SİİRT EFSANE VE HALK İNANIŞLARINDA YILAN MİTİ

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 73, 49 - 62, 01.04.2013

Rezan Karakaş

Öz

Bu makalede, Siirt efsanelerinde yer alan yılan mitinin mitolojiden çağdaş dünyaya uzanan
yolculuğunun izi sürülecektir. İki ana bölümden oluşan bu çalışmanın birinci bölümünde
dünya mitolojilerinden örneklerle yılan mitinin görünümü irdelenirken, ikinci bölümünde Siirt
efsanelerinde yer alan yılan unsurunun yorumlanmasına çalışılacaktır.
Yılan, Siirt efsane ve halk inanışlarında çoğunlukla insanoğlunun karşısında yani ona
düşmandır. Anlatılarda ölümün, yok oluşun kapısını aralayan soğuk bir hayvan olarak telakki
edilen yılan, az da olsa, bazı efsane metinlerinde ve inanış unsurlarında insanoğlunun koruyucusu,
bekçisi olarak algılanır. Bilhassa karayılanın, yörede “seyit” olarak bilinen ailelerin koruyucusu
olduğuna dair yaygın bir inanış söz konusudur.
Yukarıda özetleyerek verdiğimiz yılanla ilgili efsanelerin altısında yılan, insanoğluna zarar veren, onu zehirleyip öldüren bir varlıktır. Bu metinlerin bir kısmında yılanın “insanyılan”
görünümlü sıra dışı bir varlık olarak tasvir edildiği görülür. Sadece bir efsanede yılanın
insanoğlunun koruyucusu olduğu hikâye edilir. Yalnız bu efsanede iki farklı yılandan söz edilir.
Karayılan, insanın koruyucusu iken gri yılan ise zehirlidir.
İlkel dönemlerdeki anlatılardan günümüz modern mitlerine kadar “yılan”, insan zihnini
sürekli meşgul etmiş ve bu yüzden de halk hafızasının ortak yapıtlarında us dışı anlatımların
başkahramanı olmuştur. Rengi, görünümü ve diğer nitelikleriyle Siirt efsanelerinde ve inanışlarında
zuhur eden yılanı, bu bağlamda değerlendirmek gerekir.

Anahtar Kelimeler

Siirt, Mitoloji, Yılan, Efsane, Halk İnanışı

The Myth of Snake In Siirt Legend And Folk Beliefs

Öz

In this article, myth of snakes in Siirt legends will be trail from myths to contemporary
world. In the first part of this study which consist of two main parts: the view of the snake is
studied examples from the world mythology, in the second part snake elements in Siirt legends
will be tried to interpret.
Snake in Siirt legends and folk beliefs is often the enemy of human beings. In narratives
snake which was regarded as a cool animal leading up to the extinction and death, rarely in some
of legend texts and belief elements is perceived as the protector and the guardian of human beings.
Especially there is a widespread belief that black snake is the protector of families in the region
known as Seyyid.
Summarized above, snake harms the human beings and kills with poison in the six of our
myths about the snake. In some parts of this text snake is portrayed as an extraordinary creature
like human-snake. Only one legend the story of snake is the protector of humans’ beings. But this
legend is mentioned in two different snakes. While black snake is protector of human beings, gray
snake is poisonous.
From the primitive narrating periods to today’s modern myths snake have constantly engaged
the human mind and so it has been protagonist of irrational narratives in common folk memory.
Snakes which get involved in Siirt legends with color, appearance, and other attributes should be
evaluated in this context.

