Muğla’daki Kahve Falına Bakma Geleneği Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2012, Cilt: 18 Sayı: 71, 97 - 112, 01.10.2012

Aslı Büyükokutan

Öz

Yapılması düşünülen bir işin sonucu önceden bilmek; bir insanın yazgısını öğrenmek, talihli
olacağı girişimleri sezebilmek; yapılmak istenen bir iş için uğurlu olan saati tayin edebilmek gibi
geleceğe ve bilinmeyene olan merak insanlar arasında daima olagelmiştir. Söz konusu merakı
tatmin edebilmek için yapılan yorumları kapsayan “fal” adlı uygulamaya özellikle genç kızlar,
gelinler ve dul kadınlar rağbet göstermektedir. Bakılan çeşitli fallar arasında, “kahve falı”nın yaygınlığı,
kahve adlı içeceğin etrafında oluşturulmuş olan bir kültür dairesine dikkat çekmektedir.
Evlerde, eş, dost ziyaretlerinde, kabul günlerinde sıkça tüketilen kahvenin telvesiyle birlikte ikram
edilmesi fal bakma geleneğini ortaya çıkarmıştır.
Bu makalede, öncelikle çeşitli sözlük ve ansiklopedilerde yapılan “fal” tanımları üzerinde durulmuş,
çalışma sahasındaki sözlü kaynakların konuyla ilgili değerlendirmelerine yer verilmiştir.
Ardından kahve falcılığı, kahve falına bakan ve baktıranlar hakkında bilgiler verilmiştir. Kahve
falının yapısal özelliklerinden söz edilerek, bireysel ve toplumsal işlevleri üzerinde tespit ve yorumlar
yapılmıştır. Bu bağlamda yapısal ve işlevsel bir incelemeye tabi tutulan kahve falı hakkında
inceleme ve değerlendirmeler yapılırken Muğla yöresinden derlenen malzeme esas alınmıştır.
Sonuçta, kendine has bir geleneğin şekillenmesine vesile olan kahve falının, kahve var oldukça
işlevini koruyacağı kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fal, kahve, kadın, yapı, işlev

An Evaluation on The Tradition of Fortune-Telling of Turkish Coffee in Muğla

Öz

Curiosity about future and unknown such as knowing the result of an issue supposed to be
done beforehand, learning one’s destiny, perceiving lucky attemptions, appointing the lucky time
for the job wished to be done. Especially young girls, brides, widows demand for an application
called “fortune-telling” that includes the comments to satisfy the curiosity talked about. Among
various fortune-telling, prevalence of “fortune-telling of coffee” draws attention to a cultural
circle formed around a beverage called “coffee”. Serving coffee, which is often consumed at homes,
during friend visits and on reception days, with cofee-grounds has brought out the tradition
of fortune-telling.
In this article; firstly, descriptions of “fortune-telling” in different dictionaries and encyclopedies
are studied and evaluations related to subject of oral resources in the area of the study took
place. Then, information about fortune-telling, fortune-tellers and ones whose fortunes are told is
given. Determinations and comments on the individual and social functions have been done by
mentioning structural characteristics of coffee-fortune. Related to this, material collected from
Muğla region is the base while research and assesments are being done about fortune-telling
that has been researched structurally and functionally. Eventually, it’s believed fortune-telling of
Turkish coffee that caused a tradition ,peculiar to itself, formed will keep its funtions as lons as
coffee exists.

