Geçmişten Günümüze Aşık Oyunları

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 73, 147 - 161, 01.04.2013

Heval Bozbay

Öz

Dört ayaklı memelilerin arka ayaklarının diz kısmında bulunan aşık kemiği, altı yüzlü,
düzgün biçimli ve köşeli olduğundan, geçmişten günümüze değin, çeşitli oyunlarda, oyun aracı
olarak kullanılmıştır. Yazı öncesi döneme ait arkeolojik yerleşmelerde, çeşitli bağlamlarda,
çok sayıda aşık kemiği veya aşık kemiği kopyası ortaya çıkarılmıştır. Bunların oyun aracı
olarak kullanılıp kullanılmadığına dair kesin bir yorumda bulunmak zordur. Aşık kemiğinin
bir oyun aracı olarak kullanıldığını gösteren en eski veri, Geç Hitit Dönemi krallıklarından
Karkamış’ta (Gaziantep) ortaya çıkarılmıştır. Sonraki dönemlerde, özellikle Yunan ve Roma
dönemlerine ait yazılı belgelerde aşık oyunlarından ve kurallarından söz edilmiş, görsel sanat
eserlerinde de aşık oyunu oynayanlar betimlenmiştir. Etnografik ve tarihi kayıtlara göre, aşık
kemiğiyle oynanan oyunlar, dünyadaki neredeyse tüm kültürlerde görülür. Orta Asya’dan
Amerika’ya değin, birbiriyle ilgisi / ilişkisi olmayan çok çeşitli coğrafyalarda, aşık kemiğiyle
oynanan çeşitli oyunlar vardır. Anadolu’da ise aşık oyunları, hem türleri bakımından hem de
oyunlarda kullanılan terimler bakımından, en zengin oyunlardan biridir. Bu oyunları, kemiğin
misket gibi kullanıldığı, atmalı, vurmalı oyunlar; kemiğin zar gibi kullanıldığı, fal, niyet,
kumar oyunları; kemiğin taş gibi kullanıldığı, beştaş benzeri oyunlar olmak üzere, başlıca
üç grupta toplamak mümkündür. Günümüzde, teknolojik değişimin sosyal yaşam üzerindeki
dönüştürücü etkisi, kendini çocuk oyunlarında da göstermiştir. Aşık oyunları gibi sokak
oyunları artık unutulmaya yüz tutmuştur veya yalnızca kırsal kesimlerde oynanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çocuk oyunları, Aşık oyunu, Beştaş, Aşık kemiği

Knuckle-Bone Games From Past To Prsent

Öz

Knuckle-bone (astragalus) is located the ankle part of the hind leg in four-footed
mammals. Its six-sided rectangular form and regular shape makes it suitable to hold in hand
or to throw as well. Due to these features, knuckle-bone is used as a gaming piece in various
games, through time. In many prehistoric sites, knuckle-bones or their replicas are exposed
in various contexts. It is hard to claim if they are used as a gaming piece or not. The oldest
evidence about knuckle-bone games is from Karkamış (Gaziantep), one of the Late Hittite
Period kingdom. In Ancient Greek and Roman periods, knuckle-bone games are mentioned
in the literature and illustrated in the visual arts. According to the etnographical and historical
data, there are various knuckle-bone games in almost every culture, from Central Asia to the
America. In Anatolia, knuckle-bone games are one of the richest, both in terms used in the
games and variety. These games can be divided into three main groups: throwing and hitting
games in which the bone used as an agate; divination and gambling games in which the bone
used as a dice and jackstone games in which the bone used as a jackstone. The transformative
effects of the technological changes on the social life, has been also changed children games.
Nowadays, knuckle-bone games fall into oblivion or is played only in the rural areas.

