The Beard as an Object of Social Paradox in Classical Turkish Poetrys

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 120, 1141 - 1164, 01.11.2024

Özge Özbay Kara

https://doi.org/10.22559/folklor.2707

Öz

The beard is an effective indicator of identity, status and understanding of social
gender roles. Its anatomical and physiological structure, and the possibilities
offered by this structure, enable the wearer to convey a sense of character and status.
The beard has been an integral part of cultural history, not only as a physiological
element, but also as a symbol of masculinity, an image factor, a religious symbol,
a form of class expression or qualities attributed to a person, such as wisdom and
old age. Moreover, its absence as well as its presence paradoxically construct
the human being in society. For example, while the beardness is characterised
as a deficiency of masculinity, some Sufi circles practice the ritual of shaving to
represent purification from the material world. With the curiosity aroused by the
value attributed to the beard within the context of the tradition of chronogram
for important events in classical Turkish poetry, I began this research. Starting
with its origin and the values it represents in our language, I aimed to explore the
place of the beard in the Ottoman world on the planes of gender, politics, religion,
mysticism, class, aesthetics and culture. In this stdy, starting from the curiosity
aroused by the value attributed to the beard in this study, I aim to identify the place
of the beard in the Ottoman world on the levels of gender, politics, religion and
mysticism, class, aesthetics and culture, starting from its origin and the values it
represents in our language. With the content analysis method, I tried to reveal the
adventure of the beard in our cultural history from past to present by making use of
the testimony of classical Turkish poetry texts and archival documents.

Anahtar Kelimeler

beard, classical Turkish literature, chronogram, cultural history, paradoks

Etik Beyan

Research and publication ethics statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. In the study, informed consent was obtained from volunteer participants and the privacy of the participants was protected. Authors’ Contributions: The article is authored solely by one individual. Ethics Committee Approval: Ethical committee approval is not required for this study. Financial Support: No financial support was obtained for this research. Conflict of Interest: There are no potential conflicts of interest related to this study.

Toplumsal Paradoksun Nesnesi Olarak Klasik Türk Şiirinde Sakal

Öz

Anatomik ve fizyolojik yapısı, bu yapının sunduğu/sunamadığı imkânlar ile sakal
insanın karakter ve statü oluşturmasında, cinsiyetin toplumsal yapısını kavramada
etkin bir var oluş göstergesidir. Sakal ilk çağlardan itibaren fizyolojik bir unsur
olmanın ötesinde erillik göstergesi, imaj faktörü, teolojik bir sembol, sınıfsallığın
ifade biçimi yahut insana bilgelik, yaşlılık gibi sıfatlar addeden bir kavram olarak
kültür tarihinin parçası olmuştur. Üstelik varlığı kadar yokluğu da toplum içindeki
insanı inşa etmede paradoksal biçimde etkindir. Örneğin, köselik erillik anlamında
bir eksiklik olarak nitelenirken bazı tasavvufî zümrelerde maddi âlemden arınmayı
temsilen traş ritüeli uygulanır. Bu araştırmanın çıkış noktası, klasik Türk edebiyatı
metinleri içerisinde sakal bırakma üzerine düşürülen tarih manzumeleri sayısının
çokluğudur. Klasik Türk şiirinde şairlerin önemli gördükleri hadiselere tarih düşür-
me geleneği çerçevesinde sakala atfedilen değerin uyandırdığı merakla yola çıktığım
bu çalışmada; dilde temsil ettiği değerlerden başlamak suretiyle cinsiyet, siyaset, din
ve tasavvuf, sınıfsallık, estetik ve kültür düzlemlerinde sakalın Osmanlı
dünyasındaki yerini tespit etmeyi amaçladım. İçerik analizi metoduyla klasik Türk
şiiri metinleri ve arşiv belgelerinin tanıklığından istifade ederek sakalın geçmişten
günümüze kültür tarihimizdeki serüvenini ortaya koymaya çalıştım.

Anahtar Kelimeler

sakal, klasik Türk edebiyatı, tarih düşürme, kültür tarihi, paradoks

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. bir bilimsel etkinlikte sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Yazarların Katkı Düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Etik Komite Onayı: Bu çalışma için etik kurul onayı gerekmemektedir. Finansal Destek: Bu araştırma için herhangi bir finansal destek alınmamıştır. Çıkar Çatışması: Bu çalışma ile ilgili herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır

Kaynakça

• Akarsu, K. (2011). Rumelili Za’îfî Dîvânı (tenkidli metin) Berikan.
• Aksoy, H. (2022). Kınalızâde Ali Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı, 25, 416-417.
• Aksoyak, İ.H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. KTB.
• Aksu, H. (1995). Fazlullah-ı Hurûfî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aktunç, H. (2014). Büyük argo sözlüğü (tanıklarıyla) YKY.
• Alan, S. Tarihî Türk dillerinde ‘sakal’ kavramı ve etimolojisi üzerine bir değerlendirme. Journal of Old Turkic Studies, 7 (2), 293-328.
• And, M. (2019). 16. yüzyılda İstanbul: kent-saray-günlük yaşam. YKY.
• Arık, F.Ş. (1995). Eski Türk ceza hukukuna dair notlar I: suçlar ve cezalar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 17 (28), 1-50.
• Arısan, K. ve Arısan-Günay, D. (hzl.) (1995). Abdülaziz Bey, Osmanlı âdet, merasim ve tabirleri: Âdât ve merâsim-i kadime, tabirât ve muamelât-ı kavmiye-i Osmaniye. Tarih Vakfı Yurt.
• Arslan, M. (hzl.) (2018). Şeref Hanım, Divan. KTB.
• Ataibiş, S. (2019). Caferiliğin inanç-ibadet esasları ve Türkiye’de Caferiler. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Avşar, Z. (2017). Revânî Dîvânı. KTB.
• Baysa, H. (2017). Sakal uzatma ve bıyık kısaltmanın hükmüne ilişkin görüşlerin değerlendirilmesi. Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 273-289.
• Berktay, A. (çev.) (2014). Thévenot Seyahatnamesi, S. Yerasimos (Ed.) Kitap.
• Bilkan, A.F. (2011). Nâbî Dîvânı. Akçağ.
• Bozkurt, N. (2009). Sakal-ı şerif. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, 36, 2-3.
• Bozok, E. (2023). Türk kültüründe bir ceza söylemi olarak sakal kesmek ifadesi. Ü. Çevik Şavk vd. (Ed.) Cumhuriyetin yüzüncü yılında Süer Eker çağdaş Türkolojinin izinde içinde (s. 277-290). Grafiker.
• Bursalı, M.N. (1993). Büyük İslami rüya tabirleri ansiklopedisi. Çelik.
• Canım, R. (hzl.) (2018). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. KTB.
• Covel, J. (2017). Bir papazın Osmanlı günlüğü: saray, merasimler, gündelik hayat. (N., Özmelek. Çev.) Dergâh.
• Çavuşoğlu, M.-Tanyeri, M.A. (1987). Zâtî Divanı (edisyon kritik ve transkripsiyon). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Çavuoğlu, M.-Tanyeri, M.A. (hzl.) (2023). Hayretî, Divan (tenkidli basım). KTB.
• Çebi, İ.S. (hzl.) (2021). Ahmed-i Dâ’î, Tercüme-i Kitâbü’t-Ta‘bîr rüya tabirleri kitabı. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Çelebioğlu, Â. (1979). Kıyâfe(t) ilmi ve Akşemseddinzâde Hamdullah Hamdî ile Erzurumlu İbrâhim Hakkı’nın Kıyâfet-nâmeleri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı, 2 (11), 305-347.
• Çelik, M. (2022). The facial hair: a symbol of authority in the Ottoman ilmiye class. TBY Akademi Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 34 (34), 160-186.
• Çevrimli, N. (2019). Vakfiyelerde mukaddes emanetlerin izleri ve lihye-i șerifler. Diyanet İlmî Dergi, 55, 183-195.
• Demirkazık, H.İ. (2022). Mustafa Fennî Divanı (inceleme-tenkitli metin) DBY Doğanay, S. (2017). TSMK, A. 3593 no’lu surnâme-i vehbî’den seçilmiş minyatürlerin kompozisyon ve renk açısından incelenmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Düzlü, Ö. (2020). Ferman padişahındır: III. Ahmed’in sakal fermanına dair bir tarih manzumesi. Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi, 6 (13), 345-358.
• Ekinci, R.-Donuk, S. (2015). Hayrabolulu Hasîb Dîvânı. Serüven.
• Ergün, E. (2004). Sermed (Feyzullâh) Divânı (edisyon-kritik, inceleme) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erol, E. (1994). Sükkerî hayatı, edebî kişiliği ve divanı. AKM.
• Felek, Ö. (2019). The human body as a mirror in Ottoman literature. Mukaddime, 10 (1), 249-284.
• Gölpınarlı, A. (2006). Melânâ’dan sonra Mevlevîlik. İnkılâp.
• Gündoğdu, R. vd. (2011). Kâmus-ı Türkî Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat - Şemseddin Sami. İdeal. Gürgendereli, M. (2017). Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divânı. KTB.
• Güzeller, Ö. (2007). Sürûrî Divanı’ndaki manzum tarihler (sayfa 250-322) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnan, Ö. S. (2022). Hacı Muhammed Şehrî ve Dîvânı (İnceleme-Metin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İpekten, Haluk. (2020). Karamanlı Nizâmî Dîvânı. KTB.
