A Research on the Etymological Origin and Historical Evolution of the Letter Mana

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 605 - 633, 15.09.2025

Nurullah Oruç , Abdülkadir Yılmaz

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1671572

Abstract

A correct and comprehensive understanding of concepts depends primarily on meticulously determining their meaning boundaries and clearly revealing their context of use. As a matter of fact, the dictionary meaning of a word serves as a basic reference point in its nomenclature process and plays a decisive role in the formation of its terminological meaning. One of the points that needs to be examined in this axis of thought is the concept of letters. This article discusses how meaning letters are formed and developed in the context of dictionary meaning and nomenclature processes. The study examines the etymological origin, historical development and functional role of meaning letters in the text. In this regard, it is aimed at providing an in-depth analysis at theoretical, historical and textual levels. This research, which aims to build a bridge between the accumulation of classical linguistics and modern linguistic approaches, aims to bring new meaning-centered expansions to Arabic language studies and to make visible the theoretical dimension of the letters of meaning. Unlike existing studies in the literature, this article evaluates the historical development of meaning letters within a broad framework ranging from early Arabic linguists to modern researchers; thus, it offers a holistic and systematic perspective on the subject. Within the scope of the research, a qualitative research approach was adopted; the data collection process was carried out using the document analysis method. In this process, both classical Arabic linguistics sources and contemporary academic studies were used. In the first stage of the analysis, the etymological origin of the concept of "meaning letter", its basic meaning in the dictionary and its terminological equivalents in classical linguistic literature were discussed. Then, the place of these letters in the linguistic structure and their impact on meaning-production mechanisms were evaluated from contextual and functional perspectives. It has been emphasized that the letters of meaning not only play a syntactic role but also serve a function that directs, reinforces or limits the meaning. In this context, letters of meaning are among the basic elements that mediate the conveying of meaning in the semantic structure of Arabic. With the detailed examination of the historical process, it has been revealed how the meaning letters were conceptualized by early linguists, in what aspects they were classified, and how they turned into an independent field of study over time. In addition, it is also included how the approaches to the meaning letters in classical texts intersect or diverge with the modern understanding of linguistics. In this respect, the study goes beyond traditional classifications, examines the adventure of letters in historical continuity, and offers a new perspective on the literature. The study also shows that the concept of letter is sometimes expanded in the linguistic context to include word types other than letters; it has been determined that this situation necessitates conceptual distinctions. In this context, while hurûfu'l-meʿânî refers to the letters that carry meaning, meʿânî'l-ḥurûf deals with the meanings of these letters. The first term refers to formal classification, the second to contextual and semantic analysis. Moreover, terminologically, the concept of preposition has a broader framework than the literal letters in terms of scope. While every meaning letter can be considered as a preposition, it is seen that not every preposition is a meaning letter, and this distinction is also emphasized in classical sources. However, it should not be ignored that both literal and prepositional terms are interrelated concepts as they point to the meaning-bearing function. As a result, the data obtained show that meaning letters are among the smallest but most effective building blocks that contribute to the meaning construction of the language; for this reason, it shows that language should be evaluated in a special position in theoretical analysis. The historical development of meaning letters and their contributions to meaning production processes clearly reveal the central role of these elements in the semantic and structural structure of the Arabic language.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Nahv , Meaning Letter , Preposition , Hurûfu

Ethical Statement

*This study is based on the doctoral dissertation titled “Hurûfu’l-meʾānī and Their Semantic Value: A Case Study of Sūrat Ṭāhā,” submitted on 18 August 2023 under the supervision of Prof. Dr. Abdulkadir Yılmaz. This study does not require ethics committee approval, as all data were obtained through a literature review of published sources. It is hereby declared that scientific and ethical principles were observed during the preparation of the study and that every work consulted has been duly cited in the bibliography.

