Sultan Kayıtbay Dönemi (872-901/1468-1496) Cild Örnekleri

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 849 - 874, 15.09.2025

Betül Şahin

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1681091

Abstract

Orta çağın en büyük İslâm devletlerinden biri olan Memlûkler 1250-1517 yılları arasında Mısır, Suriye ve Hicaz’da hüküm sürmüş bir Türk devletidir. İki buçuk asırdan fazla tarih sahnesinde kalan Memlûklerde askeri ve siyasi zaferlerle adından söz ettiren güçlü sultanlar tahta çıkmıştır. Bu sultanlardan biri de yaklaşık otuz yıl tahtta kalan ve Burcî döneminin en büyük sultanı kabul edilen Kayıtbay’dır. Onun saltanatı (872-901/ 1468-1496) Memlûk devletinin müreffeh sayılabilecek son dönemidir. Kaynaklarda adil, dindar, cesur ve ileri görüşlü bir sultan olarak nitelendirilen Kayıtbay, Memlûk tarihinin en önemli sultanlarından biri olmasının yanı sıra, sanat ve mimariye verdiği büyük destekle, dönemini kültürel ve sanatsal açıdan zirveye taşımıştır. Kahire başta olmak üzere çeşitli merkezlerde (Kudüs, Mekke, Medine) inşa ettirdiği medreseler, camiler, türbeler ve kütüphanelerle, Memlûk sanatının pek çok yönünün gelişmesine katkı sağlamıştır. Bu bağlamda kitap sanatları da büyük gelişme göstermiş, özellikle cild alanında yüksek nitelikli eserler ortaya konmuştur. Ancak üretilen bu eşsiz eserler hakkında yapılan çok az sayıda çalışma mevcuttur. Mevcut çalışmalarda ise Memlûk cild sanatı hakkında genel bilgiler sunulmuş olup Kayıtbay dönemi cildleri detaylı olarak ele alınmamıştır. Bu çalışmayla Sultan Kayıtbay dönemine ait cildlerin motif ve kompozisyon özelliklerinin tahlil edilmesi ve bu tahlil sonucunda dönemin genel karakterinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde bulunan yazma eserler incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi envanterine kayıtlı olan ve tamamı Kayıtbay dönemine tarihlenen dört adet eser tespit edilmiştir. Araştırmada kullanılan dört eserden üç tanesi Ayasofya Koleksiyonu’nda, bir tanesi ise Fatih Koleksiyonu’nda bulunmaktadır. Bu eserlerin seçiminde cildlerin hem motif-kompozisyon tahliline imkân tanımasına hem de dönemin zenginliğini yansıtacak düzeyde olmasına dikkat edilmiştir. Çalışmada kullanılan bu cildler form, kompozisyon, teknik ve süsleme bakımından incelenmiştir. İncelenen cildlerin hepsi deri olup, üçünde kahverenginin tonları bir tanesinde ise vişne rengi tercih edilmiştir. Örnekler miklebli olup müzeyyendir. Ön ve arka kapakların aynı karakterde olduğu cildlerde en az iki sıra zencirek-bordürle karşılaşılmaktadır. Köşebentleri de farklı tasarlanan cildlerin şemseleri oval, yuvarlak ve mekik formundadır. XV. yüzyıl Memlûk cildlerinde karşılaşılan mavi tahrir, incelenen bu örneklerde de mevcuttur. Bu mavi tahrir zencirek, köşebent ve şemse etrafında kullanılmıştır. Sertabların bezendiği örneklerin miklebleri de yine aynı özenle süslenmiştir. Bu özen iç kapaklarda da devam etmiştir. Makalemizin konusuna esas teşkil eden cildlerden iki tanesinde iç kapaklar da deriyle kaplanmıştır. İtinayla bezenen bu iç kapaklardan birinde kat’ı tekniği kullanılmıştır. Diğer iki kapaksa muhdes olup kumaşla kaplanmıştır. Dönemin zenginliğini de simgeleyen bu cildlerin tezyînâtında bol miktarda altın kullanıldığı tespit edilmiştir. Görsellerle desteklenen çalışma diğer müze-kütüphanelerde bulunan ve Kayıtbay dönemine tarihlenen cildlerle yapılan kıyaslamalarla tamamlanmıştır. Bu karşılaştırmalar Kayıtbay devri cildlerinin, sadece kitapları korumakla kalmadığını aynı zamanda Memlûk döneminin estetik zevkini, teknik birikimini ve sanat anlayışını günümüze taşıdığını da göstermektedir. İslam cild sanatı içerisinde özel bir yer tutan ve çalışmaya konu olan mevcut eserler, hem Memlûk sanatının gelişim sürecine ışık tutmakta, hem de günümüz araştırmacılarına bu alanda derinlikli incelemeler yapma imkânı sunmaktadır.

