A Sira Scholar Overshadowed by Allegations of Shi’ism: Yunus İbn Bukayr

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 965 - 986, 15.09.2025

Ahmet Kuray

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1672623

Abstract

Yunus ibn Bukayr is considered one of the prominent figures of early sira historiography. As one of the most significant transmitters of Ibn Ishaq, Yunus played a pivotal role in the transmission of maghazi narratives. He compiled the reports he collected from various scholars and authored his work titled Ziyadatu’l-Maghazi. This work played a significant role in the transmission of Ibn Ishaq’s sira narratives to subsequent generations and in their dissemination across different regions. For this reason, Yunus constitutes a noteworthy subject of study in many respects. Accordingly, this research first examines his lineage, family background, places of residence, scholarly journeys, teachers from whom he received instruction, students who transmitted reports from him, and his authored work. Subsequently, the study investigates his political affiliations, the assessments of hadith scholars regarding him, and the claims of Shi’ism tendencies attributed to him. Yunus b. Bukayr, a Persian-born mawla, began his scholarly pursuits in Kufa and continued them in various regions such as Rayy, Zaranj, and al-Jazira. His engagement with maghazi traditions, especially the accounts he transmitted from Ibn Ishaq during his time in Rayy or Kufa, significantly enriched his intellectual formation and earned him a reputation as a historian of the sira. In addition to his scholarly endeavors, Yunus maintained favorable relations with the Abbasid court. After serving for a period in administrative roles in Baghdad, he eventually returned to Kufa, where he passed away. The aim of this study is to examine the impact of the allegations of Shi’ism inclination directed particularly at Yunus on the assessments made about him. In this context, the available evidence suggests that the evaluations of Yunus by critical hadith scholars were motivated more by political and theological considerations than by purely scholarly concerns. The close relationship Yunus established with the Barmakids, a family of Persian origin who held vizierial positions in the Abbasid state, had a direct influence on the evaluations of his scholarly status and reliability. Yunus held a position in the mazalim courts in the Abbasid capital, Baghdad, through the patronage of Ja’far ibn Yahya, one of the most prominent figures of the Barmakids. Following the fall of the Barmakids, he left the capital and returned to Kufa, where he spent the remainder of his life. Due to this political background, he was later openly criticized by hadith scholars. One of these hadith scholars, Yahya ibn Ma’in, acknowledged the reliability of Yunus but criticized his close association with the Barmakids. Moreover, while recommending Ziyad al-Bakka’i for the transmission of Ibn Ishaq’s maghazi reports, he did not mention Yunus b. Bukayr. Another point of criticism pertains to his sectarian inclination. His narration of reports concerning the guardianship of Ali, a highly disputed issue in Islamic history and central to Shi’i doctrine, as well as his use of the term “my lord” in reference to Ali al-Rida, led to his criticism and portrayal as a transmitter inclined toward Shi’ism. As a result of such criticisms, those seeking to study the maghazi reports of Ibn Ishaq were directed to Ziyad al-Bakka’i, Abdallah ibn Idris, Abda ibn Sulayman, or Salama ibn Fadl, with no mention of Yunus. Despite this marginalization, his work Ziyadat al-Maghaza, based on the Kufa recension and preserved through his student Ahmad b. Abd al-Jabbar al-Utaridi, was frequently cited by major scholars such as Ibn Asakir, Ibn al-Athir, Ibn Kathir, and Ibn Hajar. Though often overlooked, Yunus b. Bukayr remains a significant transmitter of Ibn Ishaq’s maghaza tradition.

Keywords

History of Islam , Yunus b. Bukayr , Ibn Ishaq , Kufa , Barmakids , Shi’sm

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Şiîlik İddialarının Gölgesinde Bir Siyerci: Yunus B. Bükeyr

