Sünnî Tefsir Geleneğinde Şîa’ya Atfedilen Rivayetlerin Kullanımı: Muhammed Hüseyin ez-Zehebî’nin Saʿlebî’ye Yönelik Eleştirileri Bağlamında Bir Değerlendirme

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 1045 - 1064, 15.09.2025

Muhammet Çol

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1684371

Abstract

Ehl-i sünnet ile Şîa arasında ortaya çıktıkları günden bugüne imâmet/hilâfet, bedâ, rec‘at, takiyye, mut‘â ve abdestte ayakların mesh edilmesi gibi çeşitli konularda polemikler yaşanmıştır. Dini meselelerin yorum farklılığından ve siyasetin topluma yön verme görevinden kaynaklı olarak bu tür örnekler üzerinden iki taraf, tarih boyunca karşılıklı reddiye ve eleştiri kültürünü sürdürmüşlerdir. Meydana gelen tartışmalar, sadece kelam ve fıkıh alanıyla sınırlı kalmamış, tefsir literatüründe de etkisini göstermiştir. Bu doğrultuda araştırmanın konusu, Ehl-i Sünnet ile Şîa arasında ortaya çıkan tüm bu tartışmaların kapsamlı bir şekilde ele alınması olmayıp Muhammed Hüseyin ez-Zehebî’nin (1915–1977), Şîa’yı desteklediği öne sürülen bazı rivayetleri kullanması iddiasıyla Sünnî geleneğe mensup Ebû İshâk es-Saʿlebî’yi (ö. 427/1035) eleştirmesinin incelenmesidir. Şîa’yı destekleyen rivayetlerin kullanımı meselesinin normalde Sünnî ve Şiî iki âlim arasında tartışma konusu olması beklenirken iki Sünnî âlim arasında tartışılması, araştırmanın konusunu daha da önemli hale getirmiştir. Diğer yandan bu tartışma, Sünnî bir âlim olan Zehebî’nin, Saʿlebî’nin el-Keşf ve’l-beyân’da Şîa’yı destekleyen rivayetleri kullandığına dair iddialarına dayanmaktadır. Zehebî, tefsir tarihini ekol merkezli incelediği et-Tefsîr ve’l-müfessirûn isimli eserinde Şîa’yı destekleyen rivayetleri âyetlerin yorumu esnasında kullandığını öne sürerek Saʿlebî’yi eleştirmiştir. Ayrıca Zehebî’nin Saʿlebî eleştirisi sadece Şîa’yı destekleyen rivayetlerin kullanımı ile sınırlı kalmamış, aynı zamanda âyetlerin yorumunda rivayetlerin senetlerini hazfetmesi, Ehl-i kitap kültürünü yansıtan bilgileri kullanması, sahih olmayan rivayetlere yer vermesi gibi metodolojik meselelere de yansımıştır. Zehebî’nin Saʿlebî’ye yönelik tüm bu eleştirilerinin incelenmesi mümkün olmadığından araştırmada sınırlandırmaya gidilmiş ve örneklem olarak Şîa’yı destekleyen rivayetlerin kullanımı iddiası üzerinde durulmuştur. Bu konunun daha önceden müstakil bir şekilde incelenmemesi, araştırmanın arkasındaki temel motivasyondur. Mukayese ve betimlemeye dayalı bu araştırmanın temel problemi, hilâfet/imâmet anlayışı Sünnî doktrine göre olan Şâfiî/Eş‘arî âlimi Saʿlebî’nin Şîa’yı destekleyen rivayetlere el-Keşf ve’l-beyân’da yer verip vermediği, yer verdiyse hangi doğrultuda yaptığını ele almaktır. Başka bir ifadeyle Zehebî’nin Şîa’yı destekleyen rivayetlere yer verdiği iddiasını ve bu iddianın menşeini ele almak araştırmanın temel problemidir. Zehebî, tenkitlerinde yüzeysel bilgi verip derinlemesine açıklama yapmasa da eleştirilerinin Hanbelî/Selefî âlimi Takıyyüddîn İbn Teymiyye (ö. 728/1327) merkezli tarihsel dayanaklarının olması ve sonrasını etkilemesi onun iddialarının dikkate alınmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu noktada Zehebî’nin Saʿlebî’ye yönelik Şîa’yı destekleyen rivayetleri kullandığı eleştirisinin Ehl-i sünnet ile Şîa arasında tartışmalı olan tüm konulardan hareketle analiz edilmesi araştırmanın sınırları bağlamında mümkün olmadığından temel tartışma konularından biri olan imâmet/hilâfet meselesi merkezinde hareket edilmesi uygun görülmüştür. Araştırmanın bulgularına göre Zehebî’nin Şiî eğilimli rivayetlere yer vermesiyle ilgili olarak Saʿlebî’ye yönelttiği eleştirinin İbn Teymiyye kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Eleştirel bir kimliğe sahip olan İbn Teymiyye’nin ise İbnü’l-Mutahhar Allame el-Hillî’nin (ö. 726/1325) Şîa’nın görüşlerine Sünnî âlimlerden meşruiyet arama düşüncesi kapsamında el-Keşf ve’l-beyân’dan çeşitli aktarımlar yapması dolayısıyla Saʿlebî’ye karşı ön kabulle yaklaştığı ortaya çıkmıştır. Ayrıca âyetlerin nüzulü bağlamında Saʿlebî’nin kullandığı Hz. Ali ve Ehl-i beyt’in fazileti ile ilgili rivayetlerin diğer Sünnî tefsirlerde yer aldığı, onun bu türden erken dönem tefsir nakil malzemesine fazilet noktasında yer verip Şîa’yı destekleme gibi bir amacının olmadığı anlaşılmıştır.

