During the Ottoman period, special tafsīr (exegesis) lectures were conducted in the presence and under the patronage of the sultan during the month of Ramaḍān, with the participation of the leading scholars of the time, within a structured framework of principles and procedures. These lectures, known as the “Huzur Lectures”, officially commenced in 1172/1759 and continued until the abolition of the caliphate in 1924. Throughout this period, numerous scholars participated in these sessions as muqarrirs (lecturers) and muḥāṭabs (respondents). The preparatory tafsīr discussions held in connection with the Huzur Lectures were referred to as “the Muqarrirs’ Assembly” (Majlis al-Muqarrirīn). One of the scholars who served as a muqarrir in both the Huzur Lectures and the Muqarrirs’ Assembly was Ismāʿīl Mufīd, who spent most of his life as a mudarris. Despite being a prolific scholar who authored numerous works in various disciplines, biographical information about him is quite limited in the sources. This article examines the life, works, and scholarly gatherings in which Ismāʿīl Mufīd participated. Additionally, it analyzes his role as a muqarrir in the ninth Muqarrirs’ Assembly convened in Ramaḍān 1199/1785, during which he delivered an exegesis on the first two verses of Sūrat al-Tawbah. The only known manuscript of this treatise is preserved in the Süleymaniye Library. The study first explores Ismāʿīl Mufīd’s biography and scholarly contributions, followed by an evaluation of the treatise in terms of content and methodology, along with an assessment of its sources through a scholarly analysis. The critical edition of the treatise is presented in the final section. The extant records of the Huzur Lectures and the Muqarrirs’ Assembly are quite scarce. Sources indicate that Ismāʿīl Mufīd participated as a muqarrir in the first Huzur Lecture of 1197/1783, though no detailed information about the content of his lecture is available. Although a chronological classification of the verses discussed in these lectures has provided some insights into the early period, no information is available regarding Ismāʿīl Mufīd’s exposition of Sūrat al-Tawbah 1-2 in the ninth Muqarrirs’ Assembly of 1199/1785. To fill this gap, this study examines a manuscript identified among handwritten sources, which is now understood to belong to the same assembly. This text is one of the earliest known documents concerning the Muqarrirs’ Assembly and provides significant insights into its operation and content. In this context, the article presents the critical edition and analysis of this previously unmentioned and notably early text, shedding light on the formative period of the Muqarrirs’ Assembly. Thus, this study offers an important contribution to research on the Muqarrirs’ Assembly and enriches the academic literature in this field. In this work, like in the Huzur Lectures, Ismāʿīl Mufīd mainly referred to al-Bayḍāwī’s tafsīr and used the dirāyah method, which focusses on language and meaning in tafsīr studies. However, he did not solely rely on al-Bayḍāwī’s tafsīr; he also utilized the works of esteemed commentators such as al-Zamakhsharī, Abū al-Suʿūd, and al-Ḥafājī, thereby examining the issues from a broad perspective and producing a well-grounded and valuable scholarly text. This demonstrates that the author engaged in a meticulous preparatory process before delivering his lesson and highlights his profound expertise in the science of tafsīr. Another noteworthy aspect of the treatise is its carefully crafted and original nature. While tafsīr works generally feature extensive quotations from earlier sources, Ismāʿīl Mufīd’s exposition contains remarkably few verbatim citations, further showcasing his scholarly depth and the unique character of the text. His explanations, analyses, preferences, and assessments regarding the exegesis of Sūrat al-Tawbah 1-2 provide valuable insights into his exegetical proficiency. However, a more comprehensive evaluation of his contributions to the science of tafsīr necessitates an in-depth examination of his other works in this field. Following this study, it is evident that a more extensive scholarly investigation is required to explore Ismāʿīl Mufīd’s exegetical approach, particularly within the framework of his glosses (ḥāshiyah) on al-Bayḍāwī’s tafsīr. Such research is anticipated to fill a significant gap in the field and provide a valuable contribution to tafsīr studies.

