Yeni Uygurca ve Yeni Uygurca Sözlükler

Yıl 2019, Cilt: 25 Sayı: 99, 539 - 552, 01.08.2019

Fikret Yıldırım

https://doi.org/10.22559/folklor.983

Öz

Uygurlar, günümüzde yaklaşık 10 milyonluk nüfusları ile başlıca Çin’in kuzeybatısında

yer alan Uygur Özerk Bölgesinde yaşamaktadırlar. Ayrıca yaklaşık 300 bin

kişilik nüfus ile komşu Kazakistan, Kırgızistan ülkeleri ile Özbekistan ve Türkmenistan

ülkelerinde yaşayan Uygur toplulukları vardır. 20. yüzyılın başlarına kadar

“Kaşkarlık”, “Turpanlık” vb. yöresel adlar ile anılan Doğu Türkistan Uygurları

özellikle 1955’te Uygur Muhtar Bölgesi’nin kurulmasıyla resmî olarak “Uygur”

etnik adını kullanmaya başlamışlardır. Doğu Türkistan’da Yeni Uygurca dışında

Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca ve Tuvaca olmak üzere toplam beş Türk dili

daha konuşulmaktadır ve bu dilleri konuşan Türkler arasında Yeni Uygurca ortak

iletişim dili yani “lingua franca”dır. Yeni Uygurcanın diyalektlerinin sınıflandırılması

konusunda çeşitli görüşler vardır. Fakat, sınıflandırmaların genelinde görülen

Yeni Uygurcanın temelde kuzey ve güney diyalektler olarak ikiye ayrıldığıdır.

Uygurlar XX. yüzyılın ortalarına kadar Arap alfabesi kullanmışlardır. Doğu

Türkistan’da 1950’den 1983’e kadar Kiril alfabesi ve Latin alfabesi (Yeni Uygurca

Yėŋi Yėziḳ) kullanılmıştır. 1983’ten günümüze kadar yapılan imla sistemindeki geliştirmeler