Abstract

Yûnus b. Bükeyr, erken dönem siyer yazıcılığının önemli temsilcilerinden biridir. İbn İshâk’ın en önemli râvilerinden biri olan Yûnus b. Bükeyr, siyer/meğâzî rivâyetlerinin aktarımında kritik bir rol üstlenmiştir. Farklı hocalarından topladığı rivâyetleri bir araya getirerek Ziyâdâtü’l-Meğâzî isimli eserini yazmıştır. Bu eser, özellikle İbn İshâk’ın siyer rivâyetlerinin sonraki nesillere ulaşmasında ve farklı coğrafyalara yayılmasında etkili olmuştur. Bu yüzden Yûnus b. Bükeyr, her yönüyle dikkate değer bir araştırma konusudur. Nitekim bu çalışmada öncelikle Yûnus b. Bükeyr’in nesebi, ailesi, yaşadığı yerler, ilim yolculuğu, ders aldığı hocaları, ondan rivâyet alan öğrencileri ve eseri ele alınmıştır. Daha sonra siyasi bağlantıları, muhaddislerin ona dair yorumları ve kendisine yönelik Şiîlik iddiaları incelenmiştir. Fars kökenli bir mevâlî olan Yûnus b. Bükeyr, Kûfe’de başladığı ilim yolculuğuna Rey, Zerenc ve Cezîre gibi farklı bölgelerde devam etmiştir. Özellikle Rey veya Kûfe’de İbn İshâk’tan dinlediği meğâzî rivâyetleri, ilmî birikimini artırmış ve kendisine siyerci kimliğini kazandırmıştır. İlimle meşgul olmasının yanı sıra Abbâsî sarayıyla iyi ilişkilere sahip olan Yûnus b. Bükeyr, bir süre Bağdât’ta devlet kademelerinde çalıştıktan sonra Kûfe’ye geri dönmüş ve burada hayatını kaybetmiştir. Çalışmanın amacı, özellikle Yûnus b. Bükeyr’e yönelik Şiîlik iddialarının, onun hakkında yapılan değerlendirmeler üzerindeki etkisini ortaya koymaktır. Bu bağlamda eldeki veriler, münekkit muhaddislerin, Yûnus b. Bükeyr hakkındaki değerlendirmelerinin ilmî kaygılardan ziyade siyasi ve itikadî sebeplere dayandığını göstermektedir. Yûnus’un, kendisi gibi Fars kökenli bir aileden gelen ve Abbâsîler Devleti’nde vezirlik görevini yürüten Bermekîler’le kurduğu yakın ilişkiler, onun ilmî statüsüyle ve güvenirliğiyle ilgili yorumları doğrudan etkilemiştir. Yûnus, Bermekîler’in en önemli isimlerinden olan Cafer b. Yahya el-Bermekî vasıtasıyla devletin merkezi Bağdât’ta mezâlim mahkemelerinde görev almıştır. Bermekîler’in tasfiyesiyle birlikte başkenti terk edip Kûfe’ye dönen ve hayatının sonuna kadar burada yaşayan Yûnus b. Bükeyr, daha sonra bu siyasi geçmişinden dolayı muhaddisler tarafından açıkça eleştirilmiştir. Bu muhaddislerden biri olan Yahyâ b. Maîn, Yûnus b. Bükeyr’in güvenilir olduğunu kabul etmekle birlikte, Bermekîler’le yakınlığını eleştirmiş, ayrıca İbn İshâk’ın meğâzî rivâyetleri konusunda Ziyâd el-Bekkâî’yi tavsiye ederken, Yûnus b. Bükeyr’i zikretmemiştir. Bir diğer eleştiri konusu, mezhebî eğilimiyle ilgilidir. İslâm tarihinin en tartışmalı meselelerinden ve Şiî doktrininde önemli bir yeri olan Hz. Ali’nin vesayetiyle ilgili rivâyetleri veya Şiâ için büyük bir figür olan İmâm Alî er-Rızâ için “efendim” ifadesini kullanması gibi durumlar, eleştirilmesine ve Şiîliğe meyleden bir râvi olarak tanıtılmasına sebep olmuştur. Bu eleştirilerin bir sonucu olarak İbn İshâk’ın meğâzî rivâyetlerini öğrenmek isteyenlere Ziyâd el-Bekkâî, Abdullah b. İdrîs, Abde b. Süleymân veya Seleme b. Fadl önerilirken, Yûnus b. Bükeyr’den hiç bahsedilmemiştir. Tüm bu olumsuzluklara rağmen, Yûnus b. Bükeyr’in Kûfe nüshasına dayanan ve öğrencisi Ahmed b. Abdülcabbâr el-Utâridî’nin çabalarıyla devamlılığını koruyan Ziyâdâtü’l-Meğâzî adlı eserindeki rivâyetler, çeşitli tariklerle İbn Asâkir, İbnü’l-Esîr, İbn Kesîr ve İbn Hacer gibi önemli âlimler tarafından sıklıkla kullanılmıştır. Sonuç olarak, Yûnus b. Bükeyr kendisine yönelik eleştirilerden dolayı ikinci planda kalmış bir siyerci olarak değerlendirilse de özellikle İbn İshâk’ın meğâzî rivâyetlerine ulaşma hususunda yadsınamaz bir öneme sahiptir.