Keywords

Tefsir , Muhammed Hüseyin ez-Zehebî , Ebû İshâk es-Saʿlebî , et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn , el-Keşf ve’l-Beyân

Ethical Statement

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

The Use of Shī'a-Attributed Narrations in the Sunni Tafsir Tradition: An Evaluation in the Context of Muhammad Husayn al-Zahabī's Criticisms of al-Tha‘labī

Abstract

Since the day they emerged, there have been polemics between Ahl al-Sunnah and Shī'a on various issues such as imāmah/kilāfah, bedā, raj'at, taqiyya, mut'āʾ and wiping the feet in ablution. Due to the difference of interpretation of religious issues and the duty of politics to guide society, the two sides have maintained a culture of mutual rejection and criticism throughout history. The debates that took place were not limited to the fields of theology and fiqh, but also had an impact on the exegetical literature. The polemic between al-Zahabī (1915-1977) and al-Tha‘labī (d. 427/1035) on the issue of Shī'a-supporting narrations is a late reflection of this. However, it is interesting that a polemic that should normally take place between two Sunnī and Shīʿite scholars took place between two Sunnī scholars. In fact, this polemic took place in the context of al-Zahabī's claim in al-Tafsīr wa'l-mufassirūn that Sa'labī included narrations supporting Shī'ism in al-Kashf wa'l-bayān. On the other hand, al-Zahabī's criticism of Sa'labī was not limited to the use of narrations supporting Shī'a. He openly criticized Sa'labī for neglecting the isnads of the narrations in the exegesis of the verses, using information reflecting the culture of Ahl al-Bayt, and including narrations that were not authentic. However, it is not possible to examine all of al-Zahabī's criticisms of Saʿlabī in this study. The issue of the use of narrations supporting Shīʿa as a sample has been subject to comparison and inductive research. The main motivation behind this research is that no independent study has previously examined al-Zahabī's criticism of al-Tha‘labī for allegedly including narrations supporting Shī’a. Accordingly, the main problem of this study is to examine whether al-Tha‘labī, a Shafi'i/Esh'arite scholar whose understanding of the caliphate/Imāmah is according to the Sunnī doctrine, included the narrations supporting Shī'a, and if so, in which direction. In other words, it is to address the nature and origin of al-Zahabī's claim that he included narrations supporting Shīʿa. Although he provides superficial information and does not provide in-depth explanations in his criticisms, the fact that his criticisms have historical foundations centered on the Hanbalī/Salafī scholar Taqi al-Dīn Ibn Taymiyya (d. 728/1327) and affect the later period has made it necessary to take his claims into consideration. Since it is not possible to address al-Zahabī's criticism of al-Tha‘labī with reference to all the controversial issues between the Ahl al-sunnah and Shī'a within the context of the limits of this study, it was deemed appropriate to focus on the issue of Imāmah/Khilāfah as a basic issue. According to the findings of the study, it was determined that Zahabī's criticism of al-Thaʿlabī for including Shīʿite-leaning narrations originated from Ibn Taymiyya. It was revealed that Ibn Taymiyya, known for his critical disposition, approached al-Thaʿlabī with certain presuppositions due to the fact that Ibn al-Hillī (d. 726/1325) had cited various passages from al-Kashf wa’l-bayān in an effort to seek legitimacy for Shīʿī views through references to Sunnī scholars. Furthermore, it is understood that the narrations concerning the virtues of ʿAlī and the Ahl al-Bayt, which al-Thaʿlabī includes in the context of the occasions of revelation, are also found in other Sunnī exegeses. This indicates that his aim was not to promote Shīʿism but rather to transmit early tafsīr materials that were commonly circulated in the broader Islamic exegetical tradition.

