ESKİÇAĞ’DA HARPUT’UN TARİHİ VE DİNİ YAPISI

Yıl 2015, Cilt: 20 Sayı: 1, 143 - 164, 01.06.2015

Ayhan Gaspak

Öz

Harput, kuzey ve kuzeydoğudan Keban Baraj Gölü içerisinde kalan Murat nehri vadisi, güneybatıdan Fırat nehri vadisi, batıda ise Hasan dağı ve Piran Dağı ile çevrilidir. Çok eski bir yerleşim yeri olan Harput, Hısn-ı Ziyad, Zaid, Kharpote, Ziate Castellum, Harbirt, Handzit, Harputaş, Harputavanas, Hairberd gibi birçok isimle tarih kaynaklarında yer almıştır. Bu çalışmada çok eski bir yerleşim yeri olan Harput‟un Hurriler döneminden başlayarak, Hititler, Muşkiler, Asurlular, Urartular, Medler, Persler ve Partlar, Sasaniler, Selevkoslar ve Ermeniler dönemine kadarki tarihi ve dini yapısı üzerinde durulmuştur. Türklerden önce bu bölgede yaşamış olan bu uygarlıkların günümüze kadar ulaşmış birçok kalıntı ve eser mevcuttur

Anahtar Kelimeler

Harput, Türkler, Tarih, Din, Eskiçağ

The History and Religious Structure of Harput in Ancient Times

Öz

Harput is surrounded by Mount Hasan and Mount Piran in the West; Euphrates valley in the Southwest, Murat river valley in the North and by the Keban dam in the Northwest. Harput, which is an ancient settlement, has been called with several names throughout the history such as Hısn-ı Ziyat, Harputaş, Harputavanas, and Hairberd. In this article we touched upon the historical and religious structure of Harput from the Hittite, Mushkis, Assyrians, Urartus, Meds, Persians, Parts, Sassanid, Seleucus and Armenians. There are numerous ruins and vestiges remaining from the civilizations mentioned above to the present time in Harput before the settlement of Turks

