“MEZAR TAŞLARININ DİLİ”NE “KOCATEPE MEZARLIĞI” ÖRNEĞİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 3, 1394 - 1441, 28.12.2022

Mehmet Sarı

Öz

Mezar taşlarında, binlerce yıllık geçmişimizden günümüze taşınan maddi-manevi milli değerlerimiz kayıtlıdır. Bu kitabeler, sanat yönünden olduğu kadar tarih, edebiyat ve dil açısından da belge durumundadır. Türkülerimiz gibi mezar taşı kitabelerimizin de dili vardır. Mezar taşı kitabeleri dünden bugüne, bugünden yarına milletin kültür taşıyıcısı ve dili durumundadır. Mezar taşlarının göze hitap eden dili yanında bir de ruha hitap eden dili vardır. Bazısı ölenin, bazısı yaşayanların ağzından işlenen sözler uyarıcı niteliktedir. Ölenin sevenlerince hazırlanan mezar taşlarındaki sözler derin ve düşündürücü yönü bulunan sözlerdir. Çalışmamızda üzerinde durulacak “dil” bu dildir.
Bu kitabelerde mezarda yatanın, hoca, âlim, yazar, şair, terzi, berber, hamal gibi hayattayken yaptığı mesleğiyle ilgili bilgiler bulunur. Maddi ve manevi yönleriyle dönemlerinin inancını, sanatını ve sanat anlayışını yansıtırlar. Bu yönüyle mezar taşları milletlerin “tapu senedi”, “kimliği” ve “dili” durumundadır. Milletimizin inancını, yaşayışını, zevkini ve sanat ve anlayışını, duygu ve düşüncesini yansıttıkları; kültürümüzü kuşaktan kuşağa taşıdıkları için belge durumundadır ve bunların bir dili vardır.
Mezar taşlarının, taşın cinsi, şekli, işlenilen resim, figür ve yazı açısından sanat tarihi değeri vardır. Kitabelerde yer alan ayet, hadis ve dua metinleriyle dini; dili, üslubu ve biyografik bilgileri yönünden de edebi değere sahiptir. Kısa ve öz olarak mezar taşlarının maddi diliyle gözlerimize, manevi diliyle de ruhumuza hitap ettiğini söyleyebiliriz. Ölen birinin ardından sevenlerince duyulan acıyı ve ölenin büyüklüğünü anlatan mezar taşı kitabelerindeki sözler, “sagu”, “ağıt” ve “mersiye” gibi edebi bir değere sahiptir. Bu sözlerin bazıları o yöreye veya o kabre özgü orijinal sözlerdir.
Mezar taşlarının diline her kabristandan örnek bulmak mümkündür. Biz çalışmamızda, Afyonkarahisar’daki “Kocatepe Mezarlığı”nda bulunan mezar taşlarını örnek aldık. “Afyonkarahisar Belediyesi Kocatepe Mezarlığı”, şehir merkezinde bulunan Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden kalma irili ufaklı mezarın buraya taşınmasıyla oluşmuştur. Yerel kaynaklarda, taşınma sırasında bazı taşların kaybolduğu, bazılarının ise kırıldığı yazılıdır. Kabristandaki mezar taşı kitabelerinin bazısı mensur bazısı manzum bazısı da mensur-manzum yazılmıştır. Manzum sözlerin daha etkili oluşu sebebiyle çalışmamızda daha ziyade bu tür mezar taşlarını örnek aldık.

