XVII. YÜZYIL OSMANLI MÜZİK GELENEĞİ VE BUHURİZADE MUSTAFA ITRİ EFENDİ

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 75, 193 - 210, 01.10.2013

Cenk Güray Murat Salim Tokaç

Öz

Buhurizade Mustafa Itri Efendi, Osmanlı Müzik Geleneği’nin geçmişiyle temas kurabildiği belki
de son dönem olan XVII. Yüzyılın hakkında en çok tartışma olan kişiliklerinden biridir. Itri, gerek
“Segah Tekbir, Salat-ı Ümmiye” gibi tüm İslam dünyasının hafızasında yer tutmuş eserlerin kendisine
atfedilmesiyle “bilinirlik”, gerekse de ismi etrafında oluşan “güçlü bestekarlık” sıfatları ile kendisinden
sonraki geleneği şekillendirmiş ve “üstadlık” payesine ulaşmış bir sanat adamıdır. Ancak, Itri’nin
“üstadlık” payesinin etkisiyle edinmiş olması gereken “büyük” sıfatının ismiyle özdeşleştirilme sürecinin
ayrıntıları pek de açık değildir. Bu ayrıntılar ile ilgili bazı detayların ortaya konabilmesi ancak
döneme dair pratik ve kuramsal müzik kaynakları ile diğer sanat üretimlerinin karşılıklı incelenmesi ile
mümkün olabilecektir. Buradaki ilk aşama, Itri’nin hayatına dair bazı ayrıntıların keşfidir; zira hayata
dair ayrıntılar, yaşanan ve müzik üretilen sosyal hayatın ve buradaki ilişkilerin daha iyi anlaşılmasını
sağlayacaktır. Bu aşamada müzik ile ilgili eserlerin değerlendirilmeye alınması gerekeceği gibi, tarih,
edebiyat gibi bazı alanlara ait çalışmalardaki bilgilerin de tasnif edilmesi ve incelenmesi şarttır. İkinci
aşama ise kuramsal ve pratik müzik kaynaklarının karşılıklı incelenmesidir. Kuramsal kaynak olarak
tanımlanan eserler, genel olarak “edvar” başlığı altında toplanmış olan el yazması nazariyat kaynaklarıdır.
Pratik eserler ise Itri’ye atfedilen ve değişik dönemlerde notaya alınmış bestelerdir. Söz konusu
kuramsal ve pratik müzik kaynaklarının diğer sosyal tarih bilgileri kapsamında karşılaştırılmalı bir
şekilde incelenmesi, Itri’nin ve oluşturduğu ekolün Osmanlı müzik geleneği üzerindeki teknik etkilerini
ortaya çıkarabilecek kapsamlı bir çalışmanın tohumlarını atacaktır. Şu an sunulan bu ön çalışmanın
amacı XVII. ve XVIII. Yüzyıllara ait müzikal özelliklerin Itri’nin ismi merkez alınarak araştırılması
için ön adımların atılmasıdır. Böylesi çalışmalar Osmanlı müzik geleneğinin zirve noktası olarak adlandırılabilecek
bir dönemin müzikal tercihlerini ortaya koyabileceği gibi, bu tercihlerin altında yatan
sosyal sebepleri de ortaya çıkarabilmeye aday olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Itri, XVII. Yüzyıl Osmanlı Müziği, makam, edvar, beste analizi

OTTOMAN MUSICAL TRADITION DURING THE XVII. CENTURY AND BUHURİZADE MUSTAFA ITRİ EFENDİ

Öz

Buhurizade Mustafa Itri Efendi, is one of the most interesting musical personalities of XVII.century
Ottoman musical scene, which can be identified as the last era to be culturally connected to the
roots of the Ottoman Musical Tradition. Itri received significance as a “master”, by both being “well
known” as the composer of important religious music examples of the Islamic World like “Segah Tekbir
and Salat-ı Ümmiye”, and being named as a “great composer” due to his musical power that had
affected the following generations. But, the details of the “process”-that should b related to the above characters of Itri- by which he had been dignified with the attribute “great” is not yet clear. The research
about these details will be only possible with a comparative survey of the practical-theoretical musical
works of the period with other sources of art produced in the same era. The first step of such a research
should be based on the clues about the life story of Itri which could strongly identify the social relations
underlying the musical productions of the period. This step also should require a survey on musical
productions of these centuries supported by parallel researches on areas like history, literature as well.
The second step should be consisted of a comparative survey of the theoretical and practical musical
sources. The works named as ‘theoretical’ are hand written books called “edvar (cycles)”, whereas the
practical works are the compositions attributed to Itri which are written in the musical notations of different
periods. Such a comparative survey within the light of the social history will be able to produce
the seeds of a study indicating the technical effects of Itri and his “school” to the Ottoman musical
tradition. The aim of the current study is to build the initial blocks for such an extensive study, by an
analytic survey about the music of the XVII.-XVIII. Centuries by putting the name of Itri in the scope.
Such studies will not only help in identifying the musical choices accompanying the period so called
the “summit” of the Ottoman musical tradition, but also will possibly to assist to expose the “social
causes” affecting these choices.

Anahtar Kelimeler

Itri, XVII. Century Ottoman music, makam, theory of cycles, composition analysis

Kaynakça

• Akdoğan B. (1996).Fethullah Şirvânî ve “MecelletunFi’l-Mûsîka” Adlı Eserinin XV. Yüz- yıl Türk Mûsikîsi Nazariyatındaki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı (Türk Din Mûsikîsi).
• Arısoy, M. (1998). Seydî’nin, El-Matla Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma. İstanbul: Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arslan F. (2007).Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiye Risâlesi.Ankara: Atatürk Kültür Mer- kezi Yayınları.
• Bardakçı M. (1986). Maragalı Abdülkadir. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Bardakçı M. (2011). Pan Yayıncılık’ın 25. Kuruluş Yılı Hatırası-25 Yıla 25 Besteci, Murat Bardakçı Koleksiyonu’ndan 25 Bestekarın Elyazısı ile 25 Eser. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Başer F.A. (1996). Türk Musikisinde Abdulbaki Nâsır Dede (1765-1821). İstanbul: Dokto- ra Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana- bilim Dalı.
• Bayraktar E., Öztürk O.M., Güray C., Makam Çalışma Grubu Sonuçları. Ankara: Başkent Üniversitesi.
• Behar C. (2002). Makam Kavgası. İstanbul: Zaman Gazetesi 01.09.2002.
• Behar C. (2010). Şeyhülislam’ın Kitabı.İstanbul: Yapı Kredi Yayınları..
• Cevher H. (2003) Ali Ufkî-Hâzâ Mecmuâ-i Sâz ü Söz (Çeviriyazım-inceleme). İzmir.
• Cevher, H. (2004). Kitâb-ı Edvâr: inceleme-günümüz Türkçesi-Çeviriyazım-esas metin. İzmir.
• Ceyhan, A. (1997).Bedr-i Dilşad’ın Murâd-Nâmesi I-II. İstanbul: M.E.B.Yayınları.
• Coşkun M.R. (2001) Nasır Abdülbaki Dede’nin Tahririye’si (Çeviri Yazım ve incelemesi), Isparta: Yüksek Lisans Tezi Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Çakır A. (1999). Alişah B. Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü’l-Usûl Adlı Eseri. İs- tanbul: Doktora Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Çevikoğlu T., Ekinci M.U. (2010) Kevseri Mecmuası, Yayımlanmamış Transkripsiyon ve Yorum Metni. Ankara.
• Daloğlu, Y. (1993) Yazarı Bilinmeyen Bir Musiki Risalesinde Anılan Perdeler ve Makam- lar. İzmir: Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Daloğlu Y. (2013). Hızır Ağa ve Tefhimü’l-Makamat fi Tevlid-i Nagamat. Ankara: T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (elektronik kitap).
• Ergun S.N. (1943). Türk Musikisi Antolojisi. İstanbul:R.Koşkun Matbaası.
• Erguner S. (1990).Kutbi Nayi Osman Dede ve Rabt-ı Tabirat-ı Musiki. İstanbul: Yayımlan- mamış Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erguner S. (2013). Rabt-ı Tabirat-ı Musiki-Nay’i Osman Dede. Ankara: T.C.Kültür ve Tu- rizm Bakanlığı Yayınları (elektronik kitap).
• Ezgi S. (1933). Nazari ve Ameli Türk Musikisi. İstanbul: İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı.
• Feldman,W.(1996).Music of the Ottoman Court: Makam, composition and the early Otto- man instrumental repertoire(Intercultural music studies vol. 10).Germany :WWB ver- lagfür Wissenschaftund Bildung.
• Güngördü B. (2000) Abdulbâki Nâsır Dede’nin “Tedkik u Tahkik”inde Geçen Makamlarla Dönem Bestekârlarının Eserlerindeki Makamların Mukayesesi. İstanbul: Sanatta Yeter- lilik Tezi İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güray C. (2012). Bin Yılın Mirası-Makamı Var Eden Döngü: Edvar Geleneği. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Güray C. (2012). Itri: Üstadlık Geleneğinin XvII. Yüzyıldaki Yansıması KADEM Musiki ve Edebiyat Dergisi, Sayı 7,s 27. İstanbul: Aktif Matbaa.
• Hariri F., Akdoğu O. (1991) Nayi Osman Dede ve Rabt-ı Tâbirât-ı Mûsıkî. İzmir.
• İnalcık H. (2011). Seçme Eserleri: III, “Has-bahçede ‘ayş u tarab-Nedimler, şairler, mutribler”, İstanbul: Türkiye iş Bankası Yayınları.
• Judetz E.P. (2002) Tanburi Küçük Artin-A Musical Treatise of the 18th Century. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Judetz E.P. (2002). Tanburi Küçük Artin-A Musical Treatise of the 18th Century. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Judetz E.P. (2010). Kişisel Görüşmeler. İstanbul: 2010.
• Judetz E.P.(2000). Sources of the XVIII. Century Music. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Judetz, E.P. (1998). Kevseri Mecmuası-XVIII. Yüzyıl Musiki Yazmalarından Kevseri Mec- muası Üzerine Bir inceleme (Çev. BülentAksoy). İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Judetz, E.P.,Sırlı, A.A. (2000). Sources of 18th Century Music. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Kalender R. (1982). XV. Yüzyılda Mûsikî Kuramı (Nazariyatı) ve Zeynü’l-Elhân Fîilmi’t-Te’lif Ve’l-Evzân. Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi Ankara Üniversitesi.
• Kolukırık K. (2010). Abdülkadir Meragi’nin Hayatı, Kişiliği ve Musiki Yönü, Fırat Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15:1, SS.227-252. Elazığ: Fırat Üniversitesi. (Ko- lukırık K. (2009) Abdülkâdir Merâgî ve Şerhu’l-Edvâr Adlı Eserinin XIV.Yüzyıl Türk Mûsikîsi Nazariyâtındaki Yeri. Ankara: Yayımlanmamış Doktora tezinin içinden s. 42).
• Kutluğ Y.F. (2000). Türk Musikisinde Makamlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özalp N.(2000).Türk Musikisi Tarihi. Ankara: MEB Yayınları.
• Özcan N. (1999). Itri Efendi, Buhurizade. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 19, s. 220-221.Ankara: TDv Yayınları.
• Öztekin A.Ş. (1998). Rehber-i Musiki -Tanburi Cemil Bey, Ankara: Akay Ofset.
• Pappas M. (1997). Kiltzanidis’in Kitabı. İstanbul: Yüksek Lisans Tezi İstanbul Teknik Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pekşen A. (2002). Ladikli Muhammed Çelebî, Zeynü’l-Elhân. İstanbul: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebi- yatı Anabilimdalı.
• Seyyid Mehmed Rıza (2010). Rıza Tezkiresi. Ankara: T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı Ya- yınları.
• Sezikli U. (2007) Abdülkâdir Merâgî ve Câmiü’l-Elhân’ı. İstanbul: Basılmamış Doktora Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Signell K. (1988) .Mozart and the mehter. Center for Turkish Music Baltimore University: Turkish Music Quarterly :1/1
• Signell K.L. (2006).Makam: Türk Sanat Musikisinde Makam Uygulaması (Çev. İlhami Gökçen). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Şardağ R. (1989) Mustafa Itri Efendi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları-1110.
• Tekin H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er-Risaletü’l-Fethiyye’si. Niğde: Doktora Tezi Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı.
• Tekin, D. (2003). Yavuz Sultan Selim’e Yazılan Bir Kitab-ı Edvar İstanbul: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tırışkan A.G. (2000) Hâşim Bey’in Edvârı. İstanbul: Yüksek Lisans Tezi İstanbul Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tokdemir H. (2006). XVIII. Yüzyılda Yazıldığı Tahmin Edilen Bir El Yazması Mecmuadaki Dini Musiki Güfteleri. İstanbul:Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi Marmara Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tura Y. (2001).Kantemiroğlu, Kitabu ‘İlmi’l-Musiki ‘ala vechi’l-Hurufat – Mûsikîyi Harf- lerle Tespit ve İcra İlminin Kitabı (Tıpkıbasım-Çeviriyazı-Çeviri-Notlar).İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tura Y. (2006). Nâsır Abdülbâkî Dede “Tedkîk ü Tahkîk” İnceleme ve Gerçeği Araştırma. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Turabi A.H. Gevrekzade Hafız Hasan Efendi ve Musiki Risalesi. İstanbul: Rağbet Yayın- ları.
• Uygun M.N. (1996). Safiyyuddin Abdülmü’min Urmevi ve “Kitabü’l-Edvar’ı. İstanbul: Doktora Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Fakültesi İslam Medeniyeti ve Sosyal Bilimler Anabilim Dalı.
• Uygun, M. N. (1990). Kadızade Tirevi ve Musiki Risalesi. İstanbul: Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Fakültesi İslam Medeniyeti ve Sosyal Bilimler Anabilim Dalı.
• Ürkmez N. (2012). Itri Buhurizade Mustafa Efendi. Vefatının 300. Yılında Çağını Aşan Bir Ses Diyanet Aylık Dergi Ücretsiz Eki, Sayı 19, s. 18-23, Haziran 2012. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Wright, O. (1992). Demetrius Cantemir: The Collection of Notations. Volume 1: Text. Lon- don: School of Oriental and african Studies. (SOAS Musicology Series, v. 1).
• Yılmaz O.L. (2002). XIII. Yüzyldan Günümüze Kadar Varlığını Sürdüren Makamlar ve De- ğişim Çizgileri. Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri
• Not: Makalede ortaya konan analiz çalışmaları ve kuramsal tartışmalarda, İstanbul Devlet Türk Müziği Araştırma ve Uygulama Topluluğunun 2012 yılında Dr. Murat Salim Tokaç’ın sanat yönetmenliği ve Cenk Güray’ın kuramsal danışmanlığında ger- çekleştirdiği; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı ile UNESCO’nun işbirliği ile yayımlanan ve Itri’nin tüm eserlerinden oluşan 4 CD’lik kül- liyat ve kitapçıktan da istifade edilmiştir.