ZAMANIN SANATSAL-FELSEFİ VE BİLİMSEL-TEORİK YÖNLERİ

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 4, 1 - 13, 08.02.2024

Fərid İbrahimli

Öz

Araştırmada kullanılan yöntemler ampirik ve teorik anlama yöntemlerini kapsamaktadır. Ampirik düzeyde gözlem, betimleme ve karşılaştırma, teorik düzeyde ise soyutlama, analiz ve sentez yöntemleri kullanılmış ve bilişsel dilbilimin sunduğu modeller bir araştırma yöntemi haline gelmiştir.
İnsanlar, eski çalışma ilişkileri, çevreye yönelik tutumlar, doğal fenomenlerin gözlemlenmesi ve astronomik bilgilerin bir sonucu olarak zamanı ölçmek için teknolojiler oluşturabilmişlerdir. Zaman problemini çözmeye yönelik ilk yaklaşımların merkezinde, eski insanların matematiksel bilgilerinin başarıları, özellikle de eski bilimin sayı sistemleri hakkındaki embriyonik keşifleri vardır. Ancak zaman algısı bu süreçlerden önce gelir.
Sanatsal-felsefi bakış açısıyla elde edilen ön sonuçlar bilimsel buluşlara geçiş noktası olsa da bilimsel araştırma sürecinde elde edilen sonuçlar da sanatsal-felsefi düşünce sistemini etkiler. Sonuç olarak, zaman da dahil olmak üzere algılanan kavramlar bir dil ortamı haline gelir. Eski insanlar zamanı belirlediler, yılın, ayın ve günün bölümlerine isim verdiler. Zaman ve süre sorununu çözerken, eski insanlar çeşitli araçlar kullandılar: gök cisimlerinin gözlemlenmesi, tarım ve av mevsimi, iklim, dini ritüeller. Sosyal hayatın taleplerinden türetilen zaman probleminin çözümünde elde edilen dilsel sonuçlar, sözlüksel-anlamsal, morfolojik, sözdizimsel yapıda birimlere dönüştürülerek zaman ve süreyi ifade eder.
İlkel insanların zaman kavramıyla ilk ne zaman tanıştıkları sorusuna net bir yanıt veremesek de, ilkel zaman algısının bellek sisteminin işleyişini anlamakla başladığını belirtmeliyiz. Bilişsel sistemin çalışma mekanizmasına hayran olan eski insanlar, meraklarını dini dünya görüşleri ve inançlarıyla ifade ettiler.
Eski Türk sanat düşüncesinde zamanın ifade araçlarının gözlenmesi, zamanın etimolojisine dair kanıtlar sunmaktadır. Zamanı ifade eden isimlerin etimolojisi hakkında mevcut kanıtlar, bilişsel mekanizmalarda zamanın psikolojik ve fiziksel nicel ve nitel göstergelerini anlama mekanizmalarını incelemek için önemlidir.
Araştırma, bilişsel zaman kategorisinin sanatsal dilde ifade araçlarının teorik yönlerini belirlemeyi mümkün kılar. Sanatsal konuşmada zamansallığın belirli bir zamanın metaforik sistemdeki ifadesinin yanı sıra zaman kavramı etrafında felsefi yargılar da sanatsal konuşmayı zenginleştirmiştir. Sanatsal-felsefi bakış açısında zamanın incelenmesi birçok yönü birleştirir. Sanatsal-felsefi bakış açısında zamanın incelenmesi, dilbilimsel, psiko-dilbilimsel, kültürel, teolojik, felsefi yönleri içerir.

Anahtar Kelimeler

fiziksel zaman, psikolojik zaman, sanatsal-felsefi zaman

Teşekkür

11. Uluslararası Sosyal Bilimler Konferansı'nı organize eden değerli bilim insanlarına zengin bir bilimsel ortam oluşturdukları için teşekkür ederim.

ARTİSTİC-PHİLOSOPHİCAL AND SCİENTİFİC-THEORETİCAL ASPECTS OF THE TİME

Öz

The methods used in the research include empirical and theoretical understanding methods. Observation, description and comparison methods were used at the empirical level, and abstraction, analysis and synthesis methods were used at the theoretical level, and the models presented by cognitive linguistics became a research method.
Humans have been able to create technologies for measuring time as a result of ancient working relationships, attitudes towards the environment, observation of natural phenomena, and astronomical knowledge. At the center of early approaches to solving the problem of time were achievements of ancient people's mathematical knowledge, especially embryonic discoveries of ancient science about number systems. However, the perception of time precedes these processes.
Although the preliminary results obtained from an artistic philosophical point of view are the transition point to scientific discoveries, the results obtained in the scientific research process also affect the artistic-philosophical thought system. As a result, perceived concepts, including time, become a language medium. Ancient people determined time, gave names to parts of the year, month, and day. In solving the problem of time and duration, ancient people used various means: observation of celestial bodies, agriculture and hunting season, climate, religious rituals. The linguistic results obtained in the solution of the time problem derived from the demands of social life are transformed into units in lexical-semantic, morphological and syntactic structure, expressing time and duration.
Although we cannot give a clear answer to the question of when primitive people first met the concept of time, we should state that the primitive perception of time begins with understanding the functioning of the memory system. Ancient people, who were fascinated by the working mechanism of the cognitive system, expressed their curiosity through their religious worldview and beliefs.
Observing the means of expression of the time in the old Turkish art thought provides evidence for the etymology of time. The available evidence about the etymology of nouns denoting time is important for studying the mechanisms of understanding the psychological and physical quantitative and qualitative indicators of time in cognitive mechanisms.
The research makes it possible to determine the theoretical aspects of the means of expression in the artistic language of the category of cognitive time. In addition to the expression of temporality in the metaphorical system of a certain time in artistic speech, philosophical judgments around the concept of time have also enriched artistic speech. The study of time from an artistic-philosophical point of view combines many aspects. The study of time from the artistic-philosophical point of view includes linguistic, psycho-linguistic, cultural, theological, philosophical aspects.

Anahtar Kelimeler

physical time, psychological time, artistic-philosophical time

Kaynakça

• Evans, V. (2003). The structure of time: Language, Meaning and Temporal Cognition. Amsterdam: John Benjamins.
• Abbaslı, İ. (Red.). (2004). Atalar sözü. Bakı: Öndər nəşriyyat.
• Akarsu , B. (2014). Kant'da mekan ve zaman kavramları. Felsefe Arkivi(14), 108-122.
• Aristotle. (1991). Physics. Complete Works. (D. Barnes, Red.) Princeton: Princeton University Press.
• Axundov, A. (1961). Feilin zamanları. Bakı: Azərbaycan Dövlət Universiteti.
• Axundov, A. (2003). Dil və ədəbiyyat (Cild 1). Bakı: Nurlan.
• Bardon, A. (2018). Zaman felsefesinin kısa tarihi / çev. Ö.Yalçın. – : , – 2018. – 197 s. (Ö. Yalçın, Tərc.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bergson, H. (1950). Time and free will. (F. Pogson, Tərc.) Edinburgh: Rhe Riverside Press.
• Binnick, R. (1991). Time and the verb: A guide to tense and aspect. Oxford: Oxford University Press.
• Block , R., & Gruber , R. (2014). Time perception, attention, and memory: a selective review. Acta psychologica, 149, 129-133.
• Cahangirov, F. (2000). Perfekt zamanlar. Bakı: Elm.
• Cəfərova, B. (2006). İngilis və Azərbaycan dillərində feilin zamanlar sistemi. Bakı: Filologiya üzrə elmlər doktoru dis.
• Comrie, B. (1976). Aspect: An introduction to the study of verbal aspect and related problems. Cambridge: Cambridge University Press.
• Comrie, B. (1985). Tense. Cambridge: Cambridge University Press.
• Əfəndiyeva, T. (2005). Feilin keçmiş zaman formaları. Bakı: Nurlan.
• Əhmədova , G. (2008). Temporallığın mətnyaradıcı xüsusiyyətləri (ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında). Bakı: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dis.
• Einstein, A. (1920). Relativity: The Special and General Theory. New York: Henry Holt Inc.
• Engel, A., Roelfsema, P., & König, P. (1997). Neurophysiological relevance of time. Time, Temporality, Now, 133-157.
• Əsgərov, M. (2002). Türk dillərində zaman formaları və adverbial feil formaları arasında funksional-semantik əlaqələr. Bakı: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dis.
• Evans, V., & Green, M. (2006). Cognitive Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd.
• Fraassen, B. (2013). An introduction to the philosophy of time and space (Reprinted by Columbia University Press in 1985).
• Füzuli, M. (2005). Əsərləri (Cild 1). Bakı: Şərq-qərb.
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Tərc.) Ankara: TDK Yayınları.
• Geoffrey, L. (2000). Turkish Grammar. Oxford: Oxford University Press.
• Gerard, V. (1976). Aquinas and problems of his time. Belgium: Leuven University Press.
• Hamann, C. (2015). The Awesome Seeds of Reference Time. Mənbə: C. Hamann, C. Hamann, & A. Schopf (Red.-lar), Reference Time, Tense and Adverbs (Cild 1). Berlin, Boston: Max Niemeyer Verlag.
• Hawking, S., & Mlodinow, L. (2005). A Briefer History of Time. New York: Bantam Books.
• Hesiod. Theogony and Works and Days. (2006). (C. Schlegel , & H. Weinfield, Tərc.) Michigan: The University of Michigan Press.
• İlham, T. (2008). Temporal leksika (Azərbaycan və ingilis dillərinin materialları üzrə). Bakı: Nurlan.
• Johanson , L. (1994). Türkeitürkischen Aspektotempora. Mənbə: R. Thieroff, & J. Ballweg, Tense Systems in European Languages (ss. 247-266). Tübingen: Niemeyer.
• Johanson, L. (2007). Aspectotemporal connectivity in Turkic: Text construction, text subdivision, discourse types and taxis. Mənbə: Connectivity in Grammar and Discourse (ss. 187-198). John Benjamins.
• Jonathan, B. (1991). Aristotle. Physics. Complete Works (Aristotle). Princeton: Princeton University Press N.J.
• Kimmel, L. (2007). Temporality in life as seen through literature: contributions to phenomenology of life. (A.-T. Tymieniecka, Red.) Notes on a Poetics of Time, 86, 257-269.
• Klein, W. (1994). Time in language. London: Routledge.
• Lacombe, O. (1943). Zaman. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1(4), 69-74.
• Lakoff, G., & Johnsen, M. (2003). Metaphors we live by. Chicago: The university of Chicago press.
• Leibniz, G. (1989). Philosophical papers and letters. (L. Loemker, Red.) Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, Springer.
• Libet, B. (2004). Mind time: The temporal factor in consciousness, Perspectives in Cognitive Neuroscience. (S. Kosslyn, Red.) Cambridge: Harvard University Press.
• Lucas, D. (1968). Aristotle Poetics. Oxford: Clarendon press.
• Lyons, J. (1977). Deixis, space and time. Mənbə: Semantics (ss. 636-724). Cambridge: Cambridge University Press.
• McTaggart, J. (1908). The Unreality of Time. Mind, 17(68), 457-474.
• Mirzəyev, H. (2006). Azərbaycan dilində feil: (ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti). Bakı: Elm.
• Moore, K. (2000). Spatial Experience and Temporal Metaphors in Wolof: Point of View, Conceptual Mapping, and Linguistic Practice. Berkeley: Doctor of Philosophy in Linguistics dis.
• Moore, K. (2014). The Spatial Language of Time: Metaphor, metonymy, and frames of reference. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins B.V.
• Ördem, E. (2014). Türkiye Türkçesinde Zaman Metaforları: Bilişsel Dil Bilimsel Bir Yaklaşım. Dil Araştırmaları, 14(14), 119-136.
• Reichenbach, H. (1947). Elements of symbolic logic. New York, London: MacMillan.
• Roark, T. (2011). Aristotle on Time: A study of the Physics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Rosen, R. (2004). Time and Temporality in the Ancient World. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
• Rovelli, C. (2018). The order of time. New York: Riverhead books.
• Rynasiewicz, R. (2014). Newton's Views on Space, Time, and Motion. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/archives/sum2014/entries/newton-stm/
• Sadıqov, R. (2004). Müxtəlif sistemli dillərdə obyektiv və qrammatik zaman əlaqələri. Bakı: Nurlan.
• Serebrennikov, B., & Hacıyeva, N. (2002). Türk dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikası. (T. Hacıyev, Tərc.) Bakı: Səda.
• Tahirov, İ. (2007). Azərbaycan və İngilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı: Nurlan.
• Tahirov, İ. (2008). Temporal leksika (Azərbaycan və ingilis dillərinin materialları üzrə). Bakı: Nurlan.
• Təhmasib, M. (2010). Seçilmiş əsərləri (Cild 2). Bakı: Mütərcim.
• Topakkaya, A. (2021). Eski Türkler'de Zaman. Temaşa Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi, 17-22.
• Underhill, R. (1985). Turkish grammar. Cambridge: The MIT Press.
• Vahabzadə , B. (2004). Seçilmiş əsərləri (Cild 1). Bakı: Öndər nəşriyyat.
• Verbeke , G; Verhelst, D;. (1976). Aquinas and problems of his time. Belgium: Leuven University Press.
• Wittmann, M. (2016). Felt Time: The Psychology of how we perceive time. (E. Butler, Tərc.) London: The MIT Press.
• Zeno, V. (1957). Verbs and times. The philosophical review, 66(2), 143-160.
• Кононов , А. (1941). Грамматика турецкого языка. Москва: АН СССР.