The Apparent and Possible Effects of the Prophet’s Hadiths on the Behavior and Psychology of Their Addressees

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 1065 - 1089, 15.09.2025

İrfan Zahitoğlu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1683083

Abstract

In general, it is undeniable that speech leaves an impact on its audience. As one hadith states “Some eloquence is like magic,” or “There is a kind of magic in eloquence.” Indeed, words have an undeniable influence on human beings; they possess a guiding power over minds and hearts that resembles magic. A person cannot remain indifferent to the words addressed to them. For example, a facial expression changing at an unpleasant remark or a positive reaction to pleasing words is the clearest evidence of this. However, at times the timing and manner of speech can be more important than the words themselves. A wrong style can ruin even the most truthful statement. In other words, just as we contemplate think about what to say, we must also consider how and where to say it. The one who best understood this principle—known as muqtadā al-ḥāl (speaking in a way that is suitable to the time, context, and audience)—and made use of every opportunity in the most effective way, is undoubtedly the Prophet Muhammad (peace be upon him). The Prophet (pbuh) was sent with the duties of conveying Islam, guiding and encouraging people toward what is good and right, and warning and restraining them from what is evil and harmful. In doing so, he aimed to nurture their spiritual lives and adorn them with Islamic morals. For these purposes, he employed various rhetorical and communicative methods, among which were admonition (irshād), instruction (ta‘līm), encouragement (tashwīq), warning (taḥdhīr), appreciation (taqdīr), consolation (tasliyah), and supplication (du‘ā’). The common aim of all these methods was to bring about a visible transformation in people—one that was consistent with their created purpose and achieved through their own will. This study evaluates the actual and possible behavioral and psychological effects of the Prophet’s eloquence on his audience by analyzing selected hadith examples. The focus is placed on inner changes—emotional reactions and behavioral inclinations—that either occurred or could have occurred after encountering the Prophet’s words and methods. In some cases, individuals expressed joy at learning what they had not known before and determination to put it into practice. In others, people unknowingly committed mistakes but, after being corrected, abandoned those actions. There were even young men who requested permission to commit actions that were religiously and morally prohibited, yet abandoned their requests after the Prophet’s questioning method led them to reflect on the consequences. Similarly, individuals who once mocked the Islamic call to prayer (adhān) were drawn to Islam through the beauty of the Prophet’s words and style, eventually taking on the very duty of calling the adhān. There were also companions who began conversations harshly but, after experiencing the Prophet’s noble treatment, left the gathering with prayers on their lips. Furthermore, examples show how Muslims learned that the path to Paradise requires adherence to good manners and ethics, and that these can never be compromised. Some companions could not remain unmoved when the Prophet encouraged and honored success, which led them to even greater achievements. Those who faced difficulties and could not think clearly were comforted and subsequently displayed positive behavior. The selected hadiths also emphasize that one should not fall into despair, but rather always remember that they are not alone and that there is a Lord who hears and answers their call. In this respect, supplication—one of the most effective means of communication in the Prophet’s pedagogy—is examined in terms of both its observed and potential behavioral and psychological effects. In conclusion, when the discussed themes and examples are considered together, it can be said that the hadiths of the Prophet (pbuh) had numerous positive psychological and behavioral effects on their addressees. They left observable or perceptible influences on individuals’ inner worlds and attitudes. Indeed, the clearest evidence of this is that, within the span of only twenty-three years, the Prophet (pbuh), who began his mission alone, completed it by leaving behind a unified community.

Keywords

Hadith , Psychology , Change , Impact , Education

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Hz. Peygamber’in Hadislerinin Muhatapların Davranışları ve Psikolojileri Üzerindeki Görünen ve Muhtemel Etkileri