Keywords

Türk-İslam Sanatları Tarihi , Memluk , Sultan , Kayıtbay , Süleymaniye , Yazma Eser , Cild , Bezeme

Ethical Statement

*Bu makale, Memlükler Dönemi Sempozyumu II: İlim, Düşünce, Sanat ve Kurumlar Sempozyumu’nda Sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Sultan Eşref Kayıtbay Dönemi Ciltleri: Süleymaniye Kütüphanesi’nde Örnekler” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş halidir. Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Examples of Bookbindings from the Reign of Sultan Qaytbay (872-901/1468-1496)

Abstract

The Mamluks, one of the greatest Islamic states of the Middle Ages, were a Turkish dynasty that ruled Egypt, Syria, and the Hejaz between 1250 and 1517. The Mamluk state, which remained on the stage of history for over two and a half centuries, saw the rise of powerful sultans known for their military and political achievements. One such ruler was Sultan Qaytbay, who reigned for nearly thirty years and is considered the greatest sultan of the Burji period. His reign (872–901 AH / 1468–1496 CE) is regarded as the Mamluk state's last relatively prosperous period. Sources describe Qaytbay as a just, devout, courageous, and farsighted ruler. In addition to being one of the most important sultans in Mamluk history, he significantly contributed to elevating his era culturally and artistically through his patronage of the arts and architecture. In cities such as Cairo, as well as other centers like Jerusalem, Mecca, and Medina, he commissioned the construction of madrasas, mosques, mausoleums, and libraries, greatly contributing to the development of many aspects of Mamluk art. In this context, the book arts also flourished, with high-quality works produced especially in the field of bookbinding. However, the research on these unique works has been surprisingly limited. The existing research tends to offer general information about Mamluk bookbinding and does not specifically focus on bindings from Qaytbay's reign. This study aims to analyze the motif and composition characteristics of bookbindings from the reign of Sultan Qaytbay and, through this analysis, to reveal the general character of the period. For this purpose, manuscript works housed in the Süleymaniye Library were examined. As a result of this examination, four works—dated entirely to the reign of Qaytbay—were identified in the Süleymaniye Library's inventory. Of these four manuscripts, three belong to the Ayasofya Collection and one to the Fatih Collection. In selecting these works, attention was given to ensuring that the bindings allowed for motif and composition analysis and that they reflected the richness of the period. These bindings were examined in terms of form, composition, technique, and ornamentation. All the bindings studied are made of leather; three are in various shades of brown, and one is in a cherry red color. Made of leather, three of the bindings are brown, while one is in a cherry-red hue. All examples include flap (mikleb) closures and are decorated (muzayyan). The front and back covers share the same decorative characteristics, often featuring at least two rows of interlaced border (zencirek) patterns. The cornerpieces are distinct in design, while the central medallions (shamsa) appear in oval, circular, and almond (mekik) forms. A characteristic blue outline (tahrir), commonly seen in 15th-century Mamluk bindings, is also present in these examples—used around the shamsa, cornerpieces, and border. Delicate decoration adorns the fore-edges (sertab), and the flap areas receive the same level of attention. This attention to detail extends to the inner covers. In two of the examined examples, the inner covers are also leather-bound and decorated, while the other two have later additions covered in fabric. It was also determined that a significant amount of gold was used in the decoration of these bindings, symbolizing the richness of the period. This study, supported by visual documentation, is supplemented with comparisons made with other bindings from the Qaytbay period housed in various museum and library collections. These comparisons show that the bindings from Qaytbay’s reign served to protect books and conveyed the aesthetic taste, technical knowledge, and artistic understanding of the Mamluk period to the present day. The bindings studied, which hold a special place in the history of Islamic bookbinding, shed light on the developmental process of Mamluk art and offer modern researchers the opportunity to conduct in-depth studies in this field.

