An Analysis of Democratic Values in Religious Education Textbooks During the Early Years of the Republic

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 723 - 747, 15.09.2025

Yeliz Altuntaş , Mahmut Zengin

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1684362

Abstract

This study aims to analyze how democratic values were represented in religious education textbooks published in the early years of the Republic of Turkey (1924–1930) from a thematic and critical perspective. Designed as a qualitative case study, the research examines religious textbooks approved by the Ministry of National Education and taught at the primary and lower secondary levels through document analysis. The data were analyzed using the NVivo 15 qualitative analysis software with a descriptive analysis technique and were categorized around the themes of democracy, republic, participation, justice, equality, tolerance, pluralism, secularism, human rights, and freedoms. The findings indicate that religious education textbooks of the early Republican period were not merely vehicles for transmitting religious knowledge but also instruments for conveying the political and ideological orientations of the period through pedagogical language. It is observed that the foundational values of the Republic were legitimized through Islamic references and that efforts were made to instill a modern civic consciousness in students. Notably, themes such as the republic, popular sovereignty, and participation were associated with the Prophet Muhammad’s consultative leadership style, suggesting a model of value transmission that supported the foundations of the modern political system through religious examples. The themes of justice and equality were presented not only as legal principles but also as moral responsibilities in interpersonal relationships. Sub-themes such as religious brotherhood and equality in worship aimed to render class distinctions invisible, with examples like sitting anywhere in a mosque or wearing the same attire during pilgrimage used to visualize equality. The rejection of religious hierarchy reinforced an egalitarian understanding in alignment with the Republican ideal of a classless society. Social justice was framed by the Islamic concept of taawun (mutual aid), emphasizing mitigating economic inequalities through solidarity. These themes also highlighted the moral and ethical dimensions of equality and justice, cultivating a sense of personal responsibility. Tolerance and pluralism were articulated through expressions supporting interpersonal understanding and the legitimacy of diverse identities. Sub-themes such as freedom of belief and respect for human dignity underscored the idea that one’s religious preferences concern only the individual and must not be interfered with. The theme of Turkish tolerance was presented as a historical source of pride, portraying the national identity as inherently tolerant and advanced. However, the restrictive religious policies of the time contradicted these inclusive and pluralistic discourses. The abolition of religious education, the narrowing of worship spaces, and interventions in personal religious choices revealed a political context inconsistent with the values idealized in the textbooks. The theme of secularism was addressed through the necessity of separating religion and worldly affairs, emphasizing that religion should be confined to personal conscience while public order should be guided by reason and science. Secularism was presented not only as a constitutional principle but also as the foundation of social peace and progress, and religious legitimacy was attempted through references to the Prophet Muhammad. Likewise, the notion that being “free” is a prerequisite for valid worship framed liberty as both an individual right and a religious obligation. However, the political practices of the time conflicted with this discourse of freedom; restrictions on religious education and worship rendered the ideal of liberty unrealizable. In conclusion, early Republican religious education textbooks presented a hybrid structure for transmitting democratic values, grounded in both Islamic references and the ideological principles of the Republic. However, this transmission did not always align with the political realities of the period. The values idealized at an ideological level remained only partially realized in practice, revealing a contradiction in the early Republican period between the systematic educational transmission of democratic values and their limited reflection in public life.

Keywords

Religious Education , Religious Course , Textbook , Democracy , Democratic Values