Supporting Institution

The authors acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Mana Harfinin Etimolojik Kökeni ve Tarihsel Evrimi Üzerine Bir Araştırma

Abstract

Kavramların doğru ve kapsamlı bir biçimde anlaşılabilmesi, öncelikle onların anlam sınırlarının titizlikle belirlenmesine ve kullanım bağlamlarının açıkça ortaya konmasına bağlıdır. Nitekim bir kelimenin sözlük anlamı, onun terimleşme sürecinde temel bir referans noktası olarak işlev görmekte ve terimsel anlamının oluşumunda belirleyici bir rol üstlenmektedir. Bu düşünce ekseninde incelenmesi gereken noktalardan biri de harf kavramıdır. Bu makale sözlük anlamı ve terimleşme süreçleri bağlamında mana harflerinin nasıl biçimlendiğini ve geliştiğini ele almaktadır. Çalışma, mana harflerinin etimolojik kökeni, tarihsel gelişimi ve metin içindeki fonksiyonel rolünü incelemektedir. Bu doğrultuda, teorik, tarihî ve metinsel düzeylerde derinlemesine bir çözümleme sunulması hedeflenmektedir. Klasik dilcilik birikimi ile modern dilbilim yaklaşımları arasında köprü kurmayı hedefleyen bu araştırma, Arap dili çalışmalarına anlam merkezli yeni açılımlar getirmeyi ve mana harflerinin kuramsal boyutunu görünür kılmayı amaçlamaktadır. Literatürdeki mevcut çalışmalardan farklı olarak bu makale, mana harflerinin tarihsel gelişim sürecini erken dönem Arap dilcilerinden modern araştırmacılara kadar uzanan geniş bir çerçevede değerlendirmekte; böylece konuyla ilgili bütüncül ve sistematik bir bakış açısı sunmaktadır. Araştırma kapsamında nitel araştırma yaklaşımı benimsenmiş; veri toplama süreci ise doküman analizi yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte hem klasik Arap dilciliği kaynaklarından hem de çağdaş akademik çalışmalardan yararlanılmıştır. İncelemenin ilk aşamasında, “mana harfi” kavramının etimolojik kökeni, sözlükteki temel anlamı ve klasik dilbilim literatüründeki terimsel karşılıkları ele alınmıştır. Ardından bu harflerin dilsel yapı içerisindeki yeri ve anlam üretme mekanizmaları üzerindeki etkisi, bağlamsal ve işlevsel açılardan değerlendirilmiştir. Mana harflerinin, sadece sentaktik bir rol üstlenmekle kalmayıp aynı zamanda anlamı yönlendiren, pekiştiren ya da sınırlandıran bir işlev gördüğü vurgulanmıştır. Bu çerçevede mana harfleri, Arapçanın semantik örgüsünde anlamın taşınmasına aracılık eden temel unsurlar arasında yer almaktadır. Tarihsel sürecin detaylı incelenmesiyle birlikte, mana harflerinin erken dönem dilciler tarafından nasıl kavramsallaştırıldığı, hangi yönleriyle sınıflandırıldığı ve zamanla nasıl bağımsız bir inceleme sahasına dönüştüğü ortaya konmuştur. Ayrıca, klasik metinlerde mana harflerine yönelik yaklaşımların modern dilbilim anlayışıyla nasıl kesiştiği veya ayrıştığına da yer verilmiştir. Bu yönüyle çalışma, geleneksel sınıflandırmaların ötesine geçerek mana harflerinin serüvenini tarihî süreklilik içinde ele almakta ve alan yazına yeni bir bakış açısı sunmaktadır. Harf kavramının dilbilimsel bağlamda zaman zaman mana harfi dışındaki kelime türlerini de kapsayacak biçimde genişletildiği; bu durumun kavramsal ayrımları zorunlu kıldığı tespit edilmiştir. Bu bağlamda “hurûfu’l-meʿânî” tabiri anlam taşıyan harfleri ifade ederken, “meʿânî’l-ḥurûf” ise bu harflerin taşıdığı anlamları konu edinmektedir. İlk tabir, biçimsel sınıflandırmaya, ikincisi ise içeriksel ve anlambilimsel analizlere işaret etmektedir. Terminolojik olarak edat kavramı ise kapsam açısından mana harfinden daha geniş bir çerçeveye sahiptir; her mana harfi bir edat olarak değerlendirilebilirken, her edatın mana harfi olmadığı, bu ayrımın klasik kaynaklarda da vurgulandığı görülmektedir. Bununla birlikte, hem mana harfi hem de edat terimlerinin anlam taşıma işlevine işaret ettikleri için birbiriyle ilişkili kavramlar olduğu da göz ardı edilmemelidir. Sonuç olarak, elde edilen veriler mana harflerinin, dilin anlam inşasına katkıda bulunan en küçük fakat en etkili yapı taşları arasında yer aldığını; bu nedenle dilin kuramsal çözümlemelerinde özel bir konumda değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. Mana harflerinin tarihsel gelişimiyle birlikte, anlam üretme süreçlerine yaptığı katkılar, bu unsurların Arap dilinin semantik ve yapısal örgüsündeki merkezi rolünü açıkça ortaya koymaktadır.