Anahtar Kelimeler

Siirt, Mythology, Snake, Legend, Folk Believes

Kaynakça

• Aksoy, Ömer Asım (1988a), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1. Cilt, İnkılâp yayınları, İstanbul.
• Aksoy, Ömer Asım (1988b), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2. Cilt, İnkılâp yayınları, İstanbul.
• Armutak, Altan (2004), “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi: II. Sürüngenler, Balıklar, ve Mitolojik Hayvanlar”, İstanbul Üniversitesi, Veterinerlik Fakültesi Dergisi, Cilt: 30, S.: 2 s.: 1-15.
• Aslan, Ensar (2008), Türk Halk Edebiyatı, Maya Akademi yayınları, Ankara.
• Baran Mine (2006), “Halk Mimarisinin Halkbilimi Bağlamında Değerlendirilmesi Harran Evleri Örneği”, Milli folklor Dergisi Yıl: 18, S.: 72, s.: 141-147
• Bayat Fuzuli (2007) Türk Mitolojik Sistemi 2, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Beydili Celal (2005), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Yurt Kitap Yayınları, Ankara.
• Bonnefoy Yves (1981), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Campbell Joseph (2010), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• Çağlar, Birsel (2008), Türk Mitolojisinde Dört Unsur ve Simgeleri Üzerine Bir İnceleme, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aynur Koçak, Kocaeli.
• Çolak Faruk (2010), “Yerle İlgili Atasözleri ve Deyimlerin Mitolojik Bağlantısı” Türklük Bilimi Araştırmaları, S: 28, s: 171-181.
• Çoruhlu Yaşar (2006), Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı yayınları, İstanbul.
• Devellioğlu, Ferit (1992), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi yayınları, Ankara.
• Elçin, Şükrü (1997), Halk Edebiyatı Araştırmaları I, Akçağ yayınları, Ankara.
• Hançerlioğlu, Orhan (2010), Dünya İnançları Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Kalafat, Yaşar; Makas Zeynelabidin (t.y.). Karşılaştırmalı Türk Halk İnançları Azerbaycan- Doğuanadolu, Eser Matbaacılık, Samsun.
• Karadavut Zekeriya (2010), “Kırgız Masallarında Mitolojik Unsurlar”, Milli Folklor, yıl: 22, S. 85. s: 71-80
• Kaya, Doğan (2007), Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ yayınları, Ankara.
• Ögel, Bahaeddin (2002), Türk Mitolojisi, II. Cilt, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TTK yayınları, TTK Basımevi, Ankara.
• Ögel, Bahaeddin (2003), Türk Mitolojisi, I. Cilt, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TTK yayınları, TTK Basımevi, Ankara.
• Örnek, Sedat Veyis (1971), İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
• Seyyidoğlu Bilge (1998), “Kültürel Bir Sembol Yılan” Folkloristik, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, s.: 86-92.
• http://www.turuz.info/Dil/0184Sumerle%20turklermuezziz%20ilmiye%20chigh%20(51d) (2.212KB).pdf. (Erişim tarihi: 29.05.2012). Sözlü Kaynaklar:
• K1: Mehtap Özdemir, 1991 doğumlu, lise mezunu, Siirt/Merkez.
• K2: M. Faik Atabay, 1940 doğumlu, ilkokul mezunu, Siirt/Eruh.
• K3 Asiye Yel, 1992 doğumlu, üniversite öğrencisi, Siirt/Merkez.
• K4: Halime Demir, 1991 doğumlu, lise mezunu, Siirt/Eruh.
• K5: Gülsüm Naşvat, 1970 doğumlu, okur-yazar, Siirt/Merkez.
• K6: Şen; Şirin, 1959 doğumlu, okuryazar değil, Siirt/Eruh-Dağyeli köyü.
• K7: Savaş Başar, 1986 doğumlu, öğrenci, Siirt/Baykan-Atabağı köyü
• K8: Yusuf Çiftçi, 1994 doğumlu, ilköğretim mezunu, serbest meslek, Siirt/Pervari-Köprüçayı köyü.
• K9: Zahit Bandeoğlu, 1984 doğumlu, öğrenci, Diyarbakır/Çermik.
• K10: Fadile Demir, 1958 doğumlu, okuryazar değil, ev hanımı, Siirt/Merkez-Yokuşbağlar köyü.
• K11: Gamze Başar, 1994 doğumlu, üniversite öğrencisi, Siirt.