İBN HALDUN DÜŞÜNCESİNDE SOSYO-EKONOMİ VE AHLÂK

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 17 - 24, 27.03.2019

Muhammet Caner Ilgaroğlu

Öz

İbn Haldun, insanın ahlâkîliğinin, yaşadığı ortamın sosyo-ekonomik yapısından derin bir şekilde etkilendiğini iddia etmektedir. Ona göre söz konusu bu etki o denli güçlüdür ki neredeyse insanla ilişkili bu yapıların tümünü birden determine etmektedir. Bu sistemde insan, hem yaşadığı ortama uyum sağlayan hem de bu uyum içerisinde kendisini tekâmül ettirebilen bir varlık olarak karşımıza çıkmaktadır. İbn Haldun’un perspektifinden bakıldığında insan, yaşadığı çevresel şartlardan, geliştirdiği teknikten ve mimariden ayrı olarak ele alınamaz ya da tanımlanamaz. O, hem yaşadığı ortamı değiştiren hem de bu değişim içinde değişen varlıktır.
İbn Haldun’a göre bu değişimin temel gayesi, hayatı kolaylaştırma ve refaha kavuşma isteğidir. Dolayısıyla insanın tekâmülünü sağlayan motivasyonların en tabiî olanı karşılaştığı zorluklardır. Zorluklar, insanı zinde ve güçlü kılan unsurlardır. Bedevîlikten hadarîliğe oradan da umrânın refahına doğru ilerleyen insan, bu süreçte aştığı her zorluk sayesinde hayatını biraz daha kolaylaştırmış olmaktadır. İnsanın yaşamındaki bu kolaylıklar arttıkça mücadele edeceği zorluklar azalacağından bu manadaki her ilerleme onun bedensel ve ahlâkî olarak gevşemesine sebep olmaktadır. Bedensel gevşeklik, çevresel şartlara karşı insanın dayanma direncini kırarken; ahlâkî gevşeklik; arzuların, hazların ve refâhın cazibesine karşı insanı biçare kılmakta ve ahlâkî açmazların oluşmasına sebep olmaktadır.
Nitekim insan, direnme gücü zayıflarken yeni hazlarla karşılaşmakta ve bunların peşine düşme eğilimi göstermektedir. Çünkü o, hazza yönelen ve acıdan kaçandır. Haz ve acı, ahlâkî seçimlerde Antik Yunan’dan beri ahlâk geleneğinin kabul ettiği iki önemli etkilenimdir. Bu bakımdan bedevilikten umrâna geçiş bir bakıma acıdan hazza geçişi temsil etmektedir. Refahtan zevâle geçiş ise ahlâkî itidâlin haz lehine bozulmasını ve hem sosyal hem siyasal hem de ahlâkî bunalımların ortaya çıkmasını temsil etmektedir.
İbn Haldun’un ahlâk düşüncesi; sosyal, siyasî, ekonomik vb. tüm bağlamlarıyla günümüz para-hazcı ahlâkının ortaya çıkardığı değersizleşmenin anlaşılmasına imkân sağlamaktadır. Bu makale kapitalist, parahazcı, tüketim temelli ahlâkın ortaya çıkardığı ahlâkî problemleri İbn Halduncu bir bakışla ele alıp çözümlemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn Haldun, Ahlak, Bedavet, Hadaret, Sosyo-Ekonomi

Kaynakça

• Canatan, Kadir, Mukaddime: Klasik Sosyal Bilimler Sözlüğü, Rasyo Yayınları, İstanbul, 2009.Durak, Nejdet- İrğat, Muhammet, “Değersizleşme ve Yabancılaşma Bağlamında Tüketim Ahlâkı ve İnsan”, İlahiyat Akademi Dergisi, 2016, C. 2, S. 3, s. 75-88.Fazlıoğlu, İhsan, “Modern Dünyada Bilgi ve Zihniyet”, http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/1.php?id=244, (01.05.2015).Görgün, Tahsin, “İbn Haldun” md., DİA, İstanbul, 1999, C. 19, s. 543-555.Ibn Khaldun, The Muqaddimah, trl. From Arabic by Franz Rosenthal, Bollingen Series XLIII, Princeton University Press, Princeton 1958.İbn Haldun, Kitâbu’l-İber ve Dîvânu’l-Mübtedei ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsârahum min zeviyiyî’s-Sultâni’l-Ekber, 7 cilt, Nasr el-Hurînî neşri, Bulâk, Kahire, 1867.-------------------, Mukaddime I, Çev. ve haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2007.İrğat, Muhammet, Tarihselcilik Düşüncesi Bakımından İbn Haldun, Hiperyayınları, İstanbul 2017.Kozak, İbrahim Erol, İbn Haldun’a Göre İnsan Toplum İktisat, Pınar Yay., İstanbul,1984.