Hz. Ömer’in Fetihlere Karşı Temkinli Yaklaşımı ve Nedenleri

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 807 - 824, 15.09.2025

Ömer Cide

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1683705

Abstract

Hz. Ömer dönemi, fetihlerin yoğun yaşandığı bir süreçtir. Bu fetihler sayesinde Müslümanlar, iki kıtada geniş bir coğrafyayı kontrol edebilme kapasitesine ulaşmışlardır. Dolayısıyla Hz. Ömer dönemi fetihlerle sıkı bir şekilde ilişkilendirilmiştir. Ancak rivayetlerden anlaşılan tüm bu başarıların yanı sıra Hz. Ömer’in fetihleri sınırlama çabası içinde olduğudur. Bu çalışmanın asıl amacı da Hz. Ömer’in fetihleri sınırlama çabaları ve bunun arkasındaki nedenleri, İslam tarihinin ilk kaynaklarından inceleyerek tümevarım yöntemiyle ortaya koymaktır. Hz. Ömer, İslam’ın daha geniş coğrafyalara yayılmasını isteyen bir yöneticidir. Fakat İslam devletinin hızlı bir şekilde büyümesinin bazı riskleri de beraberinde getireceğinin farkındaydı. Nitekim Hz. Peygamber döneminde İslamiyet, kısa zamanda geniş bir coğrafyaya yayılmış, O’nun vefatını müteakiben bu hızlı büyümenin yan etkileri derinden hissedilmeye başlamış ve bu etkinin bir sonucu olarak ridde hadiseleri ortaya çıkmıştır. Hz. Ömer, benzer olayların yaşanmaması ve farklı sorunların ortaya çıkmaması için dikkatli olmaya özen göstermiştir. Kanaatimize göre Hz. Ömer’in fetihlere temkinli yaklaşmasının nedenleri şunlardır: Hızlı bir sosyal değişimin yaşanması, güvenlik sorunlarının baş göstermesi ve yönetici olma gereğiyle duyduğu sorumluluk bilinci. Hz. Ömer, İslam fetihleriyle elde edilen zenginliğe rağmen, Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’in izinden gitmeye devam ederek, onların tercih ettiği yaşam biçimini benimsemişti. Tüm itirazlara ve gelişmelere rağmen bildiği yoldan sapmadan ilerlemiştir. Ashabın dünya nimetlerine olan ilgisine bazen sert bir şekilde karşılık vermiştir. Bu bağlamda, Müslümanlar ne kadar çok dünya malına sahip olur ve farklı milletlerle etkileşimde bulunurlarsa, etkilenmenin o oranda fazla olacağı düşüncesinde olmuştur. Hz. Ömer'i fetihler konusunda temkinli olmaya yönlendiren bir başka etken ise Müslümanların güvenliğidir. Nitekim Sevâd bölgesi tamamen fethedildiği zaman daha ileri gitmeyi istememiş, söz konusu toprakların Müslümanların geçimi için yeterli olduğunu ifade ederek onların esenliğini ganimete tercih ettiğini belirtmiştir. Hz. Ömer, Müslümanların bilinmeyen bölgelere gitmeleri sonucu olumsuz durumlarla karşılaşmalarını engellemek amacıyla, onların güvenliğini ön planda tutmuş, deniz ve nehir seferlerine mesafeli yaklaşmıştır. Bu nedenle, Muâviye’nin Kıbrıs’a sefer düzenleme talebini reddetmiştir. Hz. Ömer’in deniz seferlerine karşı katı tutumu Habeşistan’a gönderilen gemilerin batması sonucu askerlerin ölmüş olmasındandır. Aynı şekilde, yeni kurulan ordugâh şehirleri ile devlet merkezi arasında ulaşımı yahut takviye kuvvetlerin sevkini zorlaştıran bir su engelinin olmamasını istemiştir. Hz. Ömer’in fetihlere karşı temkinli yaklaşmasının diğer önemli bir sebebi ise idarecilik anlayışı ve taşıdığı sorumluluk bilincidir. Zarurî olmayan seferler sebebiyle Müslüman askerlerin sıkıntılara maruz kalması veya hayatlarını kaybetmesi ihtimali onun için büyük bir endişe kaynağı olmuştur. Nitekim Dicle kıyısında bir devenin telef olmasından dahi kendisini sorumlu hissettiğini ifade etmesi, onun yöneticilik anlayışını yansıtan önemli bir örnektir. Halkın ihtiyaçlarını gözetme ve onların sorunlarına vakıf olma hususunda büyük bir hassasiyet gösteren Hz. Ömer, valilerin halkın meselelerini kendisine eksiksiz aktarmadıkları düşüncesiyle, bizzat şehirleri dolaşarak sorunları ilk elden dinlemeyi arzulamıştır. Yönetici olarak taşıdığı sorumluluğun ağırlığını derinden hissetmiş, Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’in kendisinden razı olduklarını belirtmesine rağmen hilafet makamında olmanın hesap verme yükünü ağırlaştırdığını dile getirmiştir. İçinde bulunduğu şartlar bu çerçevede değerlendirildiği zaman fetihlerin artmasıyla birlikte Halife’nin sorumluluğu da katlanarak büyüyecek ve yönetim açısından yeni zorluklar ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla Hz. Ömer fetihlere karşı temkinli bir tutum sergilemiştir. Ancak bazı durumlar söz konusu olduğu zaman şartların onu istemediği halde fetihlere yönelttiği de söylenebilir. Hz. Osman dönemi ve sonrasında yaşanan olaylar Hz. Ömer’in çekincelerinde haklı olduğunu göstermiştir. Hz. Osman’ın öldürülmesi, Cemel ve Sıffin Vakıaları gerçekleşen fetihler neticesinde hızlıca meydana gelen sosyal değişimin bir sonucu olarak değerlendirilebilir.