Anahtar Kelimeler

Children games, Knuckle-bone game, Jackstone, Astragalus

Kaynakça

• Amandry, P. (1984). Os et coquilles. L’Antre Corycien, II. Bulletin de Correspondance Hellenique Supplement IX, 347–380.
• And, M. (1979). Çocuk Oyunlarının Kültürümüzdeki Yeri ve Önemi. Ulusal Kültür (4), 42–67.
• And, M. (1974). Oyun ve Bügü. Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• And, M. (1963). Türk Oyunları Üzerine Latince Bir Kitap. Türk Folklor Araştırmaları 8 (166).
• Artun, E. (1992). Tekirdağ Çocuk Oyunları. Tekirdağ: Trakya Doğuş Tesisleri.
• Aşkun, V. C. (1942). Sivas Folkloru. Vol. 2. Sivas.
• Bayar Çelebi, D. (2007). Türkiye ve Azerbaycan’daki Çocuk Oyunları ve Oyuncaklarının Karşılaştırmalı İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Muğla.
• Bayrı, M. H. (1972). İstanbul Folkloru. İstanbul: Eser Yayınları.
• Bejenaru, L., Monah, D. & Bodi, G. (2010). A Deposit of Astragali at The Copper Age Tell of Poduri-Dealul Ghindaru, Romania. Antiquity 323 (84). http://www.antiquity.ac.uk/ projgall/bejenaru323/
• Bilgen, N. (2004). 2002 Yılı Çavlum Köyü Mezarlık Kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı 25/1, 139– 146.
• Boehmer, R. M. (1972), Die Kleinfunde von Boğazköy. Aus Den Grabungskampagnen 1931-1939 und 1952-1969, Berlin: Gebr. Mann Verlag.
• British Museum, Department of Greek and Roman Antiquities. (1920). A Guide to the Exhibition Illustrating Greek and Roman Life, London.
• Caferoğlu, A. (1941). Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme II. Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve Oyun Istılahları. Konya, Isparta, Burdur, Kayseri, Çorum Niğde, Vilayetleri Oyunları. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası.
• Dally, R. (2006). Worked Bone. Çatalhöyük Archive Report 2006, 153–156.
• Dandoy, J. (1996). Astragali, The Ubiquitous Gaming Pieces. Expedition 38 (I), 51–58.
• David, F. N. (1955). Studies in the History of Probability and Statistics I. Dicing and Gaming (A Note on the History of Probability). Biometrika 42 (1 / 2), 1–15.
• Duru, R. (1992). Höyücek Kazıları 1990. Kazı Sonuçları Toplantısı XIII/1, 155–162.
• Eisenberg, L. E. (1989). On Gaming Pieces and Culture Contact. Current Anthropology 30 (3), 345.
• Ekin-Meriç, A. (2007). Metropolis Ana Tanrıça Kült Mağarası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, İzmir.
• Elçin, Ş. (1986). Türklerde Aşık Oyunu ve Bu Oyunla İlgili Âdet ve Ananeler. Türk Kültürü (280), 491–499.
• Erhat, A. (2010). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dede Korkut Hikayeleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Herodotos. (2009). Tarih. Çeviren: M. Ökmen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Homer. (1924). The Iliad (English Translation: A.T. Murray). London: Harvard University Press.
• Howard, D. (1958). The Game of ‘Knucklebones’ in Australia. Western Folklore 17 (1), 34–44.
• Kaplan, Y. & Poyraz, Y. (2010). Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Oyunlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Klasik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı - Prof. Dr. Turgut Karabey Armağanı 3 (15), 151–175.
• Kulak, B. (2012). Aksaray Oyun Kültürü. Aşşık. Kırk Bir Kere Aksaray (2), 15–16.
• Lewis, R. B. (1988). Old World Dice in the Protohistoric Southern United States. Current Anthropology 29 (5), 759–768.
• Lloyd, S. & Mellaart, J. (1955). Beycesultan Excavations: First Preliminary Report. Anatolian Studies 5, 39–92.
• Lovett, E. (1901). The Ancient and Modern Game of Astragals. Folklore 12 (3), 280–293.
• Mellink, M. J. (1956). A Hittite Cemetery at Gordion. Philadelphia: The University Museum, University of Pennsylvania.
• Meriç, R. (1996). Metropolis. Kazıların İlk Beş Yılı. 1990-1995. İstanbul: Metropolis Dostları Derneği.
• Minniti, C. & Peyronel, L. (2005). Symbolic or Functional Astragali from Tell Mardikh-Ebla (Syria). Archaeofauna 14, 7–26. Napoli Ulusal Arkeoloji Müzesi İnternet Sitesi. (Tarihsiz). http:// museoarcheologiconazionale.campaniabeniculturali.it/thematic-views/image-gallery/ RA124?searchterm=latona%2C+nio
• Neils, J. (1992). The Morgantina Phormiskos. American Journal of Archaeology (96-2), 225–235.
• Oğuz, M. Ö. & Ersoy, P. (2007). Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Çocuk Oyunları. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Onur, B. (2005). Türkiye’de Çocukluğun Tarihi. Çocukluğun Sosyo-Kültürel Tarihine Giriş. Ankara: İmge Kitabevi.
• Onur, B. & Güney, N. (2002). Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Özen, K. (1976a). Sivas Ve Çevresinde Çocuk Oyunları 1: A. Aşık Oyunları. Sivas Folkloru (40), 10–11, 23.
• Özen, K. (1976b). Sivas Ve Çevresinde Çocuk Oyunları 4: A. Aşık Oyunları. Sivas Folkloru (44), 17–18.
• Özhan, M. & Muradoğlu, M. (1997). Türk Cumhuriyetlerinde Çocuk Oyunları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Russell, N. (2003). Worked Bone 2003. Çatalhöyük Archive Report 2003, 76-82. http://www. catalhoyuk.com/archive_reports/2003/ar03_13.html
• Russell, N., Pawlowska K. & Martin, L. (2003). Çatalhöyük Animal Bone Report. Çatalhöyük Archive Report 2003, 69-76. http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2003/ar03_13. html (01.04.2012).
• Russell, N., Twiss, K., Pawlowska, K. & Henton, E. (2006). Animal Bones Çatalhöyük Archive Report 2006, 141-153. http://www.catalhoyuk.com/downloads/Archive_Report_2006.pdf
• Tezcan, H. (2006). Osmanlı Sarayının Çocukları. Şehzadeler Ve Hanım Sultanların Yaşamları, Giysileri. İstanbul: Aygaz.
• Türk Dil Kurumu (TDK). (Tarihsiz). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü http://tdkterim.gov.tr/ataso z/?kategori=atalst&kelime=a%FE%FDk&hng=tam
• Turan, M. (1997). Kağızman Folklorunda Çocuk Oyunları. Folklor / Edebiyat (11), 135–152.
• Watson, P. J. (1979). Archaeological Ethnography in Western İran. Arizona: The University of Arizona Press.
• Yüksel, H. A. (1998). Akdağmadeni Çocuk Oyunları: Aşık Oyunu. Milli Folklor Yaz (38), 57–62.