Abstract

Genel manada sözün muhataplar üzerinde bir etki bıraktığı muhakkaktır. Bir hadiste de belirtildiği gibi beyanın bir kısmı sihirdir ya da beyanda bir sihir vardır. Nitekim sözün insan üzerinde mutlak bir etkisi, akıl ve kalpler üzerinde sihir gibi yön verici bir gücü vardır. Kişi muhatap olduğu söze kayıtsız kalamaz. Nitekim kişiye hoşlanmayacağı bir söz söylendiğinde yüz ifadesindeki değişim ya da hoşuna giden söze verdiği reaksiyon bunun en belirgin göstergesidir. Ancak bazen sözün zaman ve söyleniş şekli sözden daha fazla önem arz edebilmektedir. Zira yanlış üslup doğru sözün cellâdıdır. Başka bir ifadeyle sözü söylerken ne söyleyeceğimizi düşündüğümüz gibi nasıl ve nerede söyleyeceğimizi de düşünmek durumundayız. Muktezâ-i hâl diye ifade edilen, zamana, ortama ve muhataba uygun söz söyleme hususunu en iyi bilen ve bu konuda her fırsatı en iyi şekilde değerlendiren hiç şüphesiz Hz. Peygamber’dir. İnsanlara İslam dinini tebliğ, iyi ve doğruyu irşâd ve teşvik etmek, onları kötü ve çirkinden tahzir ve alıkoymak suretiyle, bir taraftan onların rûh-u maneviyelerini terbiye etmek diğer yandan İslam ahlakıyla süslemek gibi görevler için gönderilen Peygamber (a.s.), bunları yaparken hitap yönüyle birtakım metotlara başvurmuştur. Bu çalışmada incelediğimiz irşâd, ta’lîm, teşvik, tahzir, takdir, teselli ve dua gibi yöntemler bunlardan bazılarıdır. Bunların hepsinin ortak amacı insana, kendi iradesiyle yaratılış amacına uygun gözle görülür bir değişim kazandırmaktır. Bu çalışmada, Hz. Peygamber’in nebevî hitabetinin muhatapları üzerindeki gerçekleşen ya da muhtemel davranışsal ve psikolojik etkileri, bazı örnek hadisler üzerinden değerlendirilmiştir. İncelenen örneklerde, duygusal tepkiler ve davranışsal yönelimler temelinde ortaya çıkan veya ortaya çıkma ihtimali bulunan içsel değişimlere odaklanılmıştır. Nebevî hitap ve metotla muhatap olduktan sonra, bilmediğini öğrenmenin mutluluğu ve yapacağına dair azmini ortaya koyan örneklere rastladığımız gibi yaptığının yanlış olduğunu bilmeden yapan fakat ikaz neticesinde o işten vazgeçen kimselerle de karşılaşılmıştır. Hatta dinen ve ahlaken meşru olmayan bir işi yapmak için izin isteyen, fakat Hz. Peygamber’in sorular yoluyla kendisine bunun sakıncalarını düşündürdüğü bir yöntemle karşılaşıp isteğinden vazgeçen gençler de olmuştur. Yine İslam’ın şiârı olan ezanla alay ederken sözün ve üslubun güzelliğiyle İslam’a ısınan ve alay ettiği ezanı insanlara duyurmak gibi bir görev alanlar da görülmüştür. Kaba bir şekilde söze giriş yapıp nebevî muamele karşısında dua ederek ortamdan ayrılan sahabî örnekleri de aktarılmıştır. Öte yandan cennete gitmek için takip edilecek yollar ve Müslüman’ın edep ve güzel ahlaktan asla ödün vermeyeceği de yine Peygamber’in (a.s.) müşfik yöntemi sayesinde öğrenilmiştir. Hz. Peygamber’in başarıyı takdir ve taltif edip daha büyük başarılara yönlendirmede kullandığı yönteme kayıtsız kalamayan sahabî örnekleri de görülmüştür. Sıkıntılı durumlarla karşı karşıya kalan ve sağlıklı düşünemeyen kişilerin teselli edildiklerinde olumlu davranışlar sergilediklerine dair örnekler de aktarılmıştır. Ayrıca örnek hadislerde, insanın ümitsizliğe kapılmaması, yalnız olmadığını bilmesi ve her zaman kendisini işiten, çağrısına cevap veren bir Rabbinin varlığını hatırlaması gerektiği vurgulanmıştır. Bu bağlamda, nebevî eğitimde en etkili iletişim yollarından biri olan duanın hem gözlemlenen hem de olası davranışsal ve psikolojik etkisi de örneklerle ele alınmıştır. Neticede, maddeler halinde ele aldığımız konu ve örnekler göz önüne alındığında, Hz. Peygamber’in hadislerinin muhataplar üzerinde psikolojik ve davranışsal açıdan pek çok olumlu etki oluşturduğu; kişilerin iç dünyalarında ya da tutumlarında fark edilebilir ya da sezilebilir etkiler bıraktığı söylenebilir. Zira Peygamber’in (a.s.) tek başına çıktığı yolda yirmi üç yıllık kısa bir süreçte, bir ümmet bırakarak görevini tamamlaması bunun en açık göstergesidir.

