Latîfî’nin Evsâf-ı İstanbul’undan Hareketle 16. Yüzyıl İstanbul’unun Çevresel Özellikleri

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 120, 1105 - 1122, 01.11.2024

Şeyma Benli

https://doi.org/10.22559/folklor.2708

Öz

Osmanlı Devleti’nin başkenti olarak İstanbul, yüzyıllar boyunca edebî eserlerde
çeşitli vesilelerle adından söz ettirmiştir. Tarihî nitelikteki eserleri ve şiirleri bir
kenara bırakacak olursak İstanbul’u hemen her yönüyle ele alan ilk müstakil edebî
eser, Latîfî’nin Evsâf-ı İstanbul’udur. 16. yüzyıl Osmanlı edebiyatının önemli
ediplerinden biri olan Latîfî, kaleme aldığı bu mensur eserle İstanbul’u görmeyen
insanların görmüş gibi olmasını hedeflemiştir. Bu gaye, hem o güne kadar dolaşımda
olan bilgileri bir arada bulmamıza hem de müellifin kendi deneyimlerini
canlı tasvirler eşliğinde okumamıza olanak sağlamıştır. Ne var ki söz konusu eser
hakkında yapılan çalışmalar oldukça sınırlı düzeyde kalmış, dolayısıyla içerdiği
bilgiler yeteri kadar dolaşıma girememiştir. Bu makale Evsâf-ı İstanbul’u çevre
perspektifinden değerlendirerek bu eksikliği, yalnızca bir yönüyle de olsa gidermeyi
amaçlamaktadır. İstanbul’un coğrafi konumu, topografyası, havası, suyu, toprak
mahsulleri, hayvan habitatı ile yapılaşmasına dair sunduğu verileri, Latîfî’nin çağdaşı
olan şairlerin eserlerinden ve tarih çalışmalarından getirdiği şahitlerle destekleyerek
konuyu daha geniş bir çerçevede ele almaktadır. Böylelikle edebî eserlerin
çevre tarihi araştırmalarında destekleyici bir unsur ya da ilham veren bir kaynak
olarak kullanılabileceğine dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

16. yüzyıl İstanbul'u, 16.yüzyıl Osmanlı edebiyatı, edebî metinlerde İstanbul, İstanbul çevre tarihi, Latîfî

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Makalenin taslak hali, Kapadokya Üniversitesi’nin 25-26 Temmuz 2023’te düzenlediği II. Ulusal Çevreci Beşeri Bilimler Konferansı’nda “Latîfî’nin Evsâf-ı İstanbul Adlı Eserine Çevreci Bakışlar” başlığıyla sözlü olarak sunulmuş ve özeti yayımlanmıştır. Bu makale söz konusu bildirinin gözden geçirilmiş ve yeniden yapılandırılmış halidir ve etik kurallar gözetilerek yazılmıştır. Yazarın makaleye katkı oranı: Makalenin yazarı, yazım aşamalarının tümünü tek başına yürütmüştür. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada çıkar çatışması bulunmamaktadır.

The Environment of 16th-Century Istanbul as Portrayed in Latîfî’s Evsâf-ı İstanbul and Beyond

Öz

As the capital of the Ottoman Empire, Istanbul has been mentioned in literary
texts throughout the centuries. Apart from historical works and poems, Latîfî’s
Evsâf-ı İstanbul is the first standalone literary work that handles nearly every facet
of Istanbulite life and lore. Latîfî uses his prose not only to compile the wealth of
material written on Istanbul into a single work but also to inspire in readers who
had never set foot in Istanbul the feeling that they have toured the city’s various
neighborhoods. Latîfî’s vivid descriptions enable us to deduce common conceptions
of Istanbul in circulation thitherto as well as the author’s first-hand experiences
in the city. Nevertheless, given the paucity of studies dealing with this work, the
narratives and details it offers have not been widely disseminated. In this article, I
evaluate Evsâf-ı Istanbul from an environmental vantage point in an endeavor to
fill in one aspect of the aforementioned gap. I analyze the material Latîfî writes
about Istanbul concentrating on the metropolis’ geographical location, topography,
air and water quality, soil-grown entities, animal habitats, and urban development.
I shall further provide supporting evidence and explanatory insights from the works
of Latîfî’s contemporaries as well as historical studies with the intent to discuss the
matter over a wider spectrum, thereby drawing attention to the potential usage of
literary works as auxiliary sources of inspiration for environmental history studies.

