Thematic and Literary Analysis of al-Mutanabbi’s Ode “Ughalibu fîka al-Shawq” from the Perspective of Rhetorical Devices

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 825 - 848, 15.09.2025

Adnan Arslan , İrfan Kaya

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1681583

Abstract

Al-Mutanabbī is regarded as one of the most frequently cited and perhaps most influential poets in the history of Arabic poetry, thanks to his unique world of meaning woven with art and intellect. His mastery in linguistic craftsmanship is remarkable not only for preserving the classical poetic tradition but also for transforming it and establishing a distinctive literary persona. The peak of his literary career was undoubtedly during his years at the court of Sayf al-Dawla al-Hamdānī. The odes he composed during this period went beyond conventional panegyrics, becoming texts that reflected the poet’s personality, worldview, and artistic style. However, following this illustrious period, al-Mutanabbī left Aleppo for political and personal reasons and entered the patronage of Kafūr al-Ikhshīdī in Egypt. His poems from the Egyptian period reveal an intense inner conflict. Although on the surface they contain praise, the poems addressed to Kafūr also exhibit undertones of disappointment, satire, and veiled criticism. Therefore, these poems are often considered questionable in terms of sincerity, yet it is widely accepted that their literary and artistic quality remains on par with those from his earlier period. While there are numerous studies on al-Mutanabbī’s poetry during the Kafūr period, a focused and in-depth analysis of the ode Ughālibu fīka al-Shawq has been lacking. This particular poem occupies a key position within the poet’s discourse toward Kafūr and merits a thorough examination due to its rich artistic and intellectual layers. This article aims to fill that gap by analyzing the ode from multiple perspectives, including thematic structure, rhetorical style, and literary devices. The study first analyzes the key motifs, semantic layers, and the poem’s place within the corpus of classical Arabic poetry. The poet's choices in language and style are looked at through techniques like metaphor (istiʿārah) and simile (tashbīh), while ideas from maʿānī theory—like qasr (restriction), taqdīm-taʾkhīr (inversion), ḥadhf-dhikr (omission-mention), and how definiteness and indefiniteness are used—are studied to uncover deeper meanings.” could be better. His portrayals of horses and battle scenes are successful examples that both maintain the classical qaṣīda structure and exhibit powerful poetic imagery. Particularly in his depiction of horses, themes of heroism and solitude are evoked through layered symbolism, while the battle imagery is marked by dynamic visuals, phonetic harmony, and rhythmic energy, creating a dramatic atmosphere. One of the central findings of the article is that Ughālibu fīka al-Shawq is not merely a panegyric; it is a multifaceted text that conveys the poet’s internal contradictions, political ambitions, and disappointments while serving as a vehicle for his critical expression. In the fakhr (boasting) couplets, the poet exalts himself as an unrivalled literary authority even as he praises his patron; in other lines, he delicately constructs a powerful tone of satire and reproach, without violating the rhetorical decorum of a courtly poem. In this sense, the ode is not only a reflection of the thematic richness of classical Arabic poetry but also a compelling example of the intellectual and artistic depth characteristic of al-Mutanabbī’s literary genius.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Abbasid Poetry , al-Mutanabbi , Kâfur , Ughālibu Fīka al-Shawq

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The authors acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Mütenebbî’nin Uğâlibu fîke’ş-Şevka Kasidesinin Edebi Sanatlar Açısından Tahlili