Keywords

Arap Dili ve Belagati , Nahiv , Mana Harfi , Edat , Hurûfu’l-Me’ânî

Ethical Statement

*Bu çalışma Prof. Dr. Abdulkadir YILMAZ danışmanlığında 18/08/2023 tarihinde sunduğumuz “Hurûfu'l-Me'ânî ve Anlam Değeri: Tâhâ Sûresi özelinde” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır. Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Aḫfeşu’l-Evsat, Ebû’l-Hasen Sa‘îd b. Mes‘ade el-Mucâşi‘î. el- Me‘ani’l-Kur’ân, thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• Aksu, Hüsamettin. “Hurufilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/408-412. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Kayyim el-Cevziyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/109-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Aẓîme, Muhammed Abdulhalık. Dirâsât li uslûbi’l-Kur’ân. Kahire: Daru’l-Hadîs, ts.
• Bâbetî, Azîze Fevvâl. el-Mu‘cemu’l-mufaṣṣal fi’n-naḥvi’l-‘Arabî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2018.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. el-Hulel fî islâhi’l-halel min Kitabi’l-cümel. thk. Saîd Abdülkerim. Beyrut: Dâru’t-Talîa, ts.
• Beytûşî, Abdullâh b. Muḥammed. el-Ḥifâye bi tavḍîhi’l-Kifâye. thk. Tâha Ṣâliḥ Emîn Ağa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2012.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. et-Taʿrîfât. thk. Adil Enver Hıdır. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2007.
• Durmuş, İsmail. “Harf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/163-164. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/ 300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Dursun, Hüseyin. “Arap Dilinde Hurûfu’l-Me’ânîler ve Çok Anlamlılığa Etkisi (Necm Suresi İlk Yirmi Üç Ayet Örneği”, Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 12 (2021), 225-244. https://doi.org/10.53112/tudear.1016854
• Ebû Hilâl el-Askerî, Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Vücûh ve’n-nezâir fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ahmed es-Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Enîs, İbrahim. Min esrâri’l-luğa. Kahire: Mektebetu’l-Enclu el-Mısriyye, 1966.
• Ertem, Rekin. “Elifbâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/39-44. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ezdî, Ebû Abdillâh Hârûn b. Mûsâ. el-Vücûh ve’n-nezâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Bağdat: Vizâretu’s-Sekâfeti ve’l-İ‘lâm Dâiratu’l-Esâr ve’t-Turâs, 1988.
• Ezherî, Muḥammed b. Aḥmed. Tehẕibu’l-luġa. thk. Muḥammed ‘Avad Mur‘ib. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fâdıl, Muhammed Nedim. et-Tazmînu’n-nahvî. 2 Cilt. Medine: Dâru’z-Zemân, 2005.
• Fadlî, Abdulhâdi. Fehresetu’l-kütübi’n-nahviyye’l-matbû‘a. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1986.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’l-Hurûf. thk. Muhsin Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Meşriḳ, ts.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳur’ân. thk. Salâh Abdulazîz vd. 3 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2013.
• Güceyüz, İsa. Belâgat Literatürünün Târihî Seyri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. Nahiv Açısından İslam Hukuk Metodolojisinde Edat ve Manalı Harflerin Yeri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1982.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû Abdurraḥmân el- Ferâhîdî. Ebû Abdurraḥmân. el-Hurûf. thk. Ramazan Abduttevvâb. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1982.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû Abdurraḥmân el- Ferâhîdî. Kitâbu’l ‘Ayn. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Beyrut: Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Ḫâmis, Yuhanna Mirza. Mevsu‘atu’l-mustalahu’n-nahvî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2012.
• Herevî, Ali b. Muhammed. el-Üzhiye fi ilmi’l-hurûf. thk. Abdulmuîn el-Mellûhî. Dimaşk: Mecma‘u'l-Luġati’l-Arabiyye, 1993.
• Hitti, Philip vd. Târîḫu’l-ʿArab. Beyrut: Dâru’l-Keşşâf, 1949.
• İbn Cinnî, Ebûl-Feth Osmân. el-Ḫasâiṣ. thk. Şirbînî Şerîde. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2007.