Anahtar Kelimeler

16 th-century Istanbul, 16th-century Ottoan literature, environmental history of Istanbul, Istanbul in literary texts, Latîfî

Etik Beyan

Research and publication ethics statement: A draft version of this article, “Latîfî’nin Evsâf-ı İstanbul Adlı Eserine Çevreci Bakışlar,” was presented orally at the 2nd National Conference of Environmental Humanities held by Cappadocia University on July 25-26, 2023, at which time the article’s abstract was published. This article is a revised and restructured version of that paper and was written in adherence to prevailing ethical principles. Author contribution: The author independently composed the entirety of the article. Ethics committee approval: This study does not require approval from an ethics committee. Financial support: This study received no financially support whatsoever. Conflict of interest: There are no known conflicts of interest in this study.

Kaynakça

• Açık, T. & Düzenli, H.İ. (2015). XVI-XVII. yüzyıl İstanbul evlerine dair. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. (8). İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Kültür A.Ş., 244-263.
• Âşık Mehmed. (2007). Menâzırü’l-avâlim (III). (M. Ak, Haz.). Türk Tarih Kurumu.
• Atasoy, N. (2015). İstanbul bahçeleri. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. (4). İSAM ve İBB Kültür A.Ş., 534-571.
• Ay, Ü. (2015). 15-16. yüzyıllar tarihî-menkıbevî mesnevilerde İstanbul’a dair ayrıntılar. Osmanlı İstanbulu III. (F. M. Emecen, vd., Ed.). İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi ve İBB, 289-330.
• Aynur, H. (1999). Istanbul in divan poetry: 1453-1600. Acta Viennensia Ottomanica, Akten des 13. CIEPO-Symposiums (Comité International des Etudes Pré-Ottomanes et Ottomanes) vom 21. bis 25.
• September 1998. (M. Köhbach, vd., Ed.) Wien: Institut für Orientalistik, 43-50.
• Aynur, H. (2015). Şehri sözle resmetmek: Osmanlı edebî metinlerinde İstanbul (XV-XVIII. Yüzyıllar). Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. (7). İSAM ve İBB Kültür A.Ş., 128-145.
• Aynur, H. (2018a). Representations of Istanbul as a literary and cultural space in Ottoman texts (1520- 1566). An Iridescent Device: Premodern Ottoman Poetry (C. Czygan, S. Conermann Ed.) Bonn University, 245-256.
• Aynur, H. (2018b). Tatavlalı Mahremî’nin (ö. 1535) Şehnâme’sinde sur dışı İstanbul’u. Osmanlı İstanbulu-V. (Ed. Feridun M. Emecen, vd.) İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi ve İBB, 43-68.
• Aynur, H. (2020). Tatavlalı Mahremî’nin Şehnâme’sinde suriçi İstanbul’u. YILLIK: Annual of Istanbul Studies, (2), 143-150.
• Benli, Ş. (2023). Necâtî üslubunu nesre uyarlama örneği olarak Latîfî’nin Fusûl-i Erba‘a adlı eseri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (30), 54-85.
• Çelik, B. (2019). Müellifi bilinmeyen bir İstanbul şehrengizi. Littera Turca: Journal of Turkish Language and Literature. 5 (1), 12-31.
• Eren, A. (2012). Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî’nin Metâli‘-i Cemâlî ve Şehr-engîz-i İstanbul adlı eserleri (inceleme-metin) [Yayımlanmış yüksek lisans tezi] Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erkal, M. (1991). Arşın. TDV İslam Ansiklopedisi. TDV. 4.4.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ arsin
• Erünsal, İ. (1984). Türk edebiyatı tarihinin arşiv kaynakları II: Kanunî Sultan Süleyman devrine ait bir in’âmât defteri. Osmanlı Araştırmaları (IV), 1-17.
• Evliya Çelebi. (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi I. kitap: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 numaralı yazmanın transkripsiyonu-dizini (Robert Dankoff, vd., Haz.) Yapı Kredi.
