A Fiqh-Based Analysis of the Prohibitory Narrations in al-Manhiyyāt by Ḥakīm al-Tirmidhī (d. 320/932)

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 1113 - 1140, 15.09.2025

Zübeyir Aslan

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1673611

Abstract

Islamic law has established a set of principles and rules derived from the concepts of command and prohibition, which are utilized in the derivation of legal rulings from the scriptural sources. According to scholars of Islamic legal theory, one of these key concepts is nahy. Since nahy requires the abandonment of what is prohibited, the scholars unanimously agree that the wording of an absolute prohibition inherently carries a forbidding character: it denotes prohibition in its literal sense, while it refers to reprehensibility or other rulings only metaphorically. However, the scholars differed regarding the extent to which certain prohibitions convey binding legal force. The majority opinion maintains that, unless there is a contrary indicator, prohibition fundamentally signifies taḥrīm. Some scholars, however, argued that if there is a supporting indicator pointing to prohibition, then nahy implies taḥrīm; otherwise, it may denote reprehensibility or guidance. Thus, while the majority view is that an absolute nahy unequivocally indicates taḥrīm unless evidence suggests otherwise, some scholars stressed that not all prohibitions in the sources necessarily indicate taḥrīm, as their implications and legal effects may vary. The prohibitions cited in al-Manhiyyāt-a work authored by Ḥakīm al-Tirmidhī-are assessed to reflect this latter view largely. Scholars of legal theory further debated whether the wording of nahy implies invalidity, whether it requires immediate cessation, and whether it necessitates repetition. Nonetheless, they agreed that nahy establishes legal rulings either directly or indirectly. Accordingly, the literature uses the terms nahy ṣarīḥ (explicit prohibition) and nahy ghayr ṣarīḥ. In nahy ṣarīḥ, the ruling is clear, and the intent of the Lawgiver is explicitly known, often expressed in the context of an authoritative command from a superior to a subordinate. In contrast, nahy ghayr ṣarīḥ does not establish rulings with the same clarity and binding force; rather, it may denote prohibition along with other meanings, such as reprehensibility, permissibility, discipline, supplication, disparagement, consolation, indication of consequence, despair, guidance, warning, threat, or request. The prohibitions compiled by Ḥakīm al-Tirmidhī in al-Manhiyyāt include narrations attributed to the Prophet Muḥammad concerning various aspects of life. From this perspective, the work falls within the scope of uṣūl al-fiqh. The lack of a juristic analysis of this work is noteworthy, and this study seeks to provide a legal examination and evaluation of its content. The method of verification was employed, and the narrations were categorized in detail. It was observed that most prohibitions in al-Manhiyyāt belong to the category of nahy ghayr ṣarīḥ. The findings further indicate that a considerable portion of the narrations represent the Prophet’s explanations of Qur’anic rulings, while some reflect his independent sayings and practices. The study revealed that several prohibitions in al-Manhiyyāt relate to acts of worship. For instance, the Prophet forbade praying at certain times, performing imamate, calling to prayer, or teaching the Qur’an in return for payment, speaking while the imam delivers the Friday sermon, and praying in garbage dumps or graveyards. He also prohibited fasting on the day of doubt (the day when the crescent is not sighted), on religious festival days, and fasting two consecutive days without eating in between-these fall under karāhah. Conversely, his prohibition against entering or remaining in a mosque in a state of major ritual impurity is considered under taḥrīm. Other prohibitions mentioned in al-Manhiyyāt pertain to family law, such as the prohibition of marrying two sisters simultaneously, or a woman together with her paternal or maternal aunt. The practice of shighār marriage-where two women are exchanged without dowries-is also prohibited, as it lacks a financial consideration, rendering the contract invalid and unlawful. In daily life, the Prophet forbade certain honorific expressions, emphasized bodily well-being, and prohibited violations of bodily rights. He also drew attention to animal welfare. Furthermore, the Prophet prohibited usury by forbidding the exchange of gold for silver in unequal terms, and he forbade Muslims from drinking wine. In terms of dress, he advised against extravagance and prohibited men from wearing silk or adorning themselves with gold without necessity. Accordingly, this study offers a juristic analysis and evaluation of such narrations in al-Manhiyyāt that express prohibition.

