“Suyla Arınma”dan Modern Zamanların “Gelin Hamamı”na: Tarihi Karacabey Hamamı’nda Gelin Hamamı

Yıl 2020, Cilt: 26 Sayı: 103, 691 - 706, 01.08.2020

Pınar Kasapoğlu Akyol

https://doi.org/10.22559/folklor.1205

Öz

Bu çalışmada, geçiş dönemi kültürel pratiklerinden olan “gelin hamamı” geleneğinin günümüzde Ankara’da “Tarihi Karacabey Hamamı”nda yeniden canlandırmaya çalışıldığı uygulama biçimleri konu edilmektedir. Gelin hamamı, evlenme ve düğün geleneklerinin belli bir evresine eşlik eden tören ve eğlencelerle geleneksel Türk hamam kültürünün bir parçasıdır. Ritüel pratiklerinde sıklıkla gördüğümüz suyla arınma, birçok inanç, din ve kültürde (tıpkı ateş ve toprak gibi) temizlenmenin, yenilenmenin verimliliğin ve bereketin aracı olarak kullanılmaktadır. Çalışmada evlenme gelenekleri içindeki yeri ve önemiyle gelin hamamı uygulamaları, geleneksel kültürümüzde suyla arınmanın bir biçimi olarak ele alınmaktadır. Bu nedenle hamamlar, bir doğal ihtiyaç olan temizlenmenin yanı sıra suya atfedilen değer ve kutsallıkla arınmanın en önemli kültürel mekânları haline gelmiştir. Hamamların ve hamamda yıkanma alışkanlığının hayatımızdan hızla çekilmesi karşısında, tarihi hamamların somut kültürel miras açısından önemi kadar, hamam kültürü ve gelin hamamı geleneğinin de bir somut olmayan kültürel miras unsuru olarak kaybolmasına neden olmaktadır. Bir yandan tarihi ve mimari özellikleriyle korunmaya çalışılan hamamların, hamam kültürünün korunması ve yaşatılması adına müze uygulamalarına sahne oldukları, öte yandan tarihi hamamların hamam kültürü geleneğini yaşamak ve yaşatmak adına yeni işlevleriyle eski gelin hamamı uygulamalarını canlandırmaya çalıştıkları izlenmektedir. Ankara’da bu geleneğe uzun yıllar tanıklık etmiş “Tarihi Karacabey Hamamı” son yıllarda “bekârlığa veda partisi” veya “kına geceleri” adıyla geleneği canlandırmaya çalışan ve sayıları her geçen gün artan hamamlardan birisidir. Karacabey Hamamı’nda gerçekleştirilen alan çalışmasında; gözlemlerle deneyimlenen gelin hamamları ve bu kültürel pratiğin uygulayıcıları olan hamam işletmecileri, “natır”lar ve gelin adayları ile yapılan derinlemesine görüşmeler veri kaynaklarımızı oluşturmuştur. Sonuçta, hamam kültürü ve özellikle “gelin hamamı” pratiğinin değişen yüzü dikkate değer sonuçlarıyla sergilenmeye çalışılmış, uygulayıcıların konuya ilişkin farkındalığına rağmen geleneğin kendisi ve koruma yaklaşımları konusundaki bilgi yetersizlikleri amaç, içerik ve uygulamalarda değişikliklere yol açtığı ve özellikle eğlence boyutunun öne çıkarıldığı görülmüştür. Bu ilginin ticari kaygılar ve tüketim kültürü içinde geleneğin korunması, yaşatılması, aktarılması konusunda izleyeceği süreç önemlidir.

Anahtar Kelimeler

su, arınma, geçiş ritüelleri, Karacabey hamamı, gelin hamamı

Kaynakça

• Aslanoğlu, İ. (1988). Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Tanıtma Eserler Dizisi:10, Ankara.
• Blake, P. S. (2012). Babüri Hindistan’da ve Safevi İran’da hamamlar: İki erken modern İslami imparatorlukta iklim ve kültür, Anadolu medeniyetlerinde hamam kültürü: mimari, tarih ve imgelem (Çeviren: A. Ö. Erozan, Derleyen: N. Ergin), İstanbul: Koç Üniversitesi, 317-327.
• Buluz, H. (1984). Hamam geleneklerimiz, Türk Folkloru, 5(59), 21-22.
• Buluz, N. (1975). Sivas’ta hamam ve hamam adetleri, Sivas Folkloru, 3(32), 10-12.
• Demren, Ö. (2015). Sosyal ilişkileri boyutuyla geçmişten günümüze Sivas düğünlerinde gelin ve güvey hamamı, 8. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi, Kültürel Miras Bildiriler-I, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Eliade, M. (2017). Su ve suyun sembolleri, Z Dergi, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 40-44.
• Emiroğlu, K. ve Aydın, S. (2003). Antropoloji sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat.
• Gennep, A. V. (1961). The rites of passage, Chicago, IL, United States: The University of Chicago.
• Gürçayır Teke, S. (2016). Değişen kültürel mekânlar, dönüşen gelenekler: Ankara’da hıdırellez kutlamaları ve Hamamönü Hıdırellez Şenlikleri- Ankara Araştırmaları Dergisi, 4(1), 44-59.
• Gök, İ. (2017). Su ve temizlik, Z Dergi, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 110-115.
• Karakaş, R. (2014). Kültürel bir mekân olarak Çermik Hamamı, folklor/edebiyat, cilt:20, sayı:77, 2014/1.
• Naskali E.G. ve Arçın, S. M. (2010). Temizlik kitabı, İstanbul: Kitabevi.
• Oğuz, M. Ö. (2007). Folklor ve kültürel mekân, Millî Folklor Dergisi, 76, 30-32.
• Savaşan, O. (1970). Hamam adetleri, Folklor, 18(55), 2-16.
• Topçu, E. (2017). Erkekler hamamı ve gelin hamamı, Z Dergi, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 180-190.
• Turner, V. (1974). Liminal to liminoid, in play, flow, and ritual: an essay in comparative symbology. Rice Institute Pamphlet - Rice University Studies, 60, no. 3, Rice University: https://hdl.handle.net/1911/63159.
• Turner, V. (2018). Ritüeller- yapı ve anti-yapı, N. Küçük(Çev.), İstanbul: ithaki.
• Türkyılmaz, D. (2000). Türk kültüründe hamam geleneği ve Eskişehir hamamları, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Üçer, M. (1982). Sivas’ta hamam gelenekleri, Türk Folkloru, 3 (30-31-32-33), 6-10; 15-19; 11-14; 18-21. Üren, M. (1962). Kadınlar hamamı, Sanat Dünyası, 154(4), 14.
• Kaynak Kişiler: 1. Saniye Şendal, 1960, Sivas/Suşehri, Lise mezunu, Hamam İşletmecisi.
• 2. Tülay Ö., 1964, Erzurum, Üniversite Mezunu, Hamam İşletmecisi.
• 3. Yasemin Alkaya Şahin, 1985, Aksaray, Üniversite Mezunu, Tasarımcı/Stilist.
• 4. Bergüzar Güvenç, 1970, Tokat/Reşadiye, İlkokul Mezunu, Keseci/Natır.
• 5. Arife Akar, 1974, Tokat/Almus, İlkokul Mezunu, Keseci/Natır.