Construction of the Atmosphere in Vahîd Mahtûmî's Shehrengiz Named Lâlezâr (Yenişehr-i Fenâr)

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 117, 273 - 300, 05.02.2024

Aslı Aytaç

https://doi.org/10.22559/folklor.2575

Öz

Shehrengiz can be defined as a poetic genre that presents the beauties of a neighborhood,
who are famous in various arts and professions, with the elements of social life and
local beauties of that neighborhood, with vivid descriptions and colorful
praises. Shehrengiz texts have an important place in terms of not only recording
the famous tradesmen, but also shedding light on the socio-cultural structure of
the period they belong to, containing information about social and economic life,
and reflecting features of daily spoken language. When evaluated together with
the poet’s style, shehrengiz works should be considered as socio-cultural keys that
involve many clues in the context of the structure of the society and the historical
texture of the place or places in question. In Turkish literature, the shehrengiz type,
which was mostly written in masnavi verse, began giving examples at the beginning
of the 16th century and continued until the late 18th century. The text, which
is the subject of the study, is the Lâlezâr (Yenişehr-i Fenâr) shehrengiz consisting
of 524 couplets, in which Vahîd Mahtûmî, one of the 18th century poets, describes
the characteristics of the city of Yenişehir, which is located in the borders of Greece
today. Based on the text written in the form of masnavi, the places where the poet
gave place to his description and the atmosphere created from these places were
evaluated and the literary features of the expression were emphasized. The aim
of the study is to illuminate the image of the city in the period and to reveal the
effects of the places whose atmosphere is reflected on the mood of the people and
social life by reading the characteristics of the places mentioned from the style of
Mahtûmî, who successfully reflected the folk language and daily life conditions
into poetry in the 18th century.

Anahtar Kelimeler

Vahîd Mahtûmî, Lâlezâr, Yenişehir, shehrengiz, atmosphere

Vahîd Mahtûmî’nin Lâlezâr (Yenişehr-i Fenâr) Şehrengizinde Atmosferin İnşâsı

Öz

Şehrengizler, bir muhitin çeşitli sanat ve meslek dallarında ün yapmış güzellerini,
o muhitin toplumsal hayata dair unsurları ve yerel güzellikleriyle harmanlayarak
canlı tasvir ve renkli övgülerle ortaya koyan manzum tür olarak tanımlanabilir.
Şehrengiz metinleri; meşhur esnafı kayıt altına almasının yanı sıra ait olduğu
dönemin sosyo-kültürel yapısına ışık tutması, toplumsal ve iktisadî hayata dair bilgiler
barındırması ve günlük konuşma diline ait özellikleri ihtiva etmesi bakımından
önemli bir yere sahiptir. Şairin üslubuyla birlikte değerlendirildiğinde şehrengizler,
toplumun yapısı ve söz konusu yer ya da yerlerin tarihî dokusu bağlamında birçok
ipucunu bünyesinde barındıran sosyo-kültürel anahtarlar olarak değerlendirilmelidir.
Türk edebiyatında, daha çok mesnevi nazım şekliyle kaleme alınan şehrengiz
türü, XVI. yüzyılın başında örnekler vermeye başlamış ve XVIII. yüzyılın sonuna
kadar devam etmiştir. Çalışmanın konusu olan metin, XVIII. yüzyıl şairlerinden
Vahîd Mahtûmî’nin, bugün Yunanistan sınırlarında bulunan Yenişehir kenti ve
kentin özelliklerini anlattığı 524 beyitten oluşan Lâlezâr (Yenişehr-i Fenâr) şehrengizidir.
Mesnevi formunda kaleme alınan metinden hareketle, şairin tasvirine
yer verdiği mekânlar ve bu mekânlardan hareketle oluşturulan atmosfer
değerlendirilmiş ve anlatımın edebî özellikleri üzerinde durulmuştur. XVIII. yüzyılda halk
dili ve gündelik hayat koşullarını başarıyla şiire yansıtmış olan Mahtûmî’nin üslubundan,
bahsi geçen mekânların özelliklerini okumak yoluyla, şehrin dönemdeki
görüntüsünün aydınlatılması ve atmosferi yansıtılan yerlerin insanın ruh hâli ve
toplum yaşayışı üzerine etkilerinin ortaya konulması çalışmanın amaçlarını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vâhîd Mahtûmî, Lâlezar, Yenişehir, sehrengiz, atmosfer

