Cengiz Aytmatov’un İlk Hikâyelerine Sosyolojik Eleştiri Açısından Bir Bakış

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 117, 1 - 22, 05.02.2024

Halit Aşlar

https://doi.org/10.22559/folklor.2621

Öz

Cengiz Aytmatov dünya edebiyatının büyük yazarlarından biri olma başarısı
göstermiş önemli bir edebî şahsiyettir. Onun edebî eserleri ile ilgili eski Sovyetler
Birliği coğrafyasında, Kırgızistan’da, Türkiye’de ve tüm dünyada çok önemli ilmî
çalışmalar yapılmıştır. Buna rağmen, Aytmatov’un kaleme aldığı ilk hikâyeleriyle
ilgili ilmî çalışmalar pek azdır. Aytmatov’un ilk hikâyelerinde, tıpkı dönemin diğer
birçok anlatısında olduğu gibi, Sovyetlere özgü kavram ve değerler yüceltilmekte,
olumlu tipler şahıs kadrosunda boy göstermektedir. Sovyet edebiyatındaki olumlu
tip kavramını formüle eden M. Gorki’ye göre yazar insanları geliştirmelidir, onların
sınıfsal özelliklerini hesaba katmalıdır ve emek dünyasına omuz vermelidir.
Olumlu tip ise her şeyden önce güçlü ve eleştirel bir zekâya sahip olmalıdır.
Cengiz Aytmatov’un 1956’da almaya başladığı yüksek edebiyat eğitimi yazarın kendi
sanat çizgisini bulmasını sağlayan önemli bir gelişme olmuştur. Süreç içerisinde
Aytmatov öz edebî tecrübesinden ve zengin Kırgız folklorundan beslenerek ideolojik
ortamın talep ettiği sipariş edebiyat çizgisinden uzaklaşmıştır. Makalede
Aytmatov’un Gezitçi Dzyuyo, Aşım, Biz Arılap Barabız, Sıpayçı ve Kayrakta adlı
ilk hikâyelerini sosyolojik eleştiri yöntemiyle çözümlemekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Cengiz Aytmatov, ilk hikâyeler, modern Kırgız edebiyatı, Sovyet edebiyatı, sosyolojik eleştiri

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Research and Publication Ethics Statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. In the study, informed consent was obtained from volunteer participants and the privacy of the participants was protected. Yazarların katkı düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Contribution Rates of Authors to the Article: The article is single-authored. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Ethics committee approval: Ethics committee approval is not required for the study. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Support Statement (Optional): No financial support was received for the study. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır. Conflict of Interest: There is no conflict of interest between the authors of this article.

An Essay of Sociological Criticism on the First Stories of Chingiz Aitmatov

Öz

Chingiz Aitmatov is considered as one of the greatest writers in world literature.
Numerous significant academic studies, particularly in the Soviet Union,
Kyrgyzstan, and Türkiye, have focused on his literary works. Nevertheless, the
number of academic studies on Aitmatov’s first few stories remains rather limited.
Aitmatov wrote his initial stories in the well-known ideological environment of
the Soviet era. In these stories, as in many others from that period, Soviet concepts
and values are lauded, and ‘positive’ characters are incorporated into the works.
According to the ideas of M. Gorky, who formulated the concept of the positive
hero in Soviet literature, a writer should develop characters, highlight their class
characteristics, and advocate for the world of labor. The positive hero, above all, is
characterized by a robust and critical intellect. Aitmatov’s higher literary education
in subsequent years and his incorporation of folkloric elements unique to Kyrgyz
culture elevated him to an upper echelon of literature. Consequently, he liberated
himself from commissioned literature within the framework of Soviet ideology,
producing highly esteemed works. In this article, Aitmatov’s initial stories are
analysed using the method of sociological criticism.

Anahtar Kelimeler

Chingiz Aitmatov, initial stories, modern Kyrgyz literature, Soviet literature, sociological criticism

Kaynakça

• Alahan, S. (2013). Çıngız Aytmatovdun algaçkı angemeleri. Turar.
• Alver, K. (2003). Sosyolojik eleştiri. Hece.
• Alver, K. (2018). Edebiyat sosyolojisi. İz.
• Askarov, T. (2010). Poiski absolyuta - uvorçeskoe kredo Çingiza Aytmatova. Kırgızstan.
• Aşımbayev, B. (1965). Çıngız Aytmatov. (Sınçıl biografiyalık oçerk). Mektep.
• Aytmatov, C. (2004). Doğumunun 75. yılı için armağan. Manas.
• Aytmatov, Ç. (2018). Algaçkı angemeler. Turar.
• Aytmatov, C. (2019). İnsan, toplum, devir ve edebiyat (söyleşiler/makaleler I), (Layli Ükübayeva, Halit Aşlar, Ed.) Manas.
• Bobulov K. (1965). Adabiy turmuş oyloru. Kırgzstan.
• Bourdieu, P. (1990). Photography: A middle-brow art. Stanford University Press.
• Cigitov, S. (2004). Cengiz Aytmatov edebiyat meydanında yeni yeni boy gösterdiğinde. (A. Çelikbay, Akt.) Doğumunun 75. yılı için armağan. Manas.
• Eagleton, T. (2016). Marksizm ve edebiyat eleştirisi. İletişim.
• Erkman-Akerson, F. (2015). Edebiyat ve kuramlar. İthaki.
• Gaçev, G. (1989). Çingiz Aytmatov v svete mirovoy kulturi. Adabiyat.
• Glinkin, P. E. (1968). Çingiz Aytmatov (Biblioteka slovesnika). Prosveşenie.
• Gorki, M. (1978). Edebiyat yaşamım. (Ş. Yeğin, Çev.) Payel.
• İbraimov, O. (2018). Devrinin büyük yazarı Cengiz Aytmatov, hayatı ve edebî kişiliği. (H.Aşlar, vd. Çev.) Bengü.
• Kaplan, M., Yardımcıoğlu, M. (2020). Alan, habitus ve sermaye kavramlarıyla Pierre Bourdieu. HABITUS Toplumbilim Dergisi. Sayı/Issue 1.
• Kaplan, M. (2019). Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 3. tip tahlilleri. Dergâh.
• Korkmaz, R. (2015). Yazınsal okumalar. Kesit.
• Moran, B. (2014). Edebiyat kuramları ve eleştiri. İletişim.
• Nikiporets, N. (1962). Proza Çingiza Aytmatova. Literaturnıy Kirgizstan. No4.
• Özsarı, M. (2013). Sosyolojik eleştiri. Eleştiri kuramları. Anadolu.
• Pospelov, N. G. (1995). Edebiyat bilimi. (Y. Onay, Çev.) Evrensel.
• Saliyev A. (1964). Svetlıy talant. Sovyetskaya Kirgiziya. 23 Aprel.
• Şimşek, Y. (2013). Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Kızılırmak Kıyıları” şiirini sosyolojik okuma denemesi. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 8/1 Winter 2013, pp.2547-2562, Ankara-Turkey.
• Tekin, M. (2001). Roman sanatı. Ötüken.
• Tagızade, L. (2006). Sosyalist realizm: kökeni, oluşum süreci ve kavramı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. C3, S4 Aralık.
• Todorov, T. (2016). Yazın kuramı. Rus biçimcilerin metinleri. YKY.
• Ükübayeva, L. (2008). Çıngız Aytmatovdun kaarmandarının körköm düynösü. Turar.
• Ükübayeva, L. (2018). Çıngız Aytmatov 90. Turar.