Keywords

Islamic Law , Usul al-Fiqh , Prohibition , al-Manhiyyāt , Legal Forbiddance , Legal Disapproval

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Hakîm et-Tirmizî’nin (ö. 320/932) el-Menhiyyât Adlı Eserindeki Nehiy İçerikli Rivayetlerin Fıkhî Açıdan Tahlili

Abstract

İslam Hukuku, emir ve nehiy kavramlarından oluşan birtakım ilke ve kurallar koymuştur ki naslardan şer‘î hüküm istinbatında bunlardan istifade edilmektedir. Fıkıh usulü âlimlerine göre bu kavramlardan biri nehiydir. Mutlak nehyin sîgasının yasaklayıcı özellikte olduğunda, yasaklamanın harama hakikaten, kerahet ve diğer hükümlere ise mecazen delalet ettiğinde usulcüler görüş birliği içerisindedirler. Ancak onlar, bazı nehiylerin hüküm ifade etme derecesinde ihtilaf yaşamışlardır. Cumhura göre, aksine herhangi bir karine yoksa nehiyde asıl olan, nehyin tahrîme delalet etmesidir. Bir kısım usulcü ise şayet haramlığa delalet eden başka bir karine varsa nehyin tahrîm gerektirdiğini, yoksa kerahet ve irşad vb. anlamında kullanıldığını ifade etmektedirler. Buna göre usulcülerin çoğunluğu, şayet aksine bir karine yoksa mutlak nehyin kesin olarak “tahrîm”e delalet ettiğini ifade ederken, bazı usulcüler, naslardaki nehiylerin delaleti ve fıkhî hükümlere etkisi konusunda bunun her zaman tahrîme delalet etmeyebileceğini vurgulamaktadırlar. Hakîm et-Tirmizî tarafından telif edilen el-Menhiyyât adlı eserde zikredilen nehiyler de daha çok bu ikinci kategorideki usulcülerin görüşleri doğrultusunda olduğu değerlendirilmiştir. Fıkıh usulü âlimleri, nehyin sîgası, nehyin sîgasının fesad ve butlana delaleti ile fevr ve tekrarı gerektirip gerektirmediği hususunda ihtilaf yaşamışlardır. Ancak usulcüler nehyin doğrudan veya dolaylı şekilde hüküm koymasında hemfikirdiler. Bunun için literatürde nehy-i sarih ve nehy-i gayri sarih tabirleri kullanılmıştır. Nehy-i sarih’de hüküm açık olup şâri‘in ne istediği bilinmektedir. Ayrıca konum itibariyle nehyeden kişi, baskın otorite sahibi olup üstün asta emri gibi buyurucu mevkidedir. Gayr-i sarih kategorisinde değerlendirilen nehiy ise hüküm koymada bu netlikte bağlayıcı değildir. Zira bu nevi nehiy tahrîmle birlikte kerahet, ibâha, te’dîb, dua, tahkîr, teselli, beyânü’l-âkıbe, ye’s, irşâd, tahzîr, tehdit ve iltimasa da delalet edebilmektedir. Hakîm et-Tirmizî’nin telif ettiği el-Menhiyyât adlı eser Hz. Peygamber’den rivayet edilen çeşitli alanlardaki nehiyleri ihtiva etmiştir. Bu yönüyle eser bir fıkıh usulü