Keywords

History of Turkish-Islamic Arts , Mamluk , Sultan , Qaytbay , Süleymaniye , Manuscript , Bookbinding , Decoration

Ethical Statement

*This article is the revised and developed version of the unpublished conference presentation entitled “Bindings of the Sultan al-Ashraf Qaytbay: Examples from the Süleymaniye Library”, orally delivered at the Mamluk Symposium II Science, Thought, Art and Institutions Symposium. This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that she received no external funding in support of this research.

References

• Aktan, Ali. “Sultan Kutuz ve Aynu-Calut Zaferi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10 (1991).
• Arıtan, Ahmet Saim. Konya Dışındaki Müze ve Kütüphanelerde Bulunan Selçuklu ve Selçuklu Uslûbunu Taşıyan Cild Kapakları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlük-Kıbrıs İlişkileri: Kıbrıs’ta İlk Türk Hâkimiyeti. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler”. İslam Târihi ve Medeniyeti. 9: 445-514. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Behrens-Abouseif, Doris. Islamic Architecture in Cairo an Introduction. 3. Bs. Leiden: Brill, 1998.
• Behrens-Abouseif, Doris. “Qaytbay’s Foundation in Medina, the Madrasah, the Ribat and the Dashishah”. Mamluk Studies Review. 2 (1998).
• Behrens-Abouseif, Doris. The Book in Mamluk Egypt and Syria 1250-1517: Scribes, Libraries and Market. Leiden: Brill, 2018.
• Behrens-Abouseif, Doris. “Kayıtbay Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 81-82. Ankara, 2022.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülkurrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 543-545. İstanbul, 1993.
• El- Ömerî, Şehâbeddin Fazlullah. Memlûk Sultanlığı (Mesâlikü’l-Ebsâr fî-Memâliki’l-Ûlâ Kısmı/1301-1349). Trc. Hatice Güler. Ankara: Berikan Yayınevi, t.y.
• Erünsal, İsmail E. Orta Çağ İslam Dünyasında Kitap ve Kütüphane. İstanbul: TİMAŞ, 2018.
• Eymen Fuâd Seyyid. “Nehrevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 547-548. İstanbul, 2006.
• Grabar, Oleg. İslam Sanatı Çalışmalarının İnşası II: İslami Görsel Kültür 1100-1800. Trc. Hayrullah Doğan. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022.
• İbni Tagriberdi. En-Nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar). Trc. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• James, David. Qur’ans of the Mamluks. London: Alexandria Press, 1988.
• Koçak, A.Yaşar. “Mekke-i Mükerreme Şahıs Kütüphaneleri”. Şarkiyat Mecmuası. 8 (1998): 267-283.
• Şahin, Betül. Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde Bulunan Memlûk Cildleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Yavuz, Orhan. Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı (Metin-İnceleme-Tıpkıbasım). Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2002.
• Yiğit, İsmail. “Kayıtbay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 80-81. Ankara, 2022.
• Yiğit, İsmail. “Memlûkler Dönemi (1250-1517) İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Yiğit, İsmail. “Memlükler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 90-97. Ankara, 2004.
• Yiğit, İsmail. Memlûkler: 648-923/ 1250-1517. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.