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Research and publication ethics statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. Yazarların makaleye katkı oranları: Bu makaledeki yazar, %100 düzeyinde makalenin yazılması aşamalarına katkı sağlamıştır. Contribution rates of authors to the article The author in this article contributed to the 100% level of writing of the article. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Ethics committee approval: Ethics committee approval is not required for the study. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Support statement (Optional): No financial support was received for the study. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır. Conflict of interest: There is no conflict of interest between the authors of this article.

Kaynakça

• Akkuş, M. (1987). Türk edebiyatında şehr-engizler ve Bursa şehr-engizleri, (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Bachelard, G. (1996) Mekânın poetikası. (Çev. Aykut Derman). İstanbul: Kesit.
• Deliçay, M. İ. (1936). Türk edebiyatında şehrengizler. (Mezuniyet Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Devellioğlu, F. (2000). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Harmancı, M. E., M. Hasanoğlu, M. Kaya (2018). Bir Hakîr’in şehrengizi. Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan, 406-407.
• Horata, O. (2007). Vahîd Mahtûmî. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (8). Ankara: AKM, 486-487.
• Horata, O. (2009). Has bahçede hazan vakti-XVIII. yüzyıl son klasik dönem Türk edebiyatı. An- kara: Akçağ.
• Kahraman, B. (2012). Vahîd-i Mahtûmî. Diyanet İslam Ansiklopedisi. (42). İstanbul: TDV, 436- 437.
• Kahraman, B. (2009). Vahîd Mahtûmî Dîvânı’nda görülen bir terim: Türkmaniyât. Atatürk Üniver- sitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Hüseyin Ayan Özel Sayısı, 15 (39), 499-536.
• Kahraman, B. (1995). Vahîd Mahtûmî, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Eserlerinin Tenkitli Met-ni, (Doktora Tezi), Cilt 1-2. Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Karacasu, B. (2007). Türk edebiyatında şehr-engîzler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5 (10), 259-313.
• Kaya, B. A. (2010). Şehrengiz. Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul: TDV, 461-462.
• Kesik, B. (2014). Vahîd/Mahtûmî, Mehmed Mahtûmî Ağa. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. (https:// teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vahid-mahtumi-mehmed-mahtumi-aga).
• Kızıltaş, M. (2020). Muhteva olarak şehrengiz niteliği taşıyan üç manzume: “der vasf-ı Yenişehr-i Fenâr” (Yenişehirli Avnî), “şehr-i Edirne’nün evsâfıdur” (Edirneli Örfî Mahmud ağa), “şehr-i Bitlis redifli şiir” (Müştak Baba). RumeliDE, Haziran (19), 413-442.
• Kiel, M. (2013). Yenişehir. Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul: TDV, 473-476.
• Kocatürk, V. M. (1967). Türk edebiyatı antolojisi. Ankara: Edebiyat.
• Köprülü, M. F. (2004). Saz şairleri. I-V. Ankara: Akçağ.
• Levend, A. S. (1958). Türk edebiyatında şehrengizler ve şehrengizlerde İstanbul. İstanbul: Baha, 58-59.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. İstanbul: MEB.
• Tezcan, N. (2001). Güzele bir şehrengizden bakış. Türkoloji 1, XIV cilt, 163-194.
• Tığlı, F. (2020). Türk edebiyatında şehrengizler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniver- sitesi, İstanbul.
• Üngün, S. (1965, 1966, 1967). “Vahîd Mahtûmî ve Mora Fetihnâmesi”. İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi. XV (20), 101-116; XVI (21), 63-76; XVII (22), 169-180.