• Irmak, H. (2018). İlk çağdan günümüze Kâğıthane. Kâğıthane Belediyesi.
• İsfendiyaroğlu, S. vd. (2022). İstanbul’un kuşları. İBB.
• Kafadar, C. (2021). The city opens your eyes because it wants to be seen: The conspicuity and lure of early modern Istanbul. A Companion to Early Modern Istanbul S. Hamadeh, Ç. Kafescioğlu (Ed.) Brill. 25-60.
• Kılıç, D.A., vd. (2022). Osmanlı arşiv belgeleri ışığında çevre, şehir ve insan. T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı.
• Kuban, D. (1970). İstanbul’un tarihî yapısı. Mimarlık: Metropoliten Planlama, 8 (5), 25-48.
• Kut, G. (2010). Latîfî’nin Evsâf-ı İstanbul adlı eserinde Tahtakale’de günlük hayat. Süleymaniye Şehir ve Medeniyet Ulusal Sempozyumu. Kocav. 351-357.
• Latîfî. (1977). Evsâf-ı İstanbul (N., Suner [Pekin], Haz.) Baha Matbaası.
• Latîfî. (?). Evsâf-ı İstanbul. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, No. 3751.
• Latîfî. (2000). Tezkiretü’ş-şu‘arâ ve tabsıratü’n-nuzamâ (inceleme-metin). (Rıdvan Canım, Haz.) AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Lâtıfî. (2001). Eloge d’istanbul suivi du Traité de l’invective (S., Yerasimos, Çev., Haz.) Actes Sud-Sinbad.
• Necipoğlu, G. (2021). Volatile urban landscapes between mythical space and time. A Companion to Early Modern Istanbul, S. Hamadeh, Ç. Kafescioğlu (Ed.) Brill. 197-232.
• Niyazioğlu, A. (2021). Poets, sufis, and their city tours. A Companion to Early Modern Istanbul, S. Hamadeh, Ç. Kafescioğlu (Ed.) Brill. 655-671.
• Osmanlı Mimarlık Metinleri Arşivi. 12.4.2024. https://omma.itu.edu.tr/veri-detay/189
• Öz, M. (2015). İstanbul nüfusu: Fetihten XVIII. yüzyıl sonlarına kadar. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi (3). İSAM ve İBB Kültür A.Ş., 468-486.
• Özcan, A. (2013). Osmanlı tarihçiliğine ve tarih kaynaklarına genel bir bakış. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi (1), 271-293.
• Öztoprak, N. (2008). Evsâf-ı İstanbul: Latifi’nin İstanbul’u. Yüzakı Aylık Edebiyat Kültür Sanat Tarih ve Toplum Dergisi. 12.4.2024. https://www.yuzaki.com/2008/05/evsaf-i-istanbul-latifinin-istanbulu/
• Özyıldırım, A. E. (2017). Mâşî-zâde Fikrî Çelebi ve Ebkâr-ı Efkâr’ı: On altıncı yüzyıldan sıradışı bir aşk hikâyesi. Dergâh.
• Pekin, N. (1974). Evsâf-ı İstanbul. Kubbealtı Akademi Mecmuası, (3), 57-62.
• Serdaroğlu Coşkun, V. (2013). “Sergüzeştüm güzel hikâyetdür”: Zaîfî’nin Sergüzeştnâme’si. 2.basım. İSAM.
• Sevgi, A. (1990). Latîfî’nin gözden kaçan bir risâlesi yahut İskender Çelebi’ye sunduğu bahâriyye. S.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, (5), 47-54.
• Sevgi, A. (2003). Latîfî. TDV İslam Ansiklopedisi. TDV. 22.3.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ latifi.
• Sipâhîzâde Mehmed. Evzahu’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik. (İlhami Danış, Haz.) TÜBA.
• Sultan I. Ahmed. (2019). Bahtî dîvânı (İ. Kayaalp, Haz.) T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Sungur, N. (1998). Tâcî-zâde Cafer Çelebi’nin Heves-nâme’si (inceleme-tenkitli metin) [Yayımlanmış doktora tezi] Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şemseddin Sami. (1317). Kâmûs-ı Türkî. İkdâm.
• Tanyeli, U. (2010). İstanbul’u yazmak: Cumhuriyet dönemi tarih metinlerinde eski başkent. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (8/16), 259-275.
• Taşlıcalı Yahya. (2023). Şâh u gedâ. (M. E. Harmancı ve G. Tanrıbuyurdu, Haz.). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Tığlı, F. (2020). Türk edebiyatında şehrengizler [Yayımlanmamış doktora tezi] İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.