Ethical Statement

*This study is based on the doctoral thesis entitled “Nationalist and Democratic Values in Religious Education in Republican Turkey,” which is being prepared under the supervision of Prof. Dr. Mahmut Zengin. This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The authors acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Din Dersi Kitaplarında Demokratik Değerler Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Bu çalışma, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında (1924–1930) yayımlanan din dersi kitaplarında demokratik değerlerin nasıl temsil edildiğini tematik ve eleştirel bir bakışla analiz etmeyi amaçlamaktadır. Araştırma, nitel bir durum çalışması deseniyle yapılandırılmış; Millî Eğitim Bakanlığı tarafından kabul edilen ve ilkokul ile ortaokul düzeyinde okutulan din dersi kitapları doküman incelemesi yöntemiyle analiz edilmiştir. Veriler, NVivo 15 nitel analiz programı kullanılarak betimsel analiz tekniğiyle değerlendirilmiş; demokrasi, cumhuriyet, katılım, adalet, eşitlik, hoşgörü, çoğulculuk, laiklik, insan hakları ve özgürlükler temaları ekseninde sınıflandırılmıştır. Bulgular, erken Cumhuriyet döneminde din dersi kitaplarının yalnızca dinî bilgi aktarmaktan öte, dönemin siyasal ve ideolojik yönelimlerini pedagojik bir dille öğrencilere aktarma aracı olarak kurgulandığını göstermektedir. Cumhuriyet rejiminin temel değerlerinin, İslami referanslarla harmanlanarak meşrulaştırıldığı ve öğrencilere modern bir yurttaşlık bilinci kazandırılmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. Özellikle cumhuriyet, halk egemenliği ve katılım gibi temaların Hz. Peygamber’in istişareye dayalı yönetim anlayışıyla ilişkilendirilmesi dikkat çekicidir. Bu yaklaşım, dinî örnekler üzerinden modern siyasal sistemin temellerinin desteklendiği bir aktarım modeline işaret etmektedir. Adalet ve eşitlik teması, bireyler arası ilişkilerde yalnızca hukuki değil, aynı zamanda ahlaki bir sorumluluk olarak sunulmuştur. Din kardeşliği ve ibadetlerde eşitlik gibi alt temalarla sosyal sınıflar arasındaki farkların görünmez kılınması amaçlanmış; camide herkesin boş bulduğu yere oturabilmesi ya da hacda aynı kıyafetin giyilmesi gibi örneklerle eşitlikçi değerler somutlaştırılmıştır. Dinî hiyerarşinin reddi, ruhban sınıfına karşı eşitlikçi bir anlayış benimsetilerek Cumhuriyet’in sınıfsız toplum idealiyle uyumlu bir söylem oluşturmuştur. Sosyal adalet, teâvün ilkesiyle açıklanmış; ekonomik eşitsizliklerin yardımlaşma ile dengeleneceği fikri öne çıkarılmıştır. Bu temalar bireylere sorumluluk bilinci kazandırırken, eşitlik ve adaletin vicdani ve ahlaki boyutlarını da vurgulamaktadır. Hoşgörü ve çoğulculuk temaları, hem bireyler arası ilişkilerdeki anlayış kültürünü hem de farklı kimliklerin meşruiyetini destekleyen ifadelerle yapılandırılmıştır. İnanç özgürlüğü ve insan onuruna saygı gibi alt temalar, bireyin dinî tercihinin yalnızca kendisini ilgilendirdiği, kimsenin inancına müdahale edemeyeceği söylemiyle desteklenmiştir. Türklerde hoşgörü teması ise, tarihsel bir övünç unsuru olarak sunularak ulusal kimliğin hoşgörülü ve ileri düzeyde olduğu vurgulanmıştır. Ancak bu kapsayıcı ve çoğulcu söylemler, dönemin dinî yaşantıyı sınırlandıran pratik politikalarıyla çelişmektedir. Din eğitiminin kaldırılması, ibadet alanlarının daraltılması ve bireysel tercihlere yönelik müdahaleler, kitaplarda idealize edilen değerlerle örtüşmeyen bir siyasal bağlam ortaya koymuştur. Laiklik teması, din ve dünya işlerinin ayrılması gerekliliği üzerinden işlenmiş; dinîn bireyin vicdanıyla sınırlı olduğu, kamu düzeninin ise akıl ve bilime dayalı olarak şekillendirilmesi gerektiği anlatılmıştır. Laiklik yalnızca anayasal bir ilke değil, toplumsal barış ve ilerlemenin temeli olarak sunulmuş; Hz. Muhammed’in örnekliğinde dinî meşruiyet kazandırılmaya çalışılmıştır. Aynı şekilde, bireyin “hür” olmasının ibadetlerin geçerlilik şartı olarak sunulmasıyla özgürlük hem bireysel hak hem de dinî sorumluluğun taşıyıcısı olarak tanımlanmıştır. Ancak dönemin uygulamaları bu özgürlükçü söylemle çelişmiş; din eğitimi ve ibadet özgürlüğüne yönelik kısıtlamalarla bu anlayış hayata geçirilememiştir. Sonuç olarak, erken Cumhuriyet dönemi din dersi kitapları, demokratik değerlerin aktarımında hem İslamî referanslara hem de Cumhuriyet ideolojisine dayalı hibrit bir yapı sunmuştur. Ancak bu aktarım her zaman dönemin siyasal pratiğiyle örtüşmemiş; idealize edilen değerler uygulamada sınırlı kalmıştır. Bu durum, erken Cumhuriyet döneminde din eğitiminin, demokratik değerleri sistemli biçimde aktaran fakat bu değerlerin kamusal alanda tam karşılık bulmadığı bir çelişki barındırdığını göstermektedir.

