Ulus-Devlet Oluşumunda Halk Dinini Folklorize Etmek: Aleviliğin Seküler Folklorik Bir Öge Olarak Siyasal İnşası

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 105, 265 - 277, 01.02.2021

Murat Coşkuner

https://doi.org/10.22559/folklor.1398

Öz

Din ve dinsel ayinler, insanları bir araya getirme güçlerinden dolayı siyasal yaşamın
gündeminden hiç düşmemişler, siyasal iktidarın yapısına bağlı olarak dönüştürülmüş
ve yeniden yorumlanmışlardır. Türkiye’de yönetici iktidar grubu ile Alevi-
Kızılbaş toplulukları ve ayinlerini böyle bir bağlam içerisinde değerlendirecek
olan çalışma, günümüzde de etkileri görülen, bu toplulukların dinselliğinin görmezden
gelinişinin ve onların dinsel ögelerinin seküler kültürel folklorik alana itilişinin
nasıl mümkün kılındığını göstermeyi deneyecektir. Temelleri erken Cumhuriyet
döneminde atılan din dışı alana itiliş sürecinin yeni kurulan Türk ulus-devleti
için iki önemli açılım sağladığı gösterilecektir. Ziya Gökalp ve Fuad Köprülü’nün
eserlerinin metin analizinin gerçekleştirilmesiyle oluşturulacak olan çalışma bu
açılımlardan birinin, Türk toplumunun dinsel alanının homojenize edilmesini sağladığını,
ötekinin ise Türk devletine din dışı bir seküler kültürel alan inşa edilmesi
olduğunu iddia edecektir. Alevi-Kızılbaş toplulukların dinsel niteliklerinin görmezden
gelinmesiyle Ehl-i Sünnet mezhebinin Türk toplumunun dinsel alanında
tekel konumuna yükseltilebildiği ve din dışı folklorik alana itilen bu topluluklar
sayesinde yeni kurulan Türk devletinin tarihte bir seküler kültürel alanı olduğu
iddiasını desteklediği gösterilecektir. Çalışma kapsamında ilk bölümde milliyetçi
elitlerin, milli bir din inşa ederken yaptıkları siyasal tercihlerin arkasındaki saikler
öne çıkartılacaktır. Son bölümde ise milli Türk devletinin inşası ve kurumsallaşması
esnasında Alevi-Kızılbaş toplulukların nasıl din dışı alana itildiğine ve bunun
hangi sonuçları ortaya çıkardığına odaklanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Kızılbaşlık, Türk ulus devleti, folklor, Türk milliyetçiliği, sekülerlik