Keywords

Hadis , Psikoloji , Değişim , Etki , Eğitim

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Abdurrazzâk es-San’ânî (v. 211/827). Musannef. Beyrut: Dârü’l-Te’sîl, 1434/2013.
• Ahmed b. Hanbel (v. 241/855). Müsned. thk. Şuayb Arnaud. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2000.
• Algül, Hüseyin. "Gâbe Gazvesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/267-268. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Arslan, İhsan. "Sahâbenin Davranışları Karşısında Hz. Peygamber’in Tavrı". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12 / 1 (Şubat 2012): 119-149.
• Aynî, Ebû Muhammed b. Mahmud b. Ahmed Bedreddin (v. 855/1451). Umdetü’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. 1431/2010.
• Beyhakî (v. 458/1066). Şuabü’l-İman. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.
• Buhârî (v. 256/870). Sahih-i Buhârî. thk. Muhammed Züheyr en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavkü’n-Necât, 1422/2001.
• Cilacı, Osman, “Dua”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/529-53. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ebû Dâvûd (v. 275/889). Sünen. thk. Şuayb Arnavut, Muhammet Kamil Karabelli. Beyrut: Dârü’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî (v. 307/920). Müsned. Beyrut: Dârü’l-Me’mûn, 1409/1988.
• Hâkim Nisaburi, Ebû Abdullah el-Hâkim, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, (v.405). el-Müstedrekala’s- Sahîhayn. (Mustafa Abdülkâdir Atâ). Beyrut: Daru’l-Kütüb, 1411/1990.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah en-Nemerî (v.463). el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb. (thk. Ali Muhammed el-Becâvî), Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1992.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hüseyn Ali b. Halef (v. 449/1057). Şerhu Sahîh’i-Buhârî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.
• İbn Ebî Şeybe (v. 235/850). Musannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Baskı 1409/1988.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali Şehabüddin İbn Hacer el-Askalani, (v.852). el-İsabe fi Temyizi Sahâbe, (thk. Ali Muhammed Muavvid, Âdil Ahmed Abdülmevcûd), Beyrut: Dâru’l-Kütüb, 1. Baskı 1415.
• İbn Mâce (v. 273/887). Sünen. thk. Şuayb Arnavut, Adil Mürşid, Muhammed Kamil Karabelli, Abdullatif Hırzullah. Dârü’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî (v.771). Lisanü’l-Arab. Beyrut: Daru's-Sadır, 3. Baskı 1414.
• İbn Reslân, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs er-Remlî (v. 844/1440). Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. Mısır: Dârü’l-Felâh, 1437/2016.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d (v. 230). et-Tabakatü’l-Kebir. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay (v. 1382) . et-Terâtibü’l-İradiyye. Beyrut: Darü’l-Erkam, 1431.
• Muzhirî (v. 1225/1819 ). el-Mefâtîh fi Şerhi’l-Mesâbîh. Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, 1433/2012.
• Müslim (v. 261/875). Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, ty.
• Nesâî (v. 303/915). el-Müctebâ mine’s-Sünen. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûatü’l-İslâmiyye, ty,.
• Parlatır, İsmail vd., “Teselli” Mad., Türk Dil Kurumu Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1998, II/2203.
• Sehârenpûrî, Halil Ahmed (v. 1346/1927). Bezlü’l-Mechûd fi-Halli Sünen-i Ebî Davud. Hindistan: Merkezü’ş-Şeyh Ebü’l-Hasen en-Nedvî, 1427/2006.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub (v.360). Mu’cemü’l-Evsat. thk. Târık b. Ivazullah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrahim el-Huseynî, Kâhire: Dâru’l-Haremeyn, 1415.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub (v.360). Mu’cemü’l-Kebir. tkh. Hamdi b. Abdilmecid es-Selefi, Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1415.
• Tirmizî (v. 279/892). Sünen. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matbaatü Mustafa el-Bâbiyyi’l-Halebî, 1395/1975.
• Topaloğlu, Bekir, “İrşad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXII/454-455. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Vahideh Lameei, Mustafa Bilici, Dinin Psikolojik İyi Oluş Üzerindeki Rolü Ve Değerlendirilmesi, Çekmece İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi (2022) 9 (19), 57-68.
• Zahitoğlu, İrfan, “En Hayırlınız” Kalıbıyla Rivayet Edilen Hadislerin Konularını Tespit ve Fıkhü’l-Hadîs Bağlamında İnceleme”, Harran İlahiyat Dergisi 51 (Haziran 2024), 174-197.
• Zebidi, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Huseyni (v.1205). Tacu’l-Arus min Cevahiri’l-Kamus. Beyrut: Daru’l-Hidaye, 1966.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (v.748). el-Mühezzeb fi İhtisarı’s-Süneni’l-Kebir. Riyad: Daru’l-Vatan, 1422.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud (v. 1396). el-Aʿlâm. Beyrut: Daru’l-İlm, 2002.