Keywords

Din Eğitimi , Din Dersi , Ders Kitabı , Demokrasi , Demokratik Değerler

Ethical Statement

*Bu çalışma Prof. Dr. Mahmut Zengin danışmanlığında hazırlanmakta olan “Cumhuriyet Türkiye’sinde Din Derslerinde Milliyetçi ve Demokratik Değerler” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır. Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

References

• Adak, Mustafa. 1923-1933 Yılları Arasında İlkokullarda Okutulan Din Dersi Kitaplarında Eğitim-Siyaset İlişkisi (Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri 3-4-5 Örneği). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Arslan, Hüseyin. “Tahakkümden Denetime: 1925-1960 Yılları Arasında Türkiye’de Uygulanan Din Politikaları”. İnsan & Toplum Dergisi, 1-24.
• Aşyrov, Arslan. Türkiye ve Türkmenistan Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında İnsan Hakları ve Demokrasi Kavramlarının Karşılaştırılması. Malatya: İnönü Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. Dem Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Ceylan, Mustafa - Korkmaz, Hünkar. “Çoğulculuk ve Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programları (1924-2018): Eleştirel Bir Analiz”. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi 2/12 (2021), 469-499.
• Creswell, John W. Araştırma Deseni. çev. Selçuk Beşir Demir. Ankara: Eğiten Kitap, 3. Basım, 2017.
• Çayır, Kenan. “Biz” Kimiz? Ders Kitaplarında Kimlik, Yurttaşlık, Haklar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2014.
• Çığıraçan, İbrahim Hilmi. Türk Çocuğunun Din Kitabı, İlk Mektep 3. İstanbul: Hilmi Kütüphanesi, Marifet Matbaası, 1929.
• Çığıraçan, İbrahim Hilmi. Türk Çocuğunun Din Kitabı, İlk Mektep 4. İstanbul: Hilmi Kütüphanesi, Marifet Matbaası, 1929.
• Çığıraçan, İbrahim Hilmi. Türk Çocuğunun Din Kitabı, İlk Mektep 5. İstanbul: Hilmi Kütüphanesi, Marifet Matbaası, 1929.
• Demirel, Gamze. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Yer Alan Kök Değerler. Bartın: Bartın Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Erdoğan, Mustafa. Anayasal Demokrasi. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001.
• Gölpınarlı, Muallim Abdülbaki. Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri Sınıf: 4. İstanbul: Ahmet Kamil ve Şeriki Matbaası, Sahip ve Naşiri: Tefeyyüz Kitaphanesi, 1929.
• Gölpınarlı, Muallim Abdülbaki. Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri Sınıf: 5. İstanbul: Şirketi Mürettebiye Matbaası, Sahip ve Naşiri: Tefeyyüz Kitaphanesi, 1929.
• Güngör, Erol. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1995.
• Gürses, Fatma - Pazarcı, Nilgün Gürkan. “Siyasal Gündemin Yurttaşlık Kavramına Etkileri: Ders Kitapları Üzerinden Bir İnceleme”. Devlet, Hukuk ve Yurttaş. Düzce, 2010.
• Haklı, Feride Oya. Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Din Dersi Kitaplarının Din Eğitimi Politikaları Açısından Değerlendirilmesi. Çorum: Hitit Üniversitesi (Gazi Üniversitesi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• İnal, Kemal. Eğitim ve İktidar. Ankara: Ütopya Yayınevi, 1. Baskı., 2004.
• İzmirli İsmail Hakkı. Din Dersleri. İstanbul: Maarif Matbaası, 1341.