Anahtar Kelimeler

Mezar taşı, kitabe, dil, Afyonkarahisar, Kocatepe Mezarlığı

Kaynakça

• BAKI, Edip Ali (1943). “Afyon’da Bir Âlim Ailesi- İmad ve Oğulları Büyük Dil Bilgini Hasan Karahisarî”, Taşpınar, Sayı: 100-101, Mayıs-Haziran, s. 249-256.
• BAŞAR, Zeki (1973). Erzurum’da Eski Mezarlıklar ve Resimli Mezar Taşları, Ankara: Atatürk Ü. Yayınları.
• ÇOBANOĞLU, Aynur (2000). “Mezar Taşları”, Folklor-Edebiyat, Ankara: Sayı: 21: 249-252.
• DAĞLIOĞLU, Hikmet Turhan (1976). “Mezar Folkloru”, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. C. II: 31-37. Ankara: DOĞAN, İsmail (1999). “Günümüz Türkiye’sinde Mezar Taşlarının Dili”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, İstanbul: s.s. 160-190.
• ELÇİN, Şükrü (1986). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ERGUN, Sadettin Nüzhet (1932). İstanbul Meşahirine Ait Mezar Kitabeleri, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ERTUĞ, Necdet (1999). “Osmanlı Mezar Taşları”, Osmanlı, Ankara: C. 9: 223-229.
• EYİCİ, Semavi. (1955) “Mezarlıklarımız”, Türk Yurdu, Ankara: Sayı: 242, ss, 685-694.
• GÖKPINAR, Edip Ali (1936). “Mezar Taşlarına Göre Afyon’da Tarihi Araştırmalar”, Taşpınar, Afyon: S: 39, s.s. 39-41.
• GÖNÇER, Süleyman (1991). Afyon İli Tarihi, Afyon: İleri Ofset Matbaacılık.
• HANOĞLU, Canan (2018). “Rize’de Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarına Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası/Turkısh World Dil ve Edebiyat Dergisi/Journal of Language and Literature, Sayı/Issue: 45 (Bahar/Sprşng, Ankara: s.s. 291-344.
• ILGAR, Yusuf (2001). “Afyonkarahisar’da Mezarlıklar ve Türbeler”, Afyonkarahisar Kütüğü, Afyon: Cilt: I: s.s.341-358.
• KARAKAŞ, Mahmut (1996). Şanlıurfa Mezar Taşları, Şanlıurfa: Şurkav Yayınevi.
• KARAMAĞARALI, Beyhan (1971). “Sivas ve Tokat’taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi II, Ankara: TTK Basımevi, s.s. 75-109.
• KARAMAĞARALI, Beyhan (1992). Ahlat Mezar Taşları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KUMBARACILAR, İzzet (1978). Serpuşlar, İstanbul: Turing Yayınları.
• KUŞOĞLU, M. Zeki (1984). Mezar Taşlarında Hüve’l-Baki, İstanbul: Renkler Matbaası.
• Meydan Larousse, (1986). Cilt: 10, İstanbul: s.s. 4964.
• ORKUN, H. Namık (1987). Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZTELLİ, Cahit (1972). Evlerinin Önü-Halk Türküleri-, İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• ÖZTÜRK, Osman (1988). “Edebiyatımızda Mezar Taşlarımız Mezar Taşlarımızda Edebiyatımız”, İslami Kültür, Sanat ve Edebiyat, İstanbul: s.s. 22-23.
• SAĞIROĞLU ARSLAN, Aslı (2017). “Taşlar Konuşur”: Türk Mezar Taşlarının Biçim Dili”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 6/3, s.s. 1923-1937.
• SARI, Mehmet (1990). “Haydar’a Soralım Deyimi Üzerine”, Millî Folklor Dergisi, Cilt: 1, Yıl: 1, Sayı: 6-Haziran, s.s. 37-38.
• Sarı, Mehmet (2012). “Türkülerimizin Dili”, III. Uluslararası Hisarlı Ahmet Sempozyumu (24-26 Mayıs 2012) Sempozyum Tam Metin Kitabı, Kütahya: s.s. 510-523.
• SARI, Mehmet (2016a). “Afyonkarahisar Asrî Mezarlığı Manzum Kabir Taşı Sözleri”, 2016 Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim ve Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, -International Turkic World Educational Sciences and Social Scial Sciences Congress, held in memory of Hodja Ahmet Yesevi Year (1-4 Aralık 2016), Antalya:
• SARI, Mehmet (2016b). “Afyonkarahisar Asrî Mezarlığı Manzum Kabir Taşı Sözleri”, 2016 Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri-International Turkic World Educational Sciences and Social Sciences Congress, held in memory of Hodja Ahmet Yesevi year 2016. Ed. Sinan Demirtürk, Cilt: IV, Ankara: s.s. 219-249.
• SARI, Mehmet (2017). Afyonkarahisar Asri Mezarlığı Manzum Kabir Taşı Sözlerinin Araştırılması, Yükseköğretim Kurumları Tarafından Destekli Bilimsel Araştırma Projesi (09/06/2016 -01/12/2017-ULusal), Afyon Kocatepe Üniversitesi BAP Koordinasyon Birimi (Proje No: 16. KARİYER. 45, 2016-2017 (Proje Yürütücü).
• SARI, Mehmet (2019). Afyonkarahisar Edebiyat, Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları.
• SİLİ, Timur (1996). “Taşların Dili”, Bilig, Ankara: Sayı: 2: s.s. 220-227.
• TALİ, Şerife (2018). “Ünye Çamlık Feneraltı Mezarlığı Mezar Taşları ve Kitabeleri”, Türk Dünyası/Turkish World Dil ve Edebiyat Dergisi/Journal of Language and Literature, Sayı/Issue: 45 (Bahar/Sprşng, Ankara: s.s. 371-408.
• TANYU, Hikmet (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Ankara Ü. Yayınları.
• TOROS, Taha (1939). “Adana’da Mezar Taşları”, Görüşler, Adana: Sayı: 20, s.s. 17-20.
• TUNÇALP, Enver. (1971). Mezar Taşları ve Manzum Kitabeler, Ankara: As Matbaası.
• TÜRKAN, Hüseyin Kürşat (2012). “İskenderun Mezar Taşı Sözleri Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, p.3025-3044, Ankara:
• ÜLKER, Necmi (1999). “Ege Bölgesi Osmanlı Devri Mezar Taşları”, Osmanlı, Ankara: Cilt: 9, s.s. 230-237.
• ÜYÜMEZ, Mevlüt (2002). “Günümüzde Afyonkarahisar Ölü Gömme Kültürü”, VI. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar: s.s. 273- 281.
• YILMAZ, Edip (2018). “Ödemiş Mezar Taşlarındaki Kitabe Özellikleri ve İçerikleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi/Journal of Bitlis Eren University Institute of Social Science Cilt/Volume: 7, Sayı/Number: 1 Haziran/June, s.s. 338-357.
• YILMAZ, Mehmet (1992). Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• YÜKSEL, İbrahim (2008). Sessiz Tanıklar, Ankara: Afyonkarahisar Valiliği Yayını.
• YÜKSEL, İbrahim -KARAZEYBEK, Mustafa (2005). “Afyonkarahisar’da Bir Şeyhülislâm Mezarı”, VII. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar: s.s. 605- 627