konusudur. Araştırdığımız kadarıyla bu eserin fıkhî açıdan değerlendirilmesinin yapılmamış olması dikkati celp etmiştir. Bu çalışmadaki amaç söz konusu nehiylerin fıkhî tahlil ve değerlendirmesini yapmaktır. Çalışmada tahkik yöntemine başvurulmuş, içindeki rivayetler baştan sona kategorize edilmiştir. Buna göre el-Menhiyyât’ta zikredilen yasakların, daha çok nehyin gayr-i sarih kategorisinde varid olduğu görülmüştür. Keza araştırma neticesinde, zikredilen rivayetlerin büyük bir kısmının Hz. Peygamber’in Kur’an’daki hükümleri açıklama rivayetlerinden oluştuğu, bir kısmının ise o’nun müstakil sayılabilecek söylem ve tatbikatları olduğu bulgusuna da rastlanmıştır. el-Menhiyyât üzerinde yapılan çalışma çerçevesinde içinde zikredilen nehyin bir bölümünün ibadetlerle ilgili olduğu anlaşılmıştır. Nitekim Hz. Peygamber’in bazı vakitlerde namaz kılmayı, imamlık, müezzinlik ve Kur’an eğitiminin ücret karşılığında yapmayı, imam hutbe okurken konuşmayı, mezbele ve makberler içinde namaz kılmayı, ramazan ayında hilalin görülemediği şek/şüphe günü, dini bayram günleri ile yemek yemeden iki gün üst üste oruç tutmayı yasaklaması kerahet babından; cünüplü iken mescide girmeyi, bu haldeyken mescitte oturmayı yasaklaması ise tahrîm babından addedilmiştir. el-Menhiyyât’ta değinilen bazı nehiyler aile hukuku ile alakalıdır. Nitekim iki kız kardeş, bir kadın ve halası ile bir kadın ve teyzesi gibi bazı yakın akrabaların aynı zaman diliminde aynı erkeğin nikâhı altında bulunmaları yasaklanmıştır. Nehyedilen şiğâr nikâhında da iki kadının değiş tokuşu yapıldığı için mehir söz konusu değildir. Hz. Peygamber’in buradaki nehyi, mali bir bedel konulmadan, iki kadının karşılıklı olarak mehir mesabesinde değerlendirilmesi hususundadır ve bu nevi akit de haram/batıl sayılmıştır. Hz. Peygamber günlük hayatta insanların kullandıkları bazı tazim kavramlarını nehyetmiş, beden sağlığına önem vermiş ve bazı bedensel hakların çiğnenmesini yasaklamıştır. Keza o, hayvan hakları hususunda da Müslüman toplumu uyarmıştır. Hz. Peygamber altının gümüşle satılmasını yani faizli işlem yapılmasını, Müslümanların şarap içmesini haram kılmıştır. Hz. Peygamber insanların giyim kuşamda israfa kaçmamalarını tavsiye etmiş; erkeklerin ipek giysi giymeleri ve ihtiyaç yokken altınla süslenmelerini nehyetmiştir. Bu itibarla çalışmada, mezkûr eserde zikredilen ve nehiy ifade eden yukarıda verilen hususlara benzer rivayetlerin fıkhî tahlil ve değerlendirmesi yapılmıştır.