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam 2. Dergah Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Karaata, Sultan Fidan. İlkokul Türkçe Ders Kitaplarındaki Metinlerin Kök Değerler Açısından İncelenmesi. Burdur: Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Kaya, Fatih. “Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarında İnsan Hakları Üzerine Bir Çözümleme”. Mavi Atlas Dergisi 1/7 (2019), 274-298.
• Kaymakcan, Recep - Meydan, Hasan. “Demokratik Vatandaşlık ve Din Öğretimi: Yeni Yaklaşımlar ve Türkiye’de DKAB Dersleri Bağlamında Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2010), 29-53.
• Kılınç, Aziz - Tunçbilek, Gamze. “Türkçe Ders Kitaplarındaki Hak ve Özgürlükler Temasının Demokrasi Eğitimi Açısından İncelenmesi”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/17 (2012), 259-270.
• Osmanoğlu, Cemil. “Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarında Hoşgörü ve Birlikte Yaşama Kültürü”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/15 (2012), 55-78.
• Özakın, Gülsün. İlk ve Ortaöğretim Ders Kitaplarında Laiklik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2024.
• Özdemir, Saliha. 2016-2017 Eğitim Öğretim Yılında 4., 5., 6. ve 7. Sınıflarda Okutulan Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Demokrasi ve İnsan Hakları Kavramlarına Yer Verilme Düzeyinin İncelenmesi. Erzincan: Erzincan Üniveristesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Sürücü, Tahir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Ders Kitaplarının Kök Değerler Açısından İncelenmesi. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Ulusoy, Kadir. Lise Tarih Programında Yer Alan Geleneksel ve Demokratik Değerlere Yönelik Öğrenci Tutumlarının ve Görüşlerinin Çeşitli Değişkenler Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ulusoy, Sümeyye. “Din ve Vicdan Hürriyeti ile Laiklik Çerçevesinde Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hukuki Statüsü”. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 18/1 (2023), 337-372.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 11. Basım, 2018.
• Yıldırım, Kübra Beşer. 6. Sınıf Türkçe Ders Kitaplarında Yer Alan Metinlerin Kök Değerler Açısından İncelenmesi ve Öğretmen Görüşlerinin Alınması. İstanbul: Maramara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Din Dersleri Peygamberimiz. İstanbul: Türk Matbaası, Kanaat Kütüphanesi., 1926.
• Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Dini 3. Sınıf 1. Kitap. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi Letafet Matbaası, 1927.
• Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Dini 4. Sınıf 2. Kitap. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi Türk Matbaası, 1927.
• Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Dini 5. Sınıf 3. Kitap. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi Letafet Matbaası, 1927.
• Ziya, Mehmet. Hasenât. İstanbul: Orhaniye Matbaası, Tab’ ve Naşir: İbrahim Hilmi, (Kitaphane-i Hilmi),1342.
• Ziya, Mehmet. Siyer-i Nebi. İstanbul: Orhaniye Matbaası, Tab’ ve Naşir: İbrahim Hilmi, (Kitaphane-i Hilmi), 1926.