Keywords

İslam Tarihi , Yûnus b. Bükeyr , İbn İshâk , Kûfe , Bermekîler , Şiîlik

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Ağkuş, Yusuf. Sünni Tefsir Geleneğinde Zındıklık Algısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Akın, Ramazan. İbn İshâk ve İbn Hişâm’ın Sîrelerinin Muhtevâ Açısından Mukâyesesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2019.
• Akın, Ramazan. “Siyer Yazıcılığında İbn İshâk’ın Sîre’si Özelinde Rivayet Nakli ve Aidiyeti Sorunu”. Siyer Araştırmaları Dergisi 8 (2020), 191-210.
• Ataş, Haci. Siyer ve Hadis Kaynaklarında Kitâbu’l-Meğâzî. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. Delâilü’n-Nübüvve. 7 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405.
• Câhız, Ebû Osmân b. Amr. Kitâbü’l-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Chokr, Melhem. İslam’ın Hicri İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. 2 Cilt. Mısır: Müessesetü’l-Hindâvî, 2012.
• Eser, Mithat. “Eseri Günümüze Ulaşan İlk Siyer Müellifi İbn İshâk’ın Güvenilirliği”. İSTEM 13 (2009), 261-280.
• Göksu, Erkan. “Siyasi Bir Argüman Olarak İslam Tarihinde Zındıklık ve Meşhur Zındıklar”. Türk Yurdu Dergisi 324 (2014), 26-31.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Hemdanî, Muhammed Sâlih Atiyye. Yûnus b. Bükeyr ve Eseruhu fi Rivâyeti Siret-i’n-Nebeviyye. Beyrut: Daru’l-Muktebes, ts.
• Hizmetli, Sabri. İslam Tarihinin İlk Kaynakları. Ankara: Ankara Okulu, 2018.
• Horowitz, Josef. İslami Tarihçiliğinin Doğuşu. çev. Ramazan Özmen - Ramazan Altınay. Ankara: Ankara Okulu, 2019.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî Düafâi’r-Ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvîz. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım. Târihu Dımaşk. ed. Amr b. Garâme. 80 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1995.
• İbn Dîzîl, İbrâhim b. Hüseyin. el-Cüz’ fîhi Hadîsu el-Hâfız İbn Dizîl. thk. Abdullah b. Muhammed el-Buhârî. Medine: Mektebetü’l-Gurebâ, 1413.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerh ve’t-Ta’dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Ebû Hâtim. Tefsîr. thk. Es’ad Muhammed Tayyib. 13 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’n-Nizâr, 2. Basım, 1419.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihabüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-İsâbe fî Temyizi’s-Sahâbe. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. ed. Halîl Memûn Şîhâ vd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1996.
• İbn Havkâl, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Alî. Sûretü’l-Arz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1938.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. el-Mecrûhîne mine’l-Muhaddissîne ve’d-Duʿafâʾ ve’l-Metrûkîne. thk. Muhammed İbrâhîm Zâyid. 3 Cilt. Halep: Dârü’l-Va’y, 1396.
• İbn Hibbân. es-Sikât. thk. Muhammed Abdülmu’îd Hân. 9 Cilt. Haydarabâd: Dâiretü’l-Ma’ârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mecdî Fethî (Mısır: Dârü’s-Sahâbe,1995.
• İbn İshâk, Ebû Abdillah Muhammed. Sîretü İbn-i İshâk. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1978.
• İbn İshâk, Ebû Abdillah Muhammed. Siyer. ed. Muhammed Hamidullah. çev. Sezai Özel. İstanbul: Akabe Yayınları, 1988.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil b. Şihâbüddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. ed. Ali Şîrî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillah b. Müslim. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Ammetü, 1992.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed. Tabakâtü’l-Kübrâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü’s-Sadr, 1968.
• İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasen İzüddîn. el-Kâmil fi’t-Târih. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Esir. Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahabe. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1997.