Keywords

İslam Tarihi , Hz. Ömer , Fetihler , Güvenlik , Sosyal Değişim , Sorumluluk Bilinci

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Hz. Umar’s Cautious Approach to Conquests and Its Reasons

Abstract

The period of Hz. Umar was a period of intense conquests. Thanks to these conquests, Muslims reached the capacity to control a wide geography in two continents. Therefore, the period of Hz. Umar was closely associated with conquests. However, it is understood from the narrations that in addition to all these achievements, Hz. Umar was also trying to limit the conquests. The main purpose of this study is to reveal the efforts of Hz. Umar to limit the conquests and the reasons behind this by using the method of deduction by examining the first sources of Islamic history. Hz. Umar was a ruler who wanted Islam to spread to diverse and distant geographies. However, he was aware that the rapid growth of the Islamic state would bring some risks. As a matter of fact, Islam spread to a wide geography in a short time during the Prophet's era, and after his death, the side effects of this rapid growth began to be deeply felt, and the events of ridda emerged as a result of this effect. Hz. Umar took care to be careful to prevent similar incidents and different problems from arising. In our opinion, the reasons for Hz. Umar's cautious approach to conquests are as follows: Rapid social change, the emergence of security problems and his sense of responsibility as a ruler. Despite the wealth acquired through Islamic conquests, Umar continued to follow in the footsteps of the Prophet and Abu Bakr and adopted their preferred way of life. Despite all objections and developments, he did not deviate from his path. He sometimes responded harshly to the interest of the Companions in worldly goods. In this context, he was of the opinion that the more worldly possessions Muslims had and the more they interacted with different nations, the more they would be influenced. Another factor that led Hz. Umar to be cautious about conquests was the security of Muslims. As a matter of fact, when the Sevâd region was completely conquered, he did not want to go further, stating that the lands in question were sufficient for the livelihood of the Muslims and that he preferred their well-being to booty. Umar prioritized the safety of the Muslims in order to prevent them from encountering unfavorable situations as a result of traveling to unknown regions, and he distanced himself from sea and river expeditions. For this reason, he rejected Mu'awiya's request to organize an expedition to Cyprus. Umar's strict attitude towards maritime expeditions is due to the fact that soldiers died as a result of the sinking of the ships sent to Abyssinia. Likewise, he wanted to ensure that there was no water obstacle between the newly established camp cities and the center of the state, which would make transportation or the dispatch of reinforcements difficult. Another important reason for 'Umar's cautious approach to conquests was his understanding of governance and his sense of responsibility. The possibility of Muslim soldiers being exposed to hardship or losing their lives due to non-essential expeditions was a great concern for him. As a matter of fact, his statement that he felt responsible even for the loss of a camel on the banks of the Tigris is an important example that reflects his understanding of governance. Omar, who showed great sensitivity in taking care of the needs of the people and being aware of their problems, was of the opinion that the governors did not convey the problems of the people to him completely, and he wished to travel around the cities and listen to the problems firsthand. He deeply felt the weight of his responsibility as a ruler, and although he stated that the Prophet and Abu Bakr were pleased with him, he expressed that being in the caliphate made the burden of accountability heavier. When the conditions he was in are evaluated within this framework, the Caliph's responsibility would grow exponentially with the increase in conquests and new difficulties would arise in terms of administration. Therefore, Hz. Umar adopted a cautious attitude towards conquests. However, it can also be said that in some cases, circumstances led him to conquests against his will. Umar's reservations were justified by Uthman and the events that followed. The assassination of Hz. Uthman and the events of Jamal and Siffin can be considered as a result of the rapid social change that occurred as a result of the conquests.