Abstract

Mütenebbî, sanat ve zekâ ile ördüğü özgün anlam dünyası sayesinde Arap şiir tarihinin en çok anılan, belki de en etkili şairlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Şairin dil işçiliğindeki mahareti hem klasik şiir geleneğini yaşatması hem de onu dönüştürerek özgün bir edebî şahsiyet inşa etmesi bakımından dikkat çekicidir. Onun edebî kariyerinde zirveye ulaştığı dönem, kuşkusuz Hamdânî Emiri Seyfüddevle’nin sarayında geçirdiği yıllardır. Bu dönemde kaleme aldığı kasideler, geleneksel anlamda birer methiye olmanın ötesine geçerek şairin kişiliğini, dünya görüşünü ve sanatsal üslubunu ortaya koyan metinler hâline gelmiştir. Ancak bu parlak döneminin ardından Mütenebbî, siyasi ve şahsi nedenlerle Halep’ten ayrılarak Mısır’da Kâfûr el-İhşîdî’nin himayesine girmiştir. Mısır dönemine ait şiirlerinde şairin derin bir iç gerilimle boğuştuğu görülmektedir. Kâfûr’a yazdığı methiyeler, dış görünüşte övgü içerse de satır aralarında sitem, hayal kırıklığı ve alaycı bir tonda ima edilen iğnelemeler barındırmaktadır. Bu nedenle, söz konusu şiirler samimiyet açısından tartışmalı kabul edilmekte; ancak edebî sanat düzeyi bakımından önceki dönem kasideleriyle aynı estetik düzeyi koruduğu da gözlemlenmektedir. Mütenebbî’nin Kâfûr dönemine ait şiirleri üzerine yapılan çeşitli çalışmalar bulunsa da bu döneme ait Uğâlibu fîke’ş-Şevka kasidesinin edebî tahliline odaklanan müstakil ve tematik açıdan derinlikli bir çalışmanın eksikliği dikkat çekmektedir. Oysa bu kaside, Mütenebbî’nin Kâfûr’a yönelik şiirsel söylemi içinde önemli bir yer tutmakta; içerdiği sanatsal ve düşünsel unsurlar bakımından kapsamlı bir çözümlemeyi hak etmektedir. Bu makale, adı geçen boşluğu doldurma amacıyla kaleme alınmış; kasideyi tema, retorik yapı ve şiirsel sanatlar açısından çok yönlü biçimde ele almıştır. Çalışmada öncelikle kasidenin temel motifleri, anlam katmanları ve klasik Arap edebiyatındaki konumu analiz edilmiştir. Mütenebbî’nin söz konusu metindeki dil ve üslup tercihleri istiare ve teşbih gibi beyân sanatlarıyla birlikte değerlendirilmiş; ayrıca kasr, takdim-te’hîr, hazf-zikr, marifelik-nekrelik gibi meânî ilmine dair yapılar üzerinden şiirin söylem derinliği çözümlenmiştir. Bu yönüyle çalışma, şiirin yüzeydeki estetik yapısının ötesine geçerek, söylem arkasındaki psikolojik, sosyal ve siyasal bağlamlara da dikkat çekmektedir. Kaside, aynı zamanda hikemî boyutuyla da öne çıkmaktadır. Şairin birey-toplum ilişkisine, dostluk ve düşmanlığa, samimiyet, haset ve dünyevî hırslara dair yaptığı özlü tespitler; onun gözlem gücünü, içsel derinliğini ve edebî ustalığını yansıtmaktadır. At ve savaş tasvirleri ise hem klasik kaside geleneğine bağlılık hem de şiirsel imgelerin güçlü bir estetik çerçevede işlendiğini gösteren başarılı örneklerdir. Özellikle at tasvirlerinde sembolik düzeyde hem kahramanlık hem de yalnızlık duygusu yansıtılmakta; savaş sahnelerinde ise canlı imgeler, ses uyumları ve ritmik yapı ile dramatik bir atmosfer inşa edilmektedir. Makalenin ulaştığı temel bulgulardan biri şudur: Uğâlibu fîke’ş-Şevka kasidesi yalnızca bir övgü şiiri değildir; aynı zamanda şairin iç dünyasındaki çelişkileri, siyasî beklentilerini, kırgınlıklarını ve sanatı aracılığıyla ifade ettiği eleştirilerini yansıtan çok katmanlı bir metindir. Fahr/iftihâr beyitlerinde şair, memdûhunu överken kendini de bir sanat otoritesi olarak konumlandırmakta; sitem ve iğneleme ile örülü beyitlerde ise edebî nezaketi aşmadan, sanat yoluyla güçlü bir eleştirel dil kurmaktadır. Bu yönüyle kaside, klasik Arap şiirinin tematik zenginliğini ve Mütenebbî’nin şiirindeki entelektüel derinliği ortaya koyan çarpıcı ve örnek bir metin olarak değerlendirilmektedir.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı , Abbasi Şiiri , Mütenebbî , Kâfûr , Uğâlibu fîke’ş-Şevka