• İbn Cinnî, Ebûl-Feth Osmân. Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb. thk. Muhammed Hasan İsmâ‘îl-Ahmed Ruşdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2012.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-‘Azîz. thk. Ebû Abdullah Hasan b. Ükâşe- Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed er-Râzî. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dimaşk: Daru'l-Fikr, 1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn. el-Elifât. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Bağdat: Mecelletü’l-Mevrid, 1983.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed el-İşbîlî. Fehresetu İbn Hayr el-İşbîlî. thk. Beşşâr Avvâd Maruf- Mahmûd Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2009.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdullâh Cemâluddîn. Şerhu Ḳatri’n-nedâ. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr, 2010.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh el-Cemmâîlî. el-Muġnî. thk. Ṭâhâ ez-Zeynî vd. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü'l-Kahira, 1968–1969.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed Abdullâh b. Muslim. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed Abdullâh b. Muslim. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2014.
• İbn Manẓûr, Ebû ’l-Faḍl Cemâluddîn Muḥammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânu’l-‘Arab. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs, 2013.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali. el-Muhassas. thk. Halil İbrahim. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1996.
• İbnu’n-Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. İ‘râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Abdulmun‘im Ḫalîl İbrâhîm. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• İbnu’n-Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Me‘âni’l-Kur’an. thk. Muhammed Ali es-Ṣâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmi‘atu Ummi’l-Kurâ, 1988.
• İbnü’l-Kıftî, Cemâlüddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Yusuf. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• İbnü’s-Serrâc, Ebu Bekir Muḥammed b. Sehl. el-Usûl fi’n-naḥv, thk. ‘Abd el-Ḥuseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2015.
• İrbîlî, ‘Alâuddîn b. Ali. Cevâhiru'l-edeb fî maʻrifeti kelâmi'l-'Arab. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2009.
• İsmail Paşa el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ʿârifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-Me‘ârif, 1951.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs Ahmed. Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâʾ. 14 Cilt. Kahire: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1914.
• Kara, İbrahim. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Arap Dilinde Lafız-Mana İlişkisi ve Abdülkâhir el-Cürcânî’ye Etkisi”, Artuklu Akademi Dergisi 10/12 (2023), 303-316. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1368787
• Kara, İbrahim. Kâdî Abdülcebbâr'da Delâlet Teorisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kaya, Mahmut. “Farabi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/145-162. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kefevî, Ebû’l-Bekāʾ Eyyûb b. Mûsā. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş – Muḥammed el-Maṣrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2018.
• Kerrûm, Ahmed. el-İstidlâl fî me‘âni’l-hurûf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kılıç, Hulusi. “Kûfiyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/345-346. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ḳınnevcî, Ebû’t-Tayyib Muḥammed Sâdıḳ Hân b. Ḥasen. Fetḥu’l-beyân fî maḳâsidi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. İbrahim el-Ensârî. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-‘Asriyye, 1992.
• Lebdî, Muhammed Semir Necib. Mu’cemu’l-mustalahâti’n-nahviyye ve’s-sarfiyye. Beyrut: Dâru’l-Furkân, 1985.
• Ma‘mer b. el-Müsennâ, Ebû ‘Ubeyde et-Teymî. Mecâzu'l-Kur'ân, thk. Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetu’l-Kûfe. Kahire: Mektebetu Mustafa el-Bâbî, 1958.
• Matar, Emîra Hilmî. el-Felsefe’l-Yûnaniyye târihuhâ ve müşkilâtuhâ. Kahire: Dâru Kubâ’, 1998.
• Matlûb, Ahmed. Muʿcemü'l-muṣṭalaḥâti'l-belâġiyye ve teṭavvuruhâ. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 2007.
• Mevzi‘î, Muhammed b. Ali b. İbrahim. Mesâbîhu’l-meğânî fî hurûfi’l-me‘ânî. thk. ‘Âid b. Nâfi‘. Ürdün: Dâru’l-Menâr, ts.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. el-Belâġatü’l-ʿArabiyye. 2 cilt. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Muberrid, Ebû’l-‘Abbâs Muḥammed b. Yezîd. el-Muktaḍab. thk. Ḥasan Ḥamed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Muḳâtil b. Süleymân, Ebû’l-Ḥasen. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Muḳâtil b. Süleymân, Ebû’l-Ḥasen. Tefsîru Muḳâtil b. Süleymân. thk. Abdullâh Maḥmûd 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2002.
• Murâdî, Hasan b. Ḳâsım. el-Cene’d-dânî fi hûrufi’l-me‘ânî. thk. Faḫruddîn Ḳabâve - Muḥammed Nedîm Fâḍıl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2016.
• Mustafa İbrahim vd. el-Mu’cemu’l-vasît. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Rummânî, Ebû’l-Ḥasen Ali b. İsa. el-Câmi‘ li ‘ilmi’l-Kur’ân. thk. Hıdır Muhammed Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Rummânî, Ebû’l-Ḥasen Ali b. İsa. Meʿâni’l-ḥurûf. thk. İrfân b. Selîm. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2014.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kāsım İsmâîl. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muhammed Hasan. 11 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994, 10/89.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Baḥrü’l-ʿulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serhân, Hüseyin. Kâmûsu’l-edevât’in-nahviyye. Mansûra: Mektebetü’l-Îmân, 2007.
• Sezgin, Fuat. Târihu’t-turâsi’l-‘Arabî. thk. Arfe Mustafa-Said Abdurrahim. 4 Cilt. Riyad: Camiatu’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Osmân. el-Kitâb. thk. Emîl Bedî' Ya‘kûb. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2017.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdalî – Ali Seyyid Ali. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Süyûtî, Ebû’l-Faḍl Celâluddîn Abdurraḥmân b. Muḥammed. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Süyûtî, Ebû’l-Faḍl Celâluddîn Abdurraḥmân b. Muḥammed. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n-naḥv. thk. İbrahim Muhammed Abdullah. 4 Cilt. Dımaşk, Mecmau’l-luğati’l-Arabiyye, ts.
• Süyûtî, Ebû’l-Faḍl Celâluddîn Abdurraḥmân b. Muḥammed. Muʿtereku’l-aḳrân fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Şemsuddîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• Süyûtî, Ebû’l-Faḍl Celâluddîn Abdurraḥmân b. Muḥammed. Tabakâtu’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
• Şerîf, Muḥammed Ḥasan. Mu‘cemu ḥurûfi’l-me‘ânî fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Resâili’l-‘Alemiyye, 2018.
• Ṭaberî, Ebû Ca‘fer Muḥammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2014.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfu ıstılahatul’-fünûn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013, 1/446.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halîl b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/309-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Tuncî, Muḥammed - Esmer, Râcî. el-Mu‘cemu’l-mufaṣṣal fî ‘ulûmi’l-luġa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Tuncî, Muhammed. el-Mu‘cemu’l-mufaṣṣal fî’l-edeb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Ulugöl, Feti. Arap Dilinde Harfler. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Yüksel, Ahmet. Arap Dilinde Harfi Cerler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Huseynî. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Küveyt: Vizâretu’l-İrşâd ve’l-Enbâ’, 2001.
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Sirrî. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve i‘râbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şiblî. 5 Cilt. Kahire: Dârul’-Hadîs, 2005.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurraḥmân b. İsḥâk. el-Îḍâhu fî ileli’n-nahv. thk. Mâzin el-Mübârek, Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurraḥmân b. İsḥâk. Ḥurûfu’l-me‘ânî. thk. Ali Tevfîk el-Ḥamed. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1984.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurraḥmân b. İsḥâk. Kitâbu’l-Lâmât. thk. Mâzin el-Mübârek. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Zemaḥşerî, Ebû’l-Kāsım Maḥmûd b. Ömer. el-Mufaṣṣal fi ṣınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Emîl Bedî' Ya‘kûb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002, 4/317.