Keywords

Tafsīr , Muqarrirs’ Assembly , Huzur Lectures , Ismāil Mufīd , Tafsīr Tradition , Critical Edition

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Mukarrirler Meclisi’nin Erken Dönemine Işık Tutan Bir Metin: İsmail Müfid’in Tevbe Sûresi 1-2. Âyetlerinin Tefsiri

Abstract

Osmanlı döneminde Ramazan aylarında, padişahın himayesinde ve huzurunda, devrin önde gelen âlimlerinin iştirakiyle belirli usul ve kaideler çerçevesinde tertip edilen özel tefsir dersleri icra edilmekteydi. “Huzur Dersleri” olarak adlandırılan bu dersler, resmî olarak 1172/1759 yılında başlamış ve hilafetin ilgasına kadar, 1924 yılına dek devam etmiştir. Bu süreçte, pek çok âlim mukarrir ve muhatap olarak derslere iştirak etmiştir. Huzur derslerine bağlı olarak ve ön hazırlık mahiyetinde icra edilen tefsir dersleri ise “Mukarrirler Meclisi” olarak adlandırılmaktaydı. Hem huzur derslerinde hem de mukarrirler meclisinde mukarrir olarak vazife icra eden âlimlerden biri de ömrünün büyük bir kısmını müderris olarak geçiren İsmail Müfid’dir. Çeşitli ilim sahalarında pek çok eser kaleme alan velûd bir âlim olmasına rağmen, kendisi hakkında kaynaklardaki mevcut bilgiler oldukça sınırlıdır. Makalede, İsmail Müfid’in 1199/1785 yılı Ramazan’ında, dokuzuncu mukarrirler meclisinde mukarrir olarak takrir ettiği Tevbe Sûresi’nin ilk iki ayetinin tefsirine dair çalışması merkeze alınmıştır. Söz konusu risalenin bilinen tek nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. Çalışmada, önce İsmail Müfid’in biyografisi ve ilmî mirası ele alınmış, ardından risale içerik ve yöntem açısından değerlendirilmiş, kaynakları tespit edilerek ilmî analizi yapılmıştır. Risalenin tahkikli neşrine ise son bölümde yer verilmiştir. Huzur dersleri ve mukarrirler meclisine dair günümüze ulaşan belgeler oldukça sınırlıdır. Kaynaklarda, 1197/1783 yılına ait ilk huzur derslerinde İsmail Müfid’in mukarrirlik yaptığı belirtilmekteyse de dersin içeriği hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır. Derslerde işlenen ayetlere göre yapılan kronolojik tasnif çalışmalarında ilk döneme dair bazı tespitler bulunmakla birlikte, İsmail Müfid’in 1199/1785 yılında dokuzuncu mukarrirler meclisinde işlediği Tevbe Sûresi’nin 1-2. ayetleri hakkında herhangi bir bilgiye yer verilmemektedir. İşte söz konusu boşluğu doldurmaya yönelik olarak, yazma eserler arasında tespit edilen ve aynı meclise ait olduğu anlaşılan bu nüsha, mukarrirler meclisinin işleyişi ve içeriğine dair şimdiye kadar ortaya çıkarılan en eski metinlerden biri olarak önem taşımaktadır. Bu bağlamda, makalede mukarrirler meclisinin erken dönemine dair önemli bilgiler sunan, kaynaklarda ismi zikredilmeyen oldukça eski bir metin tespit edilerek, tahkik ve tahlili gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla bu çalışma, mukarrirler meclisiyle ilgili araştırmalara önemli bir katkı sağlamakta ve bu alandaki literatürü zenginleştirmesi açısından değer taşımaktadır. İsmail Müfid, bu risalede -tıpkı huzur derslerinde olduğu gibi- mukarrirler meclisinde de Beyzâvî tefsirini temel kaynak olarak esas almış; tefsir ilminde ise dil ve anlam derinliğine dayalı dirayet metodunu benimsemiştir. Ancak yalnızca Beyzâvî tefsiriyle yetinmeyip, Zemahşerî, Ebüssuûd ve Hafâcî gibi muteber müfessirlerin eserlerinden de istifade ederek meseleleri geniş bir perspektifle ele almış, böylelikle ilmî açıdan sağlam ve kıymetli bir metin vücuda getirmiştir. Bu durum, müellifin ders öncesinde titiz bir hazırlık süreci yürüttüğünü ve tefsir ilmine olan vukufiyetini göstermektedir. Ayrıca İsmail Müfid’in, risalede birebir iktibaslara çok az yer vermesi, onun ilmî derinliğini ve metnin özgün karakterini ortaya koymaktadır. Müellifin, Tevbe Sûresi’nin 1-2. ayetlerine dair yaptığı açıklamalar, tahlil, tercih ve değerlendirmeler ise tefsir ilmindeki birikimini ve yorum gücünü açıkça yansıtmaktadır. Ancak bu hususta daha geniş kapsamlı bir değerlendirme yapabilmek için müellifin tefsir sahasındaki diğer eserlerinin de detaylı bir şekilde tetkik edilmesi elzemdir. Bu makalenin ardından, bilhassa Beyzâvî tefsiri üzerine kaleme aldığı haşiyesi bağlamında İsmail Müfid’in müfessirlik yönünü ele alan ve tefsir ilmindeki katkılarını ortaya koyan daha kapsamlı bir araştırmaya ihtiyaç olduğu aşikârdır. Bu doğrultuda gerçekleştirilecek bir ilmî çalışmanın, alandaki önemli bir boşluğu dolduracağı ve tefsir literatürüne kıymetli bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Keywords

