ŞAH İSMAİL HATAİ VE PİR SULTAN ABDAL DEYİŞ VE NEFESLERİNDEN ALEVİ-BEKTAŞİ KOZMOGONİSİ VE KIRKLAR MECLİSİ’NE

Yıl 2014, Cilt: 20 Sayı: 78, 179 - 202, 01.08.2014

Medine Sivri Sibel Kuşca

Öz

Gerek modern dünyada gerekse ilkel dönemlerde insanlığın en temel sorusu evrenin ve
insanın neden ve ne şekilde var olduğudur. İlkel toplumlarda henüz bilimsel bilgi üretememiş
olan toplumsal düşünüş, sahip olduğu hayal gücü, düşünme ve imgelem yetenekleri ile evreni
ve yaratılış olaylarını algılamaya çalışmıştır. Bu çaba sonucunda, kültürel doku ile bağlantılı,
kutsallık atfedilen kurgular olarak mitler inşa edilmiştir. İnsana dair pek çok soruyu konu
edinen mitler arasında kozmonogoni mitleri, evrenin ve insanın yaratılışını anlatır ve bütün
dinsel ve mitik yapılar içerisinde önemli bir yere sahiptir.
Kozmogoni mitlerinde, içinde geliştikleri toplumun en önemli karakterleri ve yaratılışın
özü olarak kabul edilen kutsal madde yer alır. Bu mitlerin içerdiği detaylarla, içinde doğdukları
ekin hakkında önemli ipuçları verdiklerini söylemek mümkündür. Bu bağlamda, geniş
İslam kültürü içinde Alevi-Bektaşi inancının özgün yerini tespit etmek açısından yaratılış
mitlerinin detaylı bir şekilde incelenmesi önemlidir. Pek çok kültürün ve inancın etkileşimi
ile bir din senkretizmi örneği olan Alevi-Bektaşi inancı mitik yapısı ile de dikkat çekmektedir.
Pek çok mitin ve mitik karakterin yer aldığı bu yapı içerisinde kozmogoni mitleri ve
yaratılış bağlamında Kırklar Meclisi miti Alevi-Bektaşiliğin çok katmanlı senkretist yapısını
sergilemesi açısından önemli bir yere sahiptir. Bu mitlerde Alevi Bektaşi inancının etkile-
şim içinde bulunduğu birçok kültürün izleri görülmektedir. Bu çalışmada, yaratılış mitleri
ve Kırklar Meclisi miti üzerinden Alevi Bektaşi inancının senkretist yapısını ortaya koymak
amacıyla, bu inancın yansımalarını sergileyen Şah İsmail Hatai ile Pir Sultan Abdal’ın nefes
ve deyişleri incelenmiştir. Aleviliğin geniş ve çok katmanlı yapısı içinde deyiş ve nefesler
sınırlayıcı ve yol gösterici tutamaçlar olmuştur. Bu hedefler doğrultusunda deyiş ve nefesler
irdelenirken arketipçi eleştiri ve sosyolojik inceleme yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, kozmogoni, yaratılış miti, Kırklar Meclisi, mitoloji

FROM THE FOLK POEMS AND ‘NEFES’ OF SHAH ISMAIL HATAI AND PIR SULTAN ABDAL TO ALEVI- BEKTASHI COSMOGONY AND ‘KIRKLAR MECLİSİ”

Öz

The most basic question of the humanity has been why and how the universe and human
were created both in the modern world and in primitive times. The social thought, which has
not yet produced scientific knowledge, has tried to perceive the universe and creation with its
imagination, thinking and imaginary skills. As a result of this perception effort, myths have
been built as the fictions to which sanctity was attributed in connection with cultural structure.
Cosmogony myths among myths concerning so many questions about human describes
the creation of the universe and human, and they have an important place within religious
and mythic structures.
The most important characters of the society and the sacred substance which is considered
as the essence of creation take places in cosmogony myths. It is possible to say that those
myths provide important clues about the culture in which they were born with their details.
In this context, it is important to study creation myths in detail with regards to determining
the place of the Alevi- Bektashi belief in wide range of Islamic culture. Alevi-Bektashi belief,
an example of religion syncretism by the interaction of many cultures and beliefs, draws
attention with also its mythic structure. Cosmogony myths and the myth of “Kırklar Meclisi”
in the context of creation has an important place in terms of revealing the syncretist structure
of Alevi-Bektashi belief within this mythical system in which so many myths and mythical
characters take place. In this study, folk poems and “nefes” of Shah Ismail Hatai and Pir Sultan
Abdal, poets who exhibits the reflection of this belief, have been analysed with the aim
of revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief through the creation myths and
“Kırklar Meclisi” myth. Folk poems and “nefes” has been boundary and guiding handles in
the large and multi-layered structure of Alevism. To that end, archetype critisism and sociological
research methods were used when analyzing words and breaths.

Anahtar Kelimeler

Alevism, cosmogony, creation myth, Kırklar Meclisi, mythology

Kaynakça

• Aça, Mehmet (2004). “Yaratılış Mitleri, Şamanizm ve Tasavvuf Bağlamında Düşüş,
• Mahrumiyet ve Hapis”, Milli Folklor, S:62, s. 8-18.
• Adil, Ali Atalay (Şubat 2007 1. Basım). Kuran’ı Kerim Manzum Meali ve Tefsir Özeti,
• İstanbul: Can Yayınları 280.
• Birdoğan, Nejat (2001). Şah İsmail Hatai Yaşamı ve Yapıtları, İstanbul: Kaynak Yayın- ları.
• Buyruk, Tam ve Hakiki İmam Cafer-i Sadık Buyruğu (1989). İstanbul: Mizah Yayıncılık.
• Bozkurt, Fuat (2005). Toplumsal Boyutlarıyla Alevilik, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Bozkurt, Nizam (Haziran 2012 1. Baskı). Kandildeki Nurlar 40 Ayet 40 Hadis’le Hz Ali’nin
• Faziletleri Kur’an’dan Seçme 700 Ayet, Ankara: Ümit Ofset.
• Can, Cahit (1998). “Zerdüştlük, Zerdüşt ve Hukuk (Avesta)”, Ankara Üniversitesi Hukuk
• Fakültesi Mecmuası, C: 15, S: 1-2, s. 273-288.
• Çantay, Hasan Basri (1980 ). Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerim, III Cilt. İstanbul: Elif Ofset.
• Dönmez, Banu Mustan (2012). “Alevi Cem Ritüellerinde Canlandırılan Kırklar Söylen- cesinin
• Şiir- Müzik-Dans ile İlişkisi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S: 3, s. 191- 194.
• Eliade, Mircae (2009). Dinler Tarihine Giriş, Çev.: Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Ya- yınevi.
• Gökçe, Kaya (2010). “Aleviliği Yaşamak veya Alevi Olmak”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş
• Veli Araştırma Dergisi, Sayı:56, s.353-356.
• Güngör, Baki ( Ekim 2012, 1. Basım). Alevilik Kızılbaşlık Ehl-i Beyt, İstanbul: Hacı Bektaş-i
• Veli’ye Gönül Verenler Sosyal Kültürel Eğitim Derneği Yayınları.
• Gürses, İbrahim (2007). “Jung’cu Arketip Teorisi Bağlamında Tasavvufi Öykülerin
• Değerlendirilmesi: Simurg Örneği”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:16, s. 77-96.
• Kalafat, Yaşar (1998). “Anadolu Türk Halk Sufizminde Zazalar”, Dinler Tarihi Araştır- maları
• I. Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, s. 285-304.
• Kaplan, Doğan (2011). “Alevilikte Muhammed-Ali Tasavvuru: Bir Ten İki Baş ya da İki Ten
• İki Baş Sembolizminin Kültürel Temeli”, Kültür Coğrafyamızda Hz. Muhammed Ulus- lararası Sempozyum Bildiriler Kitabı I. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın- ları, s.147-159.
• Kaygusuz İsmail (2009), Müslümanlık ve Hristiyanlığın İnanç Öğretilerinde Öteki Ger- çekler,
• Su Yayınları, İstanbul 2006.
• Kılıç, Mustafa Cemil (Şubat 2007). Alevi İbadetlerinin İslam’daki Yeri, İstanbul: Etik Yayınları.
• Kiraz, Celil (2001). “Hz. Muhammed (sav)’in Önceki Kutsal Kitaplarda Müjdelenmesi
• (Tebşîrât)” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:10, S:1, s.231-260.
• Korkmaz, Esat (1996). Pir Sultan Abdal Divanı, İstanbul: Ant Yayınları.
• Martin, Sean (2010). Gnostikler- İlk Hıristiyan Sapkınlar. İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• Mehmed Efendi, Ayın Tabî (1963 2. Baskı). Kuranı Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan Tefsiri
• III Cilt. Çev. Süleyman Fâfir, İstanbul: Bütün Kitabevi.
• Melikoff, İrène (1998). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, İstanbul: Cumhuriyet Kitap.
• ¾¾¾¾¾¾ (1993). Uyur İdik Uyardılar, Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Onarlı, İsmail (2006). Arap Alevîliği (Nusayriler) İstanbul: Etik Yayınları.
• Oymak, İskender (2009). “İslami Kaynaklara Göre Maniheizm”, Fırat Üniversitesi İla- hiyat
• Fakültesi Dergisi, S:14, s. 67-97.
• Özcan, Hüseyin (2002) “Bektaşilikte Dâr Kavramı Ve Hallac-ı Mansûr Etkisi”,
• Folklor/Edebiyat, C:8, S: 29.
• Sarıkaya, Saffet (2009). Alevi İnanç Kültüründe Hz. Muhammed, Geçmişten Günümüze Alevî
• Bektaşî Kültürü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sarıkaya, Saffet (2005). “Şerhu Hutbeti’l-Beyân’da Ehl-İ Beyt ile İlgili İnanç Motifleri”,
• Arayışlar -İnsan Bilimleri Araştırmaları, S.13, s. 1-11.
• Sunar, Cavit (Eylül 2003, 2. Basım). Tasavvuf Felsefesi Veya Gerçek Felsefe, İstabnul:
• Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları.
• Sümer, Derya (2011). “Alevi-Bektaşi Miraç Söyleminden Cemin Simgesel Temsillerine
• Hakk’ın Birlik Bilinci”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S: 57, s. 57-84.
• Travers Van Der Merwe (1995). Strange Fire The Rise of Gnosticism in the Church, Des
• Moine: Conscience Press.
• Türkmen, Fikret (2004). “Şah İsmail Hatayî’nin Anadolu Alevî-Bektaşîliği ve Alevî- Bektaşî
• Edebiyatı Üzerindeki Etkileri”, I. Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempozyum Bildirileri, Ankara.
• Uludağ, Süleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Üzüm, İlyas (2009). “Yeşil Kubbe’de Asılı Kandil: Nur-ı Muhammedi Kültürel Kay- naklarına
• Göre Alevilikıte Hz. Muhammed Tasavvuru”, Dini Araştırmalar, C: 12, s. 205-233.
• Yalçınkaya, Ayhan (2002). “Medet Pirim Ali Yetiş ”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bil- giler
• Fakültesi, Gelişme ve Toplum Araştırmaları Merkezi Tartışma Metinleri, No:41. GENEL AĞ KAYNAKLARI
• http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35 Aktif ziyaret tarihi: 05.03. 2014.