Keywords

Islamic History , Hz. Umar , Conquests , Security , Social Change , Sense of Responsibility

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

References

• Akbaş, Mehmet. “Hz. Ömer Dönemi Fetihleri”. program adı: Hz. Ömer Sempozyumu, Sivas, 2018.
• Akbaş, Mehmet. “Hz. Ömer Dönemindeki Fetihlerin Ardından Gerçekleştirilen Tebliğ Faaliyetleri (Irak-Suriye-Cezire-Mısır)”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/12 (2011), 115-137.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi. İstanbul: Ensar, 10. Basım, 2014.
• Barış, Mustafa Necati. “Hz. Ömer’in Yönetim Anlayışı”. Diyanet İlmî Dergi 54 (2018), 121-148.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Ensâbü’l-eşrâf. Beyrut: Darü’l-Fikir, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Darü’l-Mektebeti’l-Hilal, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. 7 Cilt. Dımaşk: Dar-ü İbn Kesîr, 5. Basım, 1993.
• Cide, Ömer. “Hz. Peygamber’in Sasani ve Bizans’ı Hedef Göstermesi”. Sosyal Bilimler Dergisi 7/14 (2017), 12-23.
• Cide, Ömer. İslâm Fetihlerini Kolaylaştıran Uygulama Emân. Anakara: İlâhiyât, 1. Basım, 2020.
• Dineverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend. el-Ahbârü’t-tıvâl. Mısır: Vüzeratü’s-Sekâfeti ve’l-irşâdü’l-Kavmî, 1960.
• Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed, İbn Abdülber en-Nemrî. ed-Dürer fi’htisâri’l-megāzî ve’s-siyer. Kahire: Darü’l-Mea’rif, 3. Basım, 1403.
• Ebûl-Kasım el-Mısrî, Abdurrahman b. Abdullah b. Abdülhakim. Futuh-ü Mısır ve’l-Mağrib. Mektebetü’s-sekâifîyyeti’d-diniyeti, 1415.
• Erten, Hayri. “Hz. Ömer Döneminde Sosyal Yapı ve Değişme”. Marife 1/1 (2001), 175-193.
• Eryiğit, Naim. Hz. Ömer Dönemi Fetihlerinin İslam’ın Yayılışına Etkisi. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• İbn Ebi Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. Kitâü’l-Megâzî. Riyad: Dar-ü İşbiliye, 1. Basım, 1999.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbârü’l-hulefâ. 2 Cilt. Beyrut: el-Kütüb-ü Sekafiyyetü, 1996.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matba’t-i Mustafa el-Babî el-Halebî, 1955.
• İbn İshak, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. Sîretü İbn İshâk, el-Mübtedeʾ ve’l-mebʿass ve’l-megāzî. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1. Basım, 1978.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Kâhire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1997.
• Karan, Cuma. “Hz. Ömer Döneminde (13-23/634/644) Anadolu Fetihlerine Giden Yolda el-Cezire Futuhatı”. program adı: Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Sivas, 2018.
• Köksal, İsmail. Hz. Ömer Dönemi Fetihlerinde Asabiyetin Rolü. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir el-. el-Bed’ ve’t-Târîh. 6 Cilt. Chalon: Matbaat-ü Bertrand, ts.
• Ma’mer b. Râşid, Ebû Urve Ma‘mer b. Râşid el-Basrî es-San‘ânî. el-Câmiʿ. 2 Cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-’İlmî, 3. Basım, 1983.
• Sabuncu, Ömer. “Hz. Ömer Döneminde (634-644) Beytülmakdis’in Fethi ve iskân”. Journal of İslamicjerusalem Studies 21/3 (2021), 335-352.
• Sharifah Hayaati, Syed Ismail al-Qudsy al-Qudsy. “, “Effective Governance in the Era of Caliphate `Umar Ibn Al-Khattab”. European Journal of Social Sciences 18/4 (211M.S.), 612-624.
• Suheylî, Ebu Kasım Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed. er-Ravżü’l-ünüf. Beyrut: Dar-ü İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 2000.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. Mısır: Darü’l Marife, 2. Basım, 1967.
• Tosun, Rukiye. Belâzüri ve İbn A’sem’e Göre Hz. Ömer Dönemi Fetihlerinin Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Vakıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî. Kitabü’r-Ridde. Beyrut: Darü’l-Ğarbî’l-İslamî, 1990.
• Vakıdî, Muhammed b. Ömer b. Vakıd es-Sehmî. Kitâbü’l-Megāzî. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-’Alemî, 3. Basım, 1989.