Keywords

Tafsīr , Muhammad Husayn al-Zahabī , Abū Ishāq al-Tha‘labī , al-Tafsīr wa , al-Kashf wa

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

References

• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü el-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayib el-Arnavut vd. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2001.
• Akbaş, Mustafa Yasin. “Muhaddislerin Hicrî İkinci Asır Müfessirleri Hakkındaki Eleştirileri: Gerekçeler ve Etkiler”. Hicri İkinci Asırda İslâmî İlimler-I. Ankara: İKSAD Yayınları, 2022.
• Akkoyunlu, İsmail. İbn Teymiyye’nin Şia’ya Reddiyesi (Minhâcü’s-Sünne) Selefî Geleneğin Şiîlik Eleştirisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Aygün, Abdullah - İnan, Sümeyye. “Goldziher ve M.H. ez-Zehebî’nin Çağdaş Tefsir Tarihi Yazıcılığına Tesiri”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/18 (31 Aralık 2020), 119-146.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. sad. Abdülaziz Hatip. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 15. Basım, 2015.
• Cevdet Bey. Tefsir Usûlü ve Tarihi. sad. Mustafa Özel. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2002.
• Cündioğlu, Dücane. “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası”. İslâmiyât 2/4 (1999), 51-73.
• Çelik, Ersin. “Mu‘tezile-Şîa Etkileşimi Bağlamında Zemahşerî’nin Hz. Ali Hakkında Nazil Olduğu Nakledilen Âyetlere Yaklaşımı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (15 Aralık 2021), 1123-1142. https://doi.org/10.18505/cuid.980770
• Çol, Muhammet. Ömer en-Nesefî ve et-Teysîr fi’t-Tefsîr’i. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Demircan, Adnan. Hz. Ali’nin Hilâfet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı. 2. Baskı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• Döner, Naim. Şia’nın Kur’ân Anlayışı (Cem’, İstinsah ve Tahrif). Ankara: İlâhiyât, 2019.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Hazzî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• Efe, Zekeriya. Zemahşerî Tefsirinin Rivâyet Boyutu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Fayda, Mustafa. “Mübâhele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/423-424. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Gadîr-i Hum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/279-280. İstanbul: Gadîr-i Hum Yayınları, 1996.
• Heyet. Kur’ân Yolu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Baskı., 2020.
• Hillî, Hasan b. Yusuf İbnü’l-Mutahhar el-Alleme. Minhâcü’l-kerâme fî marifeti’l-İmâme. thk. Abdurrahman Mübarek. Meşhed: Müesssetü Aşûra, 1379.
• İbn Teymiyye, Şeyhülislâm Ahmed. Mecmû‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. Medine: Mecmau Melik Fahd, 2021.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye fî nakdı kelâmi’l-Şîati’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Reşad Salim. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1986.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ahmed. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zarzur. by., 2. Baskı., 1972.