Keywords

İslam Hukuku , Fıkıh Usulü , Nehiy , el-Menhiyyât , Tahrîm , Kerâhet

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. 8 Cilt. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Akay, İhsan. “Bütün Yönleriyle Zemahşerî”. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Emir-Nehiy Sîgaları Bağlamında Belâgat-Fıkıh İlişkisi. ed. Ömer Aslan - Hasan Özalp. 2/141-153. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2023.
• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî. Tahkīku’l-murâd fî enne’n-nehye yakteżi’l-fesâd. thk. İbrahşm Muhammed Silfîtî. Kuveyt: Dârü’l-kütübi’s-sakâfiyye, ts.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmi, 1982.
• Apaydın, H. Yunus. “TDV İslâm Ansiklopedisi”. Nehiy. 32/544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1998.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Ali et-Tayyib el-. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Mis. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1982.
• Beğâvî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. et-Tehzîb fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvad. 8 Cilt. Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Bereke, Abdülfettah Abdullah. “TDV İslâm Ansiklopedisi”. Hakîm et-Tirmizî. C. 15. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-Ḫilâfiyyât beyne’ş-Şâfiʿî ve Ebî Ḥanîfe. 8 Cilt. Kahire: Ravza Neşriyat, 2015.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. es-Sünenü’l-kübrâ. 24 Cilt. Kahire: Merkezü Hecer li’l-buhûs ve’d-dirâsât, 2011.
• Bilgili, İsmail. “İslam Hukukunda Ma’dûm’un Satışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006), 211-238.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-i İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Rabbani Yayınevi, ts.
• Buhârî, Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed el-. Keşfu’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevi. 4 Cilt. İstanbul: Şirketü’s-sahâfeti’l-Osmâniyye, 1890.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Sahîhu’l-Buhârî. Dimaşk: Dârü’l-Mustafa, 2011.
• Bûtî, Muhammed Tevfik Ramazan. el-Buyû‘u’ş-Şâi‘a ve eseru’l-mebî‘i ‘alâ şer‘iyyetiha. Dimaşk: Darü’l-fikr, 2010.
• Caner, Abdurrahman. Estetik Operasyonlara Yönelik Fıkhî Bir Değerlendirme. “Amasya İlahiyat Dergisi” 20 (2023), 232-263.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kurʾân. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli. Beyrut: Darü’n-nefâis, 3. Basım, 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî Usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Çolak, Abdullah. “Naslarda ‘Nehiy’ Şekinde Gelen Yasakların Hükme Delaleti”. ed. Fikret Karaman. 1/277-296. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullāh (Abdullāh) b. Ömer b. Îsâ. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Deniz, Mehmet Ata. Kur’an’da Gayr-i Sarîh Nehiy. “Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi” 5/10 (2018), 13-31.
• Dûlâbî, Ebû Bişr. el-Künâ ve’l-esmâʾ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebi Davud. thk. Şuayb Arvavût. Suudi Arabistan: Darü’r-risale’l-alemiyye, 2009.
• Erkoç, Tuba. Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin Emir ve Nehiy Hakkındaki Görüşleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali b. Sir el-Mübareki. 5 Cilt, 1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ. thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfi. Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Gökçe, Ferhat. “İmam Tirmizî ve Hakîm et-Tirmizî Sempozyumu”. Klasik Arap Literatüründe İlk Otobiyografik Örnekler: Hakîm et-Tirmizî’nin Büdüvvü Şe’n İsimli Eseri. 1/317-325. Ankara: İlahiyat, ts.
• Görgülü, Hasan Ali. Nehyin Delalet Konusunda Usulcülerin Görüşleri. “Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi” 2/25 (2012).
• Hakîm et-Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Hasen. el-Menhiyyât. thk. Ebû Hacir Muhammed es-Said b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 1986.
• Hallâf, Abdulvahhab. İlmu usûli’l-fıkh. Kahire: Dârü’l-hadis, 2003.
• Hanbel, Ahmed b. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 8 Cilt. Kahire: Dârü’l-hadis, 1995.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaʿu’z-zevâʾid. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-kudsî, 1994.