Kaynakça

• Abéles, M. (2012). Devletin antropolojisi. N. Ökten (Çev.). Ankara: Dipnot.
• Asılsoy, A. (2008). Türk modernleşmesi öncülerinden Fuat Köprülü: Hayatı, eserleri ve fikirleri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Ateş, K. (2012). Yurttaşlığın kıyısında Aleviler: “Öz Türkler” ve “heretik ötekiler”. Ankara: Phoenix.
• Bahadır, İ. (2002). Cumhuriyet’in kuruluş sürecinde Atatürk ve Aleviler. Ankara: Kalan.
• Bahadır, İ. (2015). Aleviliğe milliyetçi yaklaşımlar ve Aleviler üzerindeki etkileri. Y. Çakmak, İ. Gürtaş (Der.) Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik içinde (ss. 449-477). İstanbul: İletişim.
• Başgöz, İ. (2011). Türkiye’de folklor çalışmaları ve milliyetçilik. S. Uğurlu (Çev.). Turkish Studies, 6 (3): 1535-1547.
• Bauman, Z. (2012). Yasa koyucular ile yorumcular. K. Atakay (Çev.) İstanbul: Metis.
• Berkes, N. (2018). Türkiye’de çağdaşlaşma. A. Kuyaş (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi.
• Berktay, H. (1983). Cumhuriyet ideolojisi ve Fuat Köprülü. İstanbul: Kaynak.
• Chartier, R. (1998). Yeniden geçmiş: Tarih, yazılı kültür, toplum. L. Arslan (Çev.). Ankara: Dost.
• Coşkuner, M. (2017). Kimliği kutsalla tanımlamak: 1990 sonrası Türkiyesi’nde ortaya çıkan Alevi matbuatında kimliği kutsallık vasıtasıyla tanımlayan Aleviliğin kozmik dili. Galatasaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Coşkuner, M. (2020a). Kemalist siyasi geleneğin Alevilik çelişkisi: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nda geleneksel Türk kültürü ve modern Türk devleti arasında Aleviliğin müphemliği. Kebikeç, 49: 293-308.
• Coşkuner, M. (2020b). Seküler geleneğin izinde: Köprülü, Barkan ve İnalcık’ın Türk ulus-devleti için laik kanun geleneği oluşturma çabaları. Amme İdaresi Dergisi, 53 (2): 53-74.
• Çağaptay, S. (2003). Citizenship policies in interwar Turkey. Nations and Nationalism, 9 (4): 601-619. De Certeau, M. (2009). Gündelik hayatın keşfi: Eylem, uygulama, üretim sanatları. Lale Arslan Özcan (Çev.). Ankara: Dost.
• Deringil, S. (2009). Simgeden millete. İstanbul: İletişim.
• Dressler, M. (2016). Türk Aleviliğinin inşası. D. Orhun (Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi.
• Durkheim, E. (1995). The elementary forms of religious life. K. E. Fields (Çev.). New York: The Free.
• Durkheim, E. (2014). Toplumsal işbölümü. Ö. Ozankaya (Çev.). İstanbul: Cem.
• El Zein, A. (1977). Beyond ideology and theology: the search for an antropology of Islam. Annual Review of Antropology, 6: 227-254.
• Gellner, E. (1992). Uluslar ve ulusçuluk. B. E. Behar ve G. G. Özdoğan (Çev.). İstanbul: İnsan.
• Gellner, E. (1994). Postmodernizm, İslam ve us. B. Peker (Çev.). Ankara: Ümit.
• Gökalp, Z. (1976a). Türkleşmek, İslamlaşmak, muasırlaşmak. İ. Kutluk (Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (1976b). Tekkeler. Ş. Beysanoğlu (Haz.). Makaleler I içinde (ss. 83-87). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (1977). Bir kavmin tetkikinde takip olunacak usul. O. Durusu (Haz.). Makaleler III içinde (ss. 3-16). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (1981). Diyanet ve kaza. F. R. Tuncor (Haz.). Makaleler VIII içinde (ss. 46-49). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (1982). Tarih usulünde an’aneler. Dr. M. A. Çay (Haz.). Makaleler VII içinde. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (2007a). Türkçülüğün esasları. M. S. Koz vd. (Haz.). Ziya Gökalp kitaplar, İstanbul: Yapı Kredi.
• Gökalp, Z. (2007b). Türk töresi. M. S. Koz vd. (Haz.) Ziya Gökalp kitaplar, İstanbul: Yapı Kredi.
• Hobsbawm, E. (1995). Milletler ve milliyetçilik. O. Akınhay (Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Kaleli, L. (1995). Binbir çiçek mozaiği Alevilik. İstanbul: Can.
• Kehl-Bodrogi, K. (2012). Kızılbaşlar/Aleviler. O. Değirmenci, B. E. Aybudak (Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış barış: Doğu vilayetleri’nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839- 1938. A. Dirim (Çev.). İstanbul: İletişim.
• Köprülü, M. F. (1934). Türk dili ve edebiyatı hakkında araştırmalar. İstanbul: Kanaat.
• Köprülü, M. F. (1966a). Türk edebiyatı’nın menşe’i. Edebiyat araştırmaları içinde (ss. 49-130). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, M. F. (1966b). Ozan. Edebiyat araştırmaları içinde (ss. 131-144). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, M. F. (1966c). Bahşı. Edebiyat araştırmaları içinde (ss. 145-156). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, M. F. (1976). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, M. F. (1980). Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Ötüken.
• Köprülü, M. F. (2005a). Türk tarih-i dinisi. Ankara: Akçağ.
• Köprülü, M. F. (2005b). Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ.
• Köprülüzade, M. F. (1999). Edebiyatımızda milliyet hissi. Türk Yurdu içinde (ss. 359-364). Ankara: Tutibay.
• Mardin, Ş. (1992). Din ve ideoloji. İstanbul: İletişim.
• Ocak, A. Y. (1996). Türk sufiliğine bakışlar. İstanbul: İletişim.
• Öztürkmen, A. (2014). Türkiye’de folklor ve milliyetçilik. İstanbul: İletişim.
• Pehlivan, B. (1994). Aleviler ve diyanet. İstanbul: Pencere.
• Radikal Gazetesi, 01 Mayıs 2005. İstanbul..
• Smith, A. D. (1994). Milli kimlik. Bahadır S. Şener (Çev.). İstanbul: İletişim.
• Smith, W. C. (1964). The meaning and end of religion. New York: Mentor.
• Touraine, A. (2012). Modernliğin eleştirisi. H. Tufan (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi.