Tofa (Karagas) Türklerinin Bilmeceleri

Yıl 2016, Cilt: 22 Sayı: 85, 79 - 94, 15.01.2016

Ali Ilgın

Öz

Tofa (Karagas) Türkleri bugün Güney Sibirya’da Rusya Federasyonu’nun İrkutsk

oblastında Nijneudinsk rayonuna bağlı köylerde yaşamaktadırlar. Alıgcer, Nerha (Tof.

Nirsa) ve Yukarı Gutara köylerinde toplu olarak; anılan köylerin dışında Nijneudinsk

rayonu ile Şumskiy (Uda II) ve Voznesenskiy köylerinde de dağınık olarak yaşayan Tofa

Türkleri 1930 yılına kadar ‘Karagaslar’ ve/veya ‘Karagas Tatarları’ olarak bilinmekteydi.

2010 nüfus sayımına göre toplam nüfusu sadece 762 olan Tofa Türklerinin dili UNESCO

tarafından Redbook “Kırmızı Kitap”a alınarak ‘varlığı tehlikedeki diller’ listesine dahil

edilmiştir. Türk lehçelerinin sınıflandırılmasında ‘Uygur-Oğuz’ grubunda değerlendirilen

Tofa Türkçesi, eskicil kimi dil özelliklerini bünyesinde korumasının yanında Moğolca ile

paralellik gösteren bazı özellikleri taşımasıyla da karşılaştırmalı Türkoloji çalışmalarında

ayrı bir öneme sahiptir. Ayrıca Tofalar Türklerinin yazı dili özelliğine sahip olmayışları ve

yüzyıllar boyu sözlü gelenek ile ayakta kalmaları sözlü kültür ürünlerini işlevsel olarak daha

da önemli kılar. Efsaneler, masallar, şarkılar, atasözleri ve bilmeceler sözlü kültürün önemli

türleri arasındadır. Bu çalışmada Genel Türkolojide üzerinde az çalışılan Tofa Türklerinin

bilmeceleri ele alınmıştır. Tofa bilmecelerinde; insan, hayvanlar ve kuşlar, yeryüzü ve tabiat

hadiseleri, beslenme kültürü, avlanma geleneği, manevi değerler ve gelenekler işlenmiştir.

Çeşitli araştırmacılarca bilmecelerin doğuşu mitolojik unsurlar ile açıklanmaya çalışılmıştır.

Tofa Türklerinin bilmeceleri içerik olarak mitolojik özellikleri yansıtmasıyla mit-bilmece

ilişkisi açısından son derece dikkat çekicidir. Eldeki çalışmada Tofa Türklerine ait 74 bilmece

biçim ve içerik bakımından incelenmiş ve bu alanda yapılacak müstakil ya da karşılaştırmalı

araştırmalara katkı sağlaması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tofa Türkleri, Bilmece, Tofa Bilmeceleri, Bilmece Geleneği

Kaynakça

• Atalay, Besim (1992). Divanü Lügati’t- Türk Tercümesi Cilt I-II-III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başgöz, İlhan ve Andreas Tietze (1999). Türk Halkının Bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Eliade, Mircae (2001). Mitlerin Özellikleri. (Çev.) Sema Rifat. İstanbul: Om Yayınevi, 2001.
• Melnikova, A. I. (1994). Tofı, İstoriko-Etnografiçeskiy Oçerk. İrkutsk: Vostoçno-Sibirskoe knijnoe izdateĺstvo.
• Radlov, V. V. (197). Obraztsı literaturı tyurkskih plemen, Ç IX. Nareçiya uryanhaytsev (soyotov), abakanskih tatar i karagasov, Tekstı, sobrannıye i perevedennıye N. Katanovım. St. Peterburg
• Rassadin, V. İ. (1996). Legendy, skazki i pesni sedogo sayana, Sbornik tofalarskogofolklora. İrkutsk, 1996.
• Rassadin, V. İ. (2002). “Tofalarskiy yazık”. Yazıki narodov rossii. Moskova: Academia 182- 190.
• Sakaoğlu, Saim (1979). “Bilmece Terime Üzerine Notlar”. Türk Kültürü Araştırmaları 17-21/1-2: 226-243.
• Şimşek Esma (2003). “Bilmeceler”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı. Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi Cilt 3. Ankara: AKM Yayınları.
• Türkyılmaz Dilek (2007) “Türk Dünyasında Bilmece”. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.