ile Arap alfabesi (Yeni Uygurca Kona Yėziḳ) kullanılmaktadır. Sözlükçülük,

Uygurca çalışmalar içinde önemli bir yer tutmaktadır ve ilk Yeni Uygurca 

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, yeni Uygurca

Kaynakça

• Abdulla, M. (1989). Türkçe-Uyğurçe luğet / Türkçe-Uygurçe lugat. Pekin: Milletler.
• Atalay, B. (2006). Divanü lûgat-it Türk tercümesi. Cilt 1. 5. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baskakov, N. A. (1960). Tyurkskiye yazıki. Moskva: İnstituta yazıkoznaniya Akademii Nauk SSSR.
• Boeschoten, H. (1998). The speakers of Turkic languages. L. Johanson, É. Á. Csató (Eds.), The Turkic languages: 1-15. Londra, New York: Routledge.
• Cheng, Sh. (1997). Tujue bijiao yuyanxue [突厥比较语言学 / A comparative study of the Turkic languages/. Ürümçi: Şinciang Halk.
• Çağatay, S. (1972). Türk lehçeleri örnekleri II: Yaşayan ağız ve lehçeler. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Dwyer, A. (1994). Materials for the study of modern Uyghur published in China. Central Asiatic Journal, 38/2: 155-159.
• Emet, E. (2008). Doğu Türkistan Uygur ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2014). Örneklerle bugünkü Türk alfabeleri. 7. baskı. Ankara: Akçağ.
• Hahn, R. F. (1986). Modern Uyghur language research in China: four recent contributions examined. Central Asiatic Journal, vol. 30, no. 1-2: 35-54. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Hahn, R. F. (1991). Spoken Uyghur. Seattle and London: University of Washington.
• Hahn, R. F. (1998). Uyghur. L. Johanson, É. Á. Csató (Eds.), The Turkic languages: 379-396. London and New York: Routledge.
• Osmanov, M., Tömür, H. (1993). Çaġatay tili togrisidiki ḳaraşlirimiz. Şiŋcaŋ Daşösi İlmiy Jurnili, (1): 1-52.
• Ölmez, Z. (2003). Şecere-i Türk’e göre Moğol boyları. İstanbul: Kebikeç.
• Öztopçu, K. (1992). Modern Uygurca ile ilgili açıklamalı bir kaynakça. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, (4): 155-170. Ankara: Şafak.
• Öztopçu, K. (1993). Uygurca’nın yazı dili olarak gelişmesi ve Uygurca sözlükler. Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 3: 167-174. Ankara: Simurg.
• Pritsak, O. (1959). Das Neuuigurische. J. Deny vd. (Ed.). Philologiae Turcicae fundamenta, Cilt 1: 525- 563. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Ramsey, S. R. (1989). The languages of China. Princeton, New Jersey: Princeton University.
• Raquette, G. (1927). English-Turki dictionary, based on the dialects of Kashgar and Yarkand. Leipzig, Lund: Otto Harrassowitz, CWK Gleerup.
• Schwarz, H. G. (1984). The minorities of northern China, a survey. Studies on East Asia, Volume 17. Washington: Center for East Asian Studies, Western Washington University.
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English dictionary. East Asian Research Aids and Translations, Volume 3. Bellingham, Washington: Center for East Asian Studies, Western Washington University.
• Shaw, R. B. (1880). A sketch of the Turki language as spoken in eastern Turkistan (Kàshghar and Yarkand), with lists of names of birds and plants by J. Scully, part II. vocabulary, Turki-English. Calcutta: Baptist Mission.
• Shaw, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü. İngilizceden çeviren ve eklemelerle yayına hazırlayan: F. Yıldırım. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Svanberg, I. (1988). The Altaic-speakers of China: numbers and distribution. Uppsala: Centre for Mult[i]ethnic Research, Uppsala University, Faculty of Arts.
• Tekin, T., Ölmez, M. (2018). Türk dilleri - giriş. Yenilenmiş 5. baskı. İstanbul: BilgeSu.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz destanı: Reşideddin Oğuznamesi, tercüme ve tahlili. 2. baskı. İstanbul: Enderun.
• Uyġur Tiliniŋ İzahliḳ Luġiti. (Cilt I-VI), (1990, 1991, 1992, 1994, 1995, 1998). Pekin: Milletler. Wang, Y. (1994). Çin’deki Türk diyalektleri araştırmaları tarihi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wei, C. (1987). The Turkic speaking minorities in China, Materialia Turcica. Band 11, 1985: 61-84. Bochum.
• Whitaker, H. (1909). Eastern Turki (as spoken in Turkistan). part I, grammar, Part II, Turki-English vocabulary, Part III, English-Turki vocabulary. Chaubattia, Uttar Pradesh: Regimental Printing Press, 2nd Battalion, Rifle Brigade.
• Wurm, S. A. (1997). Two Turkic-based hybrid languages in Northwestern China, Turkic Languages, (1): 241-253.
• Wurm, S. A., Mühlhäusler, P., Tyron, D. T. (1996). Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia, and the Americas. Trends in Linguistics, Documentation 13, Berlin: Walter de Gruyter.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). Yeni Uygur Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri: 355-428. Ankara: Akçağ.
• Yıldırım, F. (2011). 19. ve 20. Yüzyıllarda yeni Uygurcanın yazımında kullanılan imla. M. Ölmez, F. Yıldırım (Ed.). Orta Asya’dan Anadolu’ya alfabeler, 29-30 Mayıs 2007, Eskişehir bildiriler. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, (62): 153-174. İstanbul: Eren.
• Yılmaz, S. (2008). Çağataycanın Türk dilleri arasındaki yeri üzerine bir değerlendirme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi. Elektronik kaynaklar
• Ning, Jizhe vd. (2018). China statistical yearbook - 2018. Compiled by National Bureau of Statistics of China. Beijing: China Statistics Press. (Erişim tarihi: 21.12.2018) http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2018/indexeh.htm