Anahtar Kelimeler

Harput, The Turks, History, Religion, Ancient Times

Kaynakça

• Alpman , Adil, “Hurriler”, AÜİFD, c. 14, S. 25, AÜİF Yay., Ankara, 1981.
• Akargul, Ekrem, Anadolu Uygarlıkları, Net Yay., İstanbul, 2000.
• Albayrak, İrfan, “Asur Ticaret Kolonileri Devrinde Anadolu‟da Yaşayan Siyasi ve Sosyal Olayların Yerel Krallıklar Arası İlişkilere ve Ticari Hayata Etkileri”, Mısır-Hitit Ebedi Barış Antlaşması ve Eski Önasya’da Barış, Ed. Şakir Batmaz-Hasan Ali Şahin, Erciyes Üniversitesi Kapadokya Araştırmaları Merkezi, Kayseri, 2007.
• Ardıçoğlu, Nureddin, Harput Tarihi, Elazığ Eğitim, Sanat, Kültür ve Hizmet, Tanıtma Vakfı, Ankara, 1997.
• Ardıçoğlu, Ülker, “Harput‟un Prehistoryası”, Tarih İçinde Harput, FÜFHAM Yay., Elazığ, 1992.
• Arslantaş, Yüksel, Tarih Öncesi Dönemde Elazığ, TDV Yay., Elazığ, 2013.
• Aslantürk, Nursel , “ Isuwa Memleketi Üzerine Bir İnceleme”, AÜSBD, Ankara, 2014
• Aydın, Mehmet, Dinler Tarihine Giriş , L-T Yay., Konya , 2012.
• B.B.Piotrovskiy, çev. İsmail Kaynak, Urartu Dini, Moskova, 1960.
• Belli, Oktay ,“Van –Yoncatepe Sarayında Bulunan Demir Eşya, Alet ve Silahlar”, II. Van Gölü Havzası Sempozyumu, E. Oktay Belli, Desen Ofset, Ankara,2007.
• Burney, Charles, “Aspect of the Excavation in the Altınova”, Anatolian Studies, Vol:30, Elazığ, 1980.
• Challaye, Felıcıen, Dinler Tarihi, Çev. Semih Tiryakioğlu, Varlık Yay., İstanbul, 1960.
• Cilacı, Osman, Günümüz Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1995.
• Çağatay, Neşet, İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1989.
• Danık, Ertuğrul, “Ortaçağ Harput‟unun Kentsel gelişimi”, Dünü ve Bugünüyle Harput Sempozyumu, TDVEŞ, Elazığ, 1999.
• __________, Ortaçağ’da Harput, Kültür Bakanlığı Yay.,Ankara, 2001.
• Elazığ İl Yıllığı, 1973.
• Eliade Mircia, Dinler Tarihi Sözlüğü, çev. Ali Erbaş, Varlık Yay., İstanbul, 1960.
• Erzen, Afif, Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1984.
• G. Yurdaydın , Hüseyin , M. Dağ, Dinler Tarihi ,Gündüz Mat, Ankara ,1978.
• Gregory Abu‟l -Farac, Abû’l-Farac Tarihi, c. I-II, çev. Ö. Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1999.
• Güler, Ali -Suat Akgül, Sorun Olan Ermeniler, Araştırma Dizisi, Ankara,2007
• Günaltay, M. Şemseddin, İran Tarihi, c. I, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1948.
• __________ , Yakın Şark (Elam ve Mezopotamya), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1937
• __________, Yakın Şark II, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1987.
• Günay, Ünver -Harun Güngör, Türk Din Tarihi, Laçin Yay, Kayseri, 1998.
• Harper, Richard “Pağnik Öreni Kazısı”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1971.
• Hauptmann, Herald, “Norşuntepe 1967 Kazısı, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1971.
• İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihaye, c. V, çev. Mehmet Keskin, İstanbul, 1994.
• Karaca, Yusuf, Tarih Ansiklopedisi, c. I-XII, Berikan Yay., Ankara, 2002.
• Karaman, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi, MÜİFV Yay., İstanbul, 2013.
• Kılıç, Davut, “Selçuklulara Kadar Anadolu‟da Gregoryen Ermeni Kilisesi (M. 451-1100)” Türk Kültürü, Sayı:452, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 2000.
• Komisyon, Yurt Ansiklopedisi, c. IV, Anadolu Yay., c. 4, İstanbul, 1982.
• Kökten, İ. Kılıç, “Keban Baraj Gölü Alanında Taş devri Araştırmaları”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1971.
• Köroğlu, Kemalettin, “Asur-Urartu Yazılı Belgeleri ve Arkeolojik Kalıntılar Işığında Alzi / Enzi Ülkesi Tarihi Coğrafyası”, H. Dursun Yıldız Armağanı, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1995.
• Kuzgun, Şaban, Dinler Tarihi Dersleri, Erciyes Üniversitesi Basımevi, Kayseri,1993.
• Macquenn, J.G, Hititler, çev. Esra Davutoğlu, Arkadaş Yay., Ankara, 2013.
• Memiş, Ekrem, Eski Çağ Türkiye Tarihi, Çizgi Kitap Evi Yay., Konya, 2003.
• Ögün, Baki, “Haraba Kazıları 1969” K.P. 1969 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1971.
• Öztuna, Yılmaz, İlk Çağ ve Asya ve Afrika Devletleri, c. III, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1996.
• Perk, Kadri, Cenup Doğu Anadolu’nun Eski Zamanları, İnkılap Yay., İstanbul, 1943.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2011.
• Serdaroğlu, Ümit, “Ön Tarihten İslam Döneminin Başlangıcına Kadar Elazığ Kuzeyinde Kültürel Hareketler.”, Fırat Havzası Sanat Tarihi Sempozyumu(1987), FÜFHAM, Elazığ, 1992.
• Sevim, Ali, Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1989.
• Sevin, Veli, “Elazığ Yöresi Erken Demir Çağı ve Müşkiler Sorunu”, Höyük Dergisi, sayı:1, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1991.
• Sunguroğlu, İshak, Harput Yollarında, c. I, Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yay., İstanbul,1968.
• Şentürk, Mesut, Urartular Döneminde Elazığ, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ,1993.
• Tanyu, Hikmet, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1987.
• Taplamacıoğlu, Mehmet, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Güneş Mat, Ankara,1966.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1997.
• Tümer, Günay -Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara, 2002.
• Unesco-dunya-mirasları-blogspot.com (26/03/2015)
• Urfalı, Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. H. D. Andreasyon, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1962.
• V.F. Buchner, „‟Sasaniler‟‟, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., Eskişehir, 1997.
• Yıldırım, Recep, “Elazığ Çevresindeki Eskiçağ Kültürleri”, FÜSBD, c. IV, Sayı: 1, Elazığ, 1990.
• __________, “Harput /Elazığ Yöresinin Tarihi Coğrafyası” , FÜHUAM, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ, 2013.
• Yiğit, Turgut, “Tarih Öncesi ve Hitit Döneminde İsuwa Bölgesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, AÜDTCF Yay., Ankara,1996.
• Yinanç, Rafet, “Selçuklular ve Osmanlıların İlk Dönemlerinde Ermeniler”, Türk Tarihinde Ermeniler, Şafak Basım ve Yay., İzmir, 1983.
• Yavuz, M. Fatih, “Antikçağda Armenia”, Yeni Türkiye, S.60, 2014.
• Komisyon, Yurt Ansiklopedisi, c. IV, Anadolu Yay., İstanbul, 1952
• Zubari, İsmail, Samandağ, Samandağ 21 yüzyıl Derneği Yay., 1998.
• www.tarihtarih.com(12/04/2015)