• Hudarî, Muhammmed. Usûlü’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-ma’rife, 2002.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Mısır: Mustafa el-Babî el-Halebi ve Evlâdühü, 2. Basım, 1966.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Mısır: Mustafa el-Babî el-Halebi ve Evlâdühü, 2. Basım, 1966.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. İslâm Hukuk Felsefesi. çev. Mehmet Erdoğan, Vecdi Akyüz. İstanbul: Rağbet, 4. Basım, 2013.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. 21 Cilt. Riyad: Darü Künüzi İşbiliya, 2015.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-selefiyye, 1970.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî. Lisânü’l-Mîzân. 7 Cilt. Beyrut: Müessetü’l-a’lemî, 1971.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî. el-Kâfî fî fıkhi’l-İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Darü’r-risale, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lîsânü’l-’Arab. Kahire: Darü’l-maârif, ts.
• İbnü’l-Lahhâm, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. Alî el-Ba‘lî. el-Kavâʿid ve’l-fevâʾidü’l-usûliyye ve mâ yeteʿallaku bihâ mine’l-akkâmi’l-ferʿiyye. thk. Abdulkerim Fudaylî. el-Mektebetü’l-asriyye, 1999.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. 4 Cilt. Mekke: Dârü’l-medenî li’tabâati ve’n-neşir, 1980.
• Koşum, Adnan. İslâm Hukukunda Hayvan Hakları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 11. Basım, 2018.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 164M.S.
• Mâlik b. Enes, Mâlik b. Amir el-Asbahi el-Medeni. el-Müdevvene. 4 Cilt. Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Moğultay, Ebû Abdillâh Alâüddîn b. Kılıç b. Abdillâh el-Bekcerî el-Hikrî. el-İʿlâm bi-sünnetihî ʿaleyhisselâm şerhu Süneni İbn Mâce. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizar Mustafa el-Baz, 1999.
• Münzirî, Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî b. Abdillâh. et-Terġīb ve’t-terhîb. 4 Cilt. Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahihu Müslim. Kahire: Dârü ihyai’t-turâsi’l-’arabî, 1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmün’im Şelebi. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. Şerhu’n-Nevevî alâ Müslim. 18 Cilt. Beyrut: Darü ihyâi’turâsi’l-arabi, 1972.
• Orhan, Fatih. Nehyin Muktezası: Yasaklanan Fiilin Hükmü ve Hukukî Sonuç Doğurması. “İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi” 30 (2017), 71-91.
• Özel, Ahmet. TDV Dinî Terimler Sözlüğü. 2 Cilt. Ankara: İSAM Yayınları, 2023.
• Özsoy, İsmail. “Faiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 05 Temmuz 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/faiz
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mahsûl fî ʿilmi ʿusûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyad el-Ulvânî. 6 Cilt. Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-saâde, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Temhîdü’l-fusûl fi’l-usûl. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-ma’rife, ts.
• Siğnâkî, üsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. en-Nihâye şerhu’l-Hidâye. 25 Cilt. Mekke: Camiatü Ümmü’l-kurâ, 2016.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ez-Ziyâdât ’ale’l-mevdû’ât. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-maârif, 2010.
• Şabân, Zekiyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları. thk. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl îlâ tahkîki’l-hak min ʿilmi’l-usûl. thk. Şeyh Ahmed İzzu. 2 Cilt. Dimaşk: Darü’l-kitabi’l-arabi, 1999.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Tahâvî, Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. İḫtilâfü’l-ʿulemâʾ. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-beşairi’l-İslamiyye, 1996.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b Sevre. el-Câmiu’s-Sahîh. 5 Cilt. Kahire: Mustafa el-Babî el-Halebi, 1975.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. Örf ve Âdetin İslam Borçlar Hukuku Hükümlerine Etkisi Üzerine Bir Tahlil: Hanefî Mezhebi Özelinde. “International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic” 12/20 (2017), 223-260.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. Gayrimüslimlerle Sosyal İlişkiler Hakkında İslâm Hukuku Açısından Bazı Mülahazalar. “Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi” 3/10 (ts.), 584-596.
• Ûdeh, Abdulkadir. et-Teşrî’u’l-cinâiyyî’l-İslâmî. 2 Cilt. Dimaşk: Müessesetü’r-risâle Nâşirûn, 3. Basım, 2013.
• Vâili, Muhammed b. Hamûd el-. Buğyetü’l-muktasıd şerhu Bidâyeti’l-müctehid. thk. Kamile el-Kevari. 16 Cilt. Beyrut: Darü İbn Hazm, 2019.
• Yiğit, Metin. Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2013.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. nşr. Muhammed Eymen eş-Şebrâvî. 18 Cilt. Kahire: Darü’l-hadîs, 2006.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdillah b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Dârü’l-kütübî, 1994.
• Zeydân, Abdulkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-risâle Nâşirûn, 2014.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. 10 Cilt. Dimaşk: Darü’l-fikr, 2. Basım, 1985.