• İşbîlî, Ebü’l-Hayr. Fihrist. thk. Muhammed Fuad Mansur. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Kâdî Eberkuh, Refiüddin İshâk b. Muhammed. Sîret-i Resulillah. ed. Esğar Mehdevî. Tahrân: İntişârât-i Bünyâd-i Ferheng-i İrân, 582.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Ali er-Rızâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/436-438. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. Ahkâmü’s-Sultâniyye. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâ’i’r-Ricâl. ed. Beşşar Avvad. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Muhammed b. Süleymân. Menâkıbü’l-İmâm Emirü’l-Mü’minin Alî b. Ebî Tâlib. thk. Muhammed Bâkır el-Mahmûdî. Kum: İhyâü’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1412.
• Nedâ Musa Abbâs. “el-Mezâlim fî ahdi’l-hulefâi’l-Abbasiyyîn”. Mecelletü Külliyeti’l-Edeb 90 (2017), 96-123.
• Neseb, Hüseyin Muradî. “Berresî-yi Tatbiki-yi Meğâzi-yi Yûnus b. Bükeyr ba Ziyâd b. Abdullah Bekkâî der Takrîr-i Sîre-i İbn-i İshâk”. Faslnâme-i İlmî Pejûhişy-i Târih-i İslâm 77 (1398), 47-72.
• Neseb, Hüseyin Muradî. Kitâbü’l-Meğâzi Yûnus b. Bükeyr. çev. Muhammed Hasan Hâşimî. Kum: el-Ma’hedü’l-’âlî li-Havza ve’l-Câmi’a, 1394.
• Neseb, Hüseyin Muradî. “Yûnus b. Bükeyr ez-Pişgâmânî Şia Der Sîre-Nigârî”. Mütalaat-i Târih-i İslâm 24 (1394), 171-186.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Öz, Şaban. “Siyer Literatürünün Güvenilirliği Problemi”. Journal of Islamic Research 29/1 (2018), 1-9.
• Rewaşde, Cihân Ahmed. Yûnus b. Bükeyr ve Devruhu fi Medreseti’l-Meğâzî. Ürdün/Mute: Mute Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2006.
• Reyme bt. Abdillah b. Sâlih el-Avvâd. Yûnus b. Bükeyr b. Vâsıl eş-Şeybânî ve Merviyâtuhu fî Mizâni’n-Nakd. Suudi Arabistan: Ümmü’l-Kurâ, Doktora Tezi, 2018.
• Safedî, Salâhuddîn. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi, 2000.
• İbn Tâvûs, Alî b. Mûsâ b. Ca’fer b. Muhammed. Muhcu’d-Deavât. Tahrân: Şemsü’d-Duhâ es-Sekâfiyye, 1388.
• Sezgin, Fuad. Târîhu’l-Türâsi’l-Arabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 4 Cilt. Medine: Câmiatü’i-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1991.
• Söylemez, M. Mahfuz. Bedevîlikten Hadârîliğe Kufe. Ankara: Ankara Okulu, 2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târihü’r-Rüsul ve’l-Mülûk. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Türâs, 2. Basım, 1387.
• Tarâbîşî, Mutâ’. Rüvâtu Muhammed b. İshâk. Beyrut/Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1994.
• Topgül, Muhammed Enes. “Erken Dönem Hadis Çalışmalarında Şiîlik İthamları -Hadis Tarihi Çerçevesinde Bir İnceleme-”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 55/55 (2018), 52-77.
• Topgül, Muhammed Enes. Hadis Râvilerinde Şiîlik Eğilimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr. Kitâbü’d-Duafâ. ed. Abdülmu’tî Emîn el-Kal’eci. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1984.
• Ünalan, Abdullah. “İbn İshak ve Hadis Rivayetindeki Yeri”. Şarkiyat 2 (2009), 97-113.
• Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-A’lemî, 3. Basım, 1989.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ. Maʿrifetü’r-Ricâl. thk. Muhammed Kâmil Kassâr. 2 Cilt. Dımaşk: Müctemeü’l-Lüğati’l-Arabiyye, 1985.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn. Mu’cemü’l-Üdebâ. çev. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Muğnî fî Du’afâ. 2 Cilt. Katar: İdâretü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.
• Zehebî. Mîzânü’l-İ‘tidâl. thk. Ali Muhammed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî. Târihu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhir ve’l-A’lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1993.