• İnan, Sümeyye. Modern Tefsir Tarihi Yazımında Ignaz Goldziher ve Muhammed Hüseyin ez-Zehebî Etkisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kasami, Flamur. Sa’lebî’nin el-Keşf ve’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân Adlı Eserinde Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyat Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Kettânî, Ebû Abdullah Muhammed. er-Risâletü’l-Müstetrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. thk. Muhammed el-Muntasır ez-Zemzemî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiru’l-İslâmiyye, 7. Basım, 2000.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi es-Sa‘lebî (427/1036) Tefsirinde Mukâtil b. Süleyman (150/767) Rivayetleri. Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi es-Sa‘lebî (427/1036)Tefsirinde Mukâtil b. Süleymân (150/767) Rivayetleri. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2005.
• Koçyiğit, Hikmet. “Hicrî Beşinci Asır Nîşâbûr’da Tefsir Otoriteleri ve Tefsire Katkıları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 67/67 (2024), 28-54.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî. tsh. es-Seyyid Tayyib el-Cezâirî. 3. Baskı. Kum: Müessesetü Dâri’l-Kitâb, 1404/1983.
• Mertoğlu, Suat. “Zehebî, Muhammed Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş vd. Beyrut: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nuriyev, Tehran. İmâmiyye Şîası’nda Siyaset-Tefsir İlişkisi -Hicrî V. Asra Kadar-. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Öztürk, Musa. Ehl-i Sünnet ve Şîa’nın Tefsir Tarihi (Zehebî ve Marife Örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Öztürk, Musa. Muhammed Hüseyin Zehebî ve Muhammed Hâdi Marife’nin et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn Adlı Eserlerinde Müfessirlere ve Tefsir Kitaplarına Bakışları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Öztürk, Mustafa. “Modern Dönem Tefsir Tarihi Edebiyatına Dair Bir Zihniyet Analizi: Muhammed Hüseyin ez-Zehebî ve et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn Örneği”. Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu Kayseri 23-24 Ekim 2014. ed. Mustafa Karagöz. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet - Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Sadûk, Şeyh. el-İʿtikādāt. thk. Isâm Abdü’s-Seyyid. Kum: el-Mü’temerü’l-ʿÂlemî li-Elfiyyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413.
• Sa‘lebî, Ebû İshāk. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Salah b. Sâlim vd. Cidde: Dâru’t-tefsîr, 2010.
• Saleh, Walid. The Formation of the Classical Tafsır Tradition: The Qur’ân Commentary of al-Tha‘labî. Leiden-Boston: E. J. Brill, 2004.
• Sırrı Girîdî. Tabakât ve Âdâb-ı Müfessirîn. nşr. Mehmet Ali Aynî. Dersaâdet: yy, 1312.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
• Şahin, Hanifi. Şiîlik Üzerine İncelemeler. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2023.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmut Muhammed Şâkir. Mekke: Dâru’t-terbiye ve’t-türâs, ts.
• Tabersî, Emînü’l-İslâm Ebû Alî el-Fazl b. el-Hasen. Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Mürtezâ, 2006.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Uludağ, Süleyman. “Âl-i Abâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/306-307. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Yavuz, Salih Sabri. “Minhâcü’l-Kerâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. Tefsir Tarihi. çev. Halil Aldemir. İstanbul: Beka Yayınları, 2018.