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Abbas, Fadl Hasan. el-Beleğatu funûnuhâ ve efnânuhâ. Yermük: Dâru’l-Furkan, 1997.
• Abbâs, İhsân. Târîhu’n-nakdîl-edebî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1983.
• Ağırakça, Ahmet, “Kâfûr, Ebü’l-Misk”. Türkiye Diyanet Vaksı İslam Ansiklopedisi. EK-2/ 1-2. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Ağırkan, Müfide – Güceyüz, İsa. “Teşbih-i Temsîlî Bağlamında İmruülkays’ın Şiirlerinde Anlam ve Estetik”. Van İlahiyat Dergisi 12/21 (2024), 180-199.
• Al-Majali, Rabaa Abdulsalam Saleem. “Kafur between Poetry and History”. Journal of Language and Linguistic Studies 18/1 (2022), 848-859.
• Al-Mallah, M. Y., “A Victory Celebration after a Military Defeat? Al-Mutanabbī’s ‘Ayniyyah of 339/950”. Journal of Arabic Literature 40/1 (2009), 107-128.
• ´Atîk, Abdülazîz. ´İlmu’l-beyân. Beyrut: Dâru’n-Nahda, 1405/1982.
• Avvâd, Korkîs – Avvâd, Mîhâîl. “Râidu’d-dirâse ´an ebhâs Ebi’t-Tayyib el-Mutenebbî”. el-Mevrid: Mecelletun Turâsiyyetun Fasliyye 3/1 (1977), 263-390.
• Ayyıldız, Esat. “el-Mutenebbî’nin Seyfüddevle’ye Methiyeleri (Seyfiyyât)”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 497-518.
• Azzâm, Abdülvehhâb. Ẕikrâ Ebi’ṭ-Ṭayyib baʿde elf ʿâm. el-Memleketü'l-Müttehıde: Muessesetu Hindâvî, 2017.
• Berkûkî, Abdurrahmân. Şerhu Dîvâni’l-Mutenebbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâr’ul-Kutubi’l-İlmiyye, 1938.
• Bişbîşî, Mahmûd. “Nazarâtun fi’ş-şi´r”. Mecelletu’r-Risâle 408, 38-43.
• Blachère, Régis. Ebu’t-Tayyib el-Mutenebbî: Dirâsetun fi’t-târîhi’l-edebî, çev. İbrâhîm el-Kîlânî (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1405/1985), 310.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-hilâl, 1423.
• Cebrî, Şefîk. el-Mütenebbî mâliʾü’d-dünyâ ve şâġilü’n-nâs. Dimeşk: Mektebetu’ş-Şeraf, 1930.
• Ceviz, Nureddin. “Mu´allaka Şairlerinin Şiirlerinde At Tasviri”. Ekev Akademi Dergisi 3/1 (2001).
• Cürcânî, Abdülkâhir. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu’l-Medenî, 1996, ts.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrâru’l-belâga. thk. Mahmûd Şâkir. Kahire: Matba´atu’l- Medenî, ts.
• Derviş, Muhyiddîn. İʿrâbü’l-Kur’ân ve Beyânuhu. 10 Cilt. Hums: Dâru’l-İrşâd, hicrî 1415.
• Durmuş, İsmail. “Mütenebbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 32/195-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Esîkâr, İbrahim. “Suhriyyetu’d-Tedât ve’l-mufârakati’l-mecâziyye fî Kâfûriyyâti’l-Mutenebbî”. Mecelletu Alâmât 40 (2013), 133-141.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhiru'l-Belâğa. Beyrut: Mektebetü'l-Asriyye, 1999.
• Hazer, Dursun. “el-Mutenebbî’nin Şiirinde Humma Tasvîri”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2003), 17-36;
• Huseyin, Tâhâ. Ma´a’l-Mutenebbî. el-Memleketü'l-Müttehıde: Muessesetu Hindâvî, 2017.
• İbn Furreca, Muhammed b. Hamd el-Burûcerdî. el-Feth ´ala Ebi’l-Feth. thk. Abdulkerîm ed-Duceylî. Bağdat: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfeti’l-Âmme, 1987.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdir, ts.
• İbn Reşîḳ, Ebû Alî el-Hasen el-Ezdî el-Mesîlî el-Kayrevânî. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1401/1981.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn. el-Mes̱elü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Hûfî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Nahda, ts.
• İbrâhîm Sâlihî, et-Ta´rîd fî medâihi’l-Mutenebbî’l-Kâfûriyye (Biskra: Muhammed Khider Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008-2009).
• Larkin, Margaret. Al-Mutanabbi Voice of the ‘Abbasid Poetic Ideal. Oxford: Oneworld Pubications, 2008.
• Magâmsî, Sâlih. el-Kutûfu’d-dâniye. “Mektebetu Medraseti’l-Fukâhe”. 5/35 (Erişim 14 Nisan 2025). https://ar.lib.efatwa.ir/45389/5/35
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn. el-Muḳaffa’l-kebîr et-Târîḫu’l-muḳaffâ, el-Muḳaffâ fî terâcimi ehli Mıṣr ve’l-vâridîne ileyhâ. thk. Muhammed Ya´lâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1427/2006.
• Muhammed Mahmut Olçun, Hilâfet Dönemi Endülüs Şiirinde Methiye (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, Arap Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, 2022).
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn. Dîvânu’l-Mutenebbî. Beyrut: Dâru Beyrût, 1403/1983.
• Nâcî, İbrâhîm. “Arap Şiirinin Önde Gelen İki Şairi; el-Maʿarrî ve el-Mutenebbî’nin Mukâyesesi”. çev. Osman Düzgün. Nüsha 12/35 (2012), 131-144.
• Olçun, Muhammed Mahmut. “Klasik Arap Şiirinde Methiyenin Gelişimi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (Aralık 2022), 32-62.
• Özdemir, Abdurrahman. “el-Mütenebbî’nin Şiirinde Maraş”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 159-18.
• Râfi‘î, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi'l-Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Yetîmetü’d-dehr fî meḥâsini ehli’l-ʿaṣr. thk. Mufîd Muhammed Kumîha. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Şâyib, Ahmed. Uslûb. Mısır: Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye, 2003.
• Tıbal, Hasan. Uslûbu’l-iltifât fi’l-belâğati’l-Kur’âniyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1998.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî. Şerhû Dîvâni’l-Mutenebbî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru Beyrût, 1419/1999.
• Vâkıfî, Meryem Sâ´id. “el-Haylu ve’l-feras fî dîvâni’l-Mutenebbî”. et-Turâsu’l-Edebî 6 (2010), 112-126.
• Yâzîcî, Nâsîf. el-Arafu’t-tayyib fî şerhi dîvâni Ebi’-Tayyib. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Yûsuf, Ahmed. Cemâliyyâtu’l-mufradeti’l-Kur’âniyye. Dımaşk: Dâr’ul-Mektebî, 1419/1999.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.