Tefsir , Mukarrirler Meclisi , Huzur Dersleri , İsmail Müfid , Tefsir Geleneği , Tahkikli Neşir

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, ts.
• Bakkal, Mustafa Cihad. “İlk Dönem Huzur Dersleri Mukarrirlerinden İsmail Müfid Efendi ve Enfâl Suresi 26. Ayetini Tefsiri: Tahkikli Neşir ve Değerlendirme”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (Mart 2025), 536-557.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Erünsal, İsmail E. “Hâfız-ı Kütüb”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/hafiz-i-kutub
• Gür, Süleyman. “Giritli Ahmed Efendi ve Huzur Dersi Risâlesi’nin Tahlili Neşri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi IV/2 (2020), 604-630.
• İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/huzur-dersleri
• İstanbulî, İsmail Müfid b. Ali el-Attâr el-Hanefî. Risâle fî tefsîri evveli sûreti’l-Berâe. Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 00080-007, 85b-88a.
• İstanbulî, İsmail Müfid b. Ali el-Attâr el-Hanefî. Risâle fi Tefsîri’l-Âyeti “Ve’zkürû iz Entüm Kalîlün Müstez‘afûne fi’l-Arz”. Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 00080-008, 88b-91b.
• Kara, Ömer. “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi IX/18 (2011), 519-539.
• Kara, Ömer. “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi IX/18 (2011), 519-539.
• Kara, Rıdvan. “Osmanlı’da Huzur Dersleri Kronolojisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVI/49 (2024), 275-302.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı., 1993.
• Mardin, Ebü’l-Ula. Huzur Dersleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2017.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nuveyhizi’s-Sekâfiyye, 3. Baskı., 1988.
• Özcan, Abdülkadir. “Biniş”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Mayıs 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/binis
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani. çev. Seyit Ali Kahraman. haz. Nuri Akbayar. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016.
• Temizer, Aydın. “Osmanlı Dönemi Türk Tefsir Ekolünde Huzur Dersleri”. Osmanlı Döneminde Tefsir II (2018), 439-461.
• Temizer, Aydın. “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XV/28 (2013), 65-92.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. Baskı., 2022.