• Karacan, T. (1991). Bosnalı Alaeddin Sâbit Dîvân. Cumhuriyet Üniversitesi.
• Karamustafa, Ahmet T. (2007). Tanrının kuraltanımaz kulları: İslam dünyasında derviş toplulukları (1200-1550) (Ruşen Sezer, Çev.) YKY.
• Kaya, B.A. (hzl.) (2020). Osman Nevres Dîvânı. KTB.
• Kaya, N. (2009). Tabʽî, hayatı, edebî kişiliği ve Divânı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaya-Yiğit, B. (2018). XVIII. yüzyıl hattat divan şairi İstanbul Ayvansaraylı Afîf Efendi ve Divanı. Akçağ.
• Kılıç, F. (hzl.) (2018). Es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi, Meşâirü’ş-Şu’arâ. KTB.
• Kurtoğlu, O. (2017). Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı (inceleme-tenkitli metin-sözlük) KTB.
• Kutlar-Oğuz, F.S. (2017). Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı. KTB.
• Levend, A.S. (1953). Âşık Paşa›nın bilinmiyen iki mesnevisi Fakr-nâme ve Vasf-ı Hâl. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1, 205-284.
• Mahmud Şevket. (1983). Osmanlı askeri teşkilatı ve kıyafeti. Ankara.
• Noyan, B. (2010). Bütün yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik. Ardıç.
• Ocak, A.Y. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda marjinal sûfîlik: Kalenderîler (xıv-xvıı. yüzyıllar) TTK.
• Okumuş, S. (2007). Nebzî Divanı (inceleme-metin) [Doktora tezi] Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pakalın, M.Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü II. MEB.
• Perk, H. (2017). Mahallemizin ilk sağlıkçıları berberler: Halûk Perk ve Ahmet Yamaç koleksiyonu. Halûk Perk Müzesi.
• Saraç, M.A.Y. (t.y.). Emrî Dîvânı. KTB.
• Sekmen, V. (2019). Sultan III. Ahmed’in hatt-ı hümâyûnları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sessiz, E. (2014). Sarı Müderris Şeyh Sinan ve Divanı (inceleme-metin-dizin) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sungurhan, A. (hzl.) (2017). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. KTB.
• Şen, M. (2004). Tarihî metinlerde saç ve sakal kültürü. Journal of Turkish Studies Türklük Bilgisi Araştırmaları, 28 (2), 23-46.
• Şentürk, A.A. (2022). Osmanlı şiiri kılavuzu. DBY, C. 6.
• Tarlan, A.N. (1966). Ahmed Paşa Divanı. MEB.
• Taş, H. (2017). Vahyî Dîvânı. KTB.
• Taşkesenlioğlu, L. (2020). Kesikbaş Destanı’nın tespit edilen yeni bir nüshasına dair değerlendirmeler. 3.Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Bildiri Tam Metin E-Kitabı (Kayseri, 29-31 Ocak 2020) Sonçağ. 363-373.
• Thévenot, J. (2014). Thévenot Seyahatnamesi (Ali Berktay, Çev.) Kitap.
• Topgül, M.E. (2018). Hicri 3. asrın başlarında sünnete sarılmak: “Saç-sakalını da boyardı!”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 59 (1), 87-116.
• Vural, R. (2020). Dürrî Ahmed Efendi Dîvânı (inceleme-metin). KTB.
• Yalçın, İ. (2009). Sakal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, 36, 1-2.
• Yanbal, S. (2009). Şâkir Mehmed Efendi Divânı (metin-inceleme) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yavuz, K.-Yavuz, O. (2016). Muhibbî Dîvânı: bütün şiirleri. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Yerasimos, S. ve Berthier, A. (hzl.). (2012). Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Bey’in anıları: Topkapı Sarayı’nda yaşam. (Ali Berktay, Çev.) Kitap.
• Yerdemir, F. (2007). Rehâyî Divanı incemele-metin-dizin. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, O. (2021). Klasik Türk ve Fars şiirlerinde ortak bir deyim: rîşhand (sakalına gülmek) Gıyasi Babaarslan vd. (Ed.) M. Fatih Köksal armağanı içinde (s. 1235-1246). DBY.
• Yüksel, H. (2018). Tarihî kayıtlarla doğuda toplumsal ve dinsel bir ritüel olarak tıraş. Millî Folklor, 30 (119), 86- 99.
• Arşiv Kaynakları: BOA. (28.02.2024). Bâb-ı Asafî Mühimme Defterleri, A.DVNSMHM.d. 46/491.
• BOA. (28.02.2024). Sadaret Meclis-i Vâlâ, A.MKT.MVL. 87/67.
• BOA. (28.02.2024). Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Defterleri, TS.MA.d. 116.
• Elektronik Kaynaklar (Minyatürler): http://www.yazmanadir.yek.gov.tr/Home/ShowLink?LINK_CODE=156, Erişim Tarihi: 29.05.2024.