Anahtar Kelimeler

Fortune-telling, coffee, woman, structure, function

Kaynakça

• Sözlü Kaynaklar:
• Adı: Rukiye Soyadı: İşli Doğum Tarihi: 1939 Doğum Yeri: Dalaman / Muğla Tahsili:
• Okuma yazması yok Mesleği: Ev hanımı.
• Birsen, Taşkın, 1943, Yakaköy / Datça / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Şerife, Atasever, 1966, Kurbağacık / Uzunyayla / Kayseri, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Elvan, Çiftçi, 1980, Toparlar / Köyceğiz / Muğla, İlköğretim mezunu, Ev hanımı.
• Durdane, İnal, 1949, Mergenli / Ortaca / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Hayriye, Yaraş, 1947, Karabörtlen / Ula / Muğla, Okuma yazması yok, Ev hanımı.
• Saadet, Yerdelenli, 1960, Kars, Lise mezunu, Emekli.
• Özgür, Atakan, Aysel, 1976, Ortaca / Muğla, Üniversite, Medyum.
• Bircan, Uygun, 1978, Kurucuova / Kavaklıdere / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Zeliha, Yaman, 1966, Dalaman / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Meryem, Yılmaz, 1974, Dalaman / Muğla, Lise mezunu, Memur.
• Reyhan, Akyıldız, 1979, Yukarıyenice / Çarşamba / Samsun, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Türkan, Okur, 1968, Şerefler / Dalaman / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Hülya, Sakarya, 1976, Milas / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Naime, Türker, 1970, Dalaman / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı.
• Feride, Uçar, 1990, Kurucuova / Kavaklıdere / Muğla, Ortaokul mezunu, Ev hanımı.
• Melek, Dinç, 1972, Dalaman / Muğla, Lise mezunu, Memur.
• Semra, Aydemir, 1969, Dalaman / Muğla, Üniversite, Öğretmen.
• Gönül, Balcı, 1972, Dalaman / Muğla, İlkokul mezunu, Ev hanımı. Yazılı Kaynaklar:
• ______ (1988). Kahve. Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi (Cilt XII). İstanbul: Ana Ya
• yıncılık, ss. 405-406. ______ (1996). Tarama Sözlüğü (Cilt III). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ______ (2009). Türkçe Sözlük. Onuncu Baskıdan Yapılan Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Agişev, İ. M., vd. (1993). Başkort Tiliniñ Hüzligi (Cilt II). Moskova. Akàbirov, S. F., vd. (1981). Özbek Tiliniñ İzàhli Luğati (Cilt II). Moskova: “Rus Tili” Neşriyati. Alagözlü, Nuray. (2007). Bir Söylem Türü Olarak Kahve Falına Yönelik Bir İnceleme: Kahve Falı
• ve İdeoloji. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1, 3-21. Altaylı, Seyfettin. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (Cilt I). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Arat, Reşid, Rahmeti. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Arat, Reşid, Rahmeti. (1998). Kutadgu Bilig (Cilt I). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Arendonk, C., Van. (1997). Kahve. İslâm Ansiklopedisi, İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya
• ve Biyografi Lugatı (Cilt VI). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, ss. 95-100. Arıkoğlu, Ekrem ve Kuular, Klara. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Arslan, Arif ve Yılmaz, H. (2000). Doğu ve Batı Kaynaklarına Göre Kehanet. İstanbul: Karizma Yayınları. Asımgil, Sevim. (1999). İnsanlık Tarihinin Gizemli Dünyası Büyü-Sihir-Fal Yıldıznâme-Kehanet
• Nazar. İstanbul: İpek Yayınları. Atalay, Besim. (1998). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (Cilt I). Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları. Atalay, Besim. (1999). Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi (Cilt III). Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları. Aydın, Mehmet. (1995). Fal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt XII). İstanbul: Tür- kiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 134-138. Bayat, Fuzuli. (2006). Oğuz Destan Dünyası. İstanbul: Ötüken Yayınları. Bilge, Esra. (2008). Geçmişten Günümüze Türk Kahvesi <Tüketim Kültürü Bağlamında>. Türk
• Kültürü Araştırmaları Dergisi, Bahar, 1, 1-11. Boratav, Pertev, Naili. (1994). 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler). İstanbul:
• Gerçek Yayınevi. Bostan, İdris. (2001). Kahve. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt XXIV). İstanbul:
• Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 202-205. Boyraz, Şeref. (2000). Üç Manzume ve Halkbilimi Açısından Değeri. Türklük Bilimi Araştırma
• ları, Sivas, 9, 151-174. Boyraz, Şeref. (2006). Fal Kitabı Melhemeler ve Türk Halk Kültürü. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Buharalı, Eşref. (1995). Türklerde Koyun Küreği Falına Bakma Âdeti. Türk Kültürü, Mayıs, 385, 275-278. Çelebi, İlyas. (1995). İslam’da Fal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt XII). İstanbul:
• Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 138-139. Demir, Erkan. (2011). Kahve-Mistik Bir Lezzetin Küresel Bir Tutkuya Dönüşümünün Kısa Ta
• rihçesi. Türk Kahvesi Kitabı. Editör: Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi Yayınları, ss. 3-24. Devellioğlu, Ferit. (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Ya- yınları. Duvarcı, Ayşe. (1993). Türkiye’de Falcılık Geleneği İle Bu Konuda İki Eser “Risâle-i Falnâme Lî
• Ca’fer-i Sâdık” Ve “Tefe’ülname”. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma
• Ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları. Düzgün, Dilaver. (2008). Erzurum’da Kahvehaneler ve Aşık Kahvesi Geleneği. Ankara: Aktif Ya- yınları. Ergun, Metin ve Aça, Mehmet. (2004). Tıva Kahramanlık Destanları-I-. Ankara: Akçağ Yayınları. Ergun, Pervin. (2011). Türk Kahvesi Söylenceleri. Türk Kahvesi Kitabı. Editör: Emine Gürsoy
• Naskali. İstanbul: Kitabevi Yayınları, ss. 103-116. Ganiyev, F., Ahmet’yanov, R., ve Açıkgöz, H. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova:
• İnsan Yayınevi. Gaydarci, G. A., Koltsa, E. K., ve Tukan, B. P. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü (Çev. İsmail
• Kaynak ve A. Mecit Doğru). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Günay, Umay. (2005). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği Ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Ya- yınları. Gündüz, Şinasi. (1998). Din ve İnanç Sözlüğü. Konya: Vadi Yayınları. Hamzayev, M., vd. (1962). Türkmen Dilinin Sözlüğü. Aşkabat: Türkmenistan İlimler Akademisi
• nin Neşriyatı. Hattox, S., Ralph. (1998). Kahve Ve Kahvehaneler Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kö
• kenleri (Çev. Nurettin Elhüseyni). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 38. Heise, Ulla. (2001). Kahve Ve Kahvehane (Çev. Mustafa Tüzel). Ankara: Dost Kitabevi. İnan, Abdülkadir. (2000). Tarihte Ve Bugün Şamanizm Materyaller Ve Araştırmalar. Ankara: Türk
• Tarih Kurumu Yayınları. İnan, Abdülkadir. (2003). Oğuz Destanındaki Irkıl Ata. İslamiyet Öncesi Türk Destanları (İnce
• lemeler-Metinler). Saim Sakaoğlu ve Ali Duymaz. (Hazırlayanlar). İstanbul: Ötüken Ya
• yınları, ss. 113-114. Koç, K., Bayniyazov, A., ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. An
• kara: Akçağ Yayınları. Necip, Emir, Necipoviç. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev. İklil Kurban). Ankara: Türk
• Dil Kurumu Yayınları. Özseven, Âdil. (1939). Büyü, Fal Ve Rüya Tabirleri. Halk Bilgisi Haberleri, Temmuz, 8 (93), 185-189. Roux, Jean-Paul. (1994). Türklerin Ve Moğolların Eski Dini (Çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul:
• İşaret Yayınları. Sami, Şemseddin. (1999). Kâmûs-ı Türkî. Yedinci Baskı. İstanbul: Çağrı Yayınları. Scognamillo, Giovanni ve Arslan, Arif. (2000). Doğu ve Batı Kaynaklarına Göre Fal. İstanbul:
• Karizma Yayınları. Sezer, Sennur. (1998). Osmanlı’da Fal ve Falnameler. İstanbul: Milliyet Yayınları. Sümbüllü, Ziya. (2010). Fal ve Falcılık Kavramı Ekseninde Türk Kültür Tarihinde Fal ve Kehânet.
• Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43, 55-72. Tavkul, Ufuk. (2007). Kıpçak Kökenli Türk Boylarında “Kürek Kemiği” ve “Kumalak-Taş” Falı.
• Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 2003 (Cilt 2), 181-190. Tekin, Talat. (2004). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Öncü Kitap. Uygun, Azize. (2005). El Falı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversi
• tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe Ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı, Isparta. Uzun, Mustafa. (1995). Falnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt XII). İstanbul:
• Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 141-145. Üçer, Müjgân. (1987). Kahve Ve Kahvehaneler. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildi
• rileri (Gelenek-Görenek ve İnançlar) (Cilt IV). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss. 425-437. Yıldız, M. Cengiz. (1996). Kahvehanelerin Sosyal Hayattaki Yeri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bi
• limler Dergisi, 8 (2), 157-194. Yıldız, M. Cengiz. (2002). Türk Kültür Tarihinde Kahve ve Kahvehane. Türkler Ansiklopedisi,
• (Cilt X). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 635-639. Yıldız, Naciye. (1995). Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller.
• Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yudahin, K., K. (1998a). Kırgız Sözlüğü (Cilt I) (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Ku
• rumu Yayınları. Yudahin, K., K. (1998b). Kırgız Sözlüğü (